Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης – Πρώτη ανάγνωση / Της Βασιλικής Κατή*

* Βασιλική Κατή, Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Τμήμα ΒΕΤ

Εκδόθηκε ο Νόμος Αποκατάστασης της Φύσης

Τη Δευτέρα 29 Ιουλίου αναρτήθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ευρωπαϊκής Ένωσης ο Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης. «ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (EE) 2024/1991 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΫ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 24^ης Ιουνίου 2024 για την αποκατάσταση της φύσης και την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2022/869». Με 28 άρθρα και επτά Παραρτήματα, αυτός ο νέος Νόμος έρχεται 32 χρόνια μετά την Οδηγία των οικοτόπων και ειδών (92/43/ΕΟΚ) να ενισχύσει την προστασία της φύσης, θέτοντας το νομικό πλαίσιο για την εφαρμογή ορισμένων εκ των δεσμεύσεων της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη βιοποικιλότητα έως το 2030 (2020) σε συμφωνία με την αντίστοιχη παγκόσμια στρατηγική για τη βιοποικιλότητα (UN Kunming-Montreal Global Biodiversity framework) (2022).

Το ιστορικό: Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέθεσε το προσχέδιο του Νόμου (22/6/2022), το Συμβούλιο ενέκρινε επί της αρχής το νόμο (20/6/2023). Σε Ευρωπαϊκό πολιτικό θρίλερ εξελίχθηκε η συζήτησή του στην Ευρωβουλή, με τη δεξιά πτέρυγά της (Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα-ΕΛΚ) να ζητά την πλήρη απόσυρση του Νόμου, συμπεριλαμβάνοντας και τους Έλληνες Ευρωβουλευτές της παράταξης, και για 12 μόλις ψήφους να μη γίνεται δεκτή η πρόταση αυτή. Μεγάλη η κινητοποίηση της επιστημονικής κοινότητας για την υποστήριξη του Νόμου. «Πέρασε» τελικά ο Νόμος στο Ευρωκοινοβούλιο (12/7/2023) και άρχισαν οι συζητήσεις αλλά είναι πολύ πιο αδύναμος σε σχέση με το συγκεκριμένο και σαφές αρχικό προσχέδιό του, ως προϊόν πολιτικού συμβιβασμού. Σε κάποιες διατάξεις νίκησε η επιστημονική τεκμηρίωση και η λογική, σε άλλες αφαιρέθηκαν οι ποσοτικές και συγκεκριμένες δεσμεύσεις, σε άλλες προστέθηκαν παρεκκλίσεις και «παράθυρα». Μετά την έγκριση από το Ευρωκοινοβούλιο (2/2024), ο Νόμος επικυρώθηκε από τα κράτη μέλη, με την Ελλάδα και τις λοιπές Ευρωπαϊκές χώρες να επικυρώνουν, πέντε χώρες (Φινλανδία, Ουγγαρία, Ιταλία, Πολωνία και η Σουηδία) να καταψηφίζουν και το Βέλγιο να απέχει.

Η αναγκαιότητα του Νόμου

Τα επιστημονικά δεδομένα συνηγορούν στην άμεση δράση μας. Το όλο οικονομικό μας σύστημα είναι ιδιαίτερα εύθραυστο, με βάση τη σύνοψη σε σχετικό φυλλάδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής:

• >50% από το παγκόσμιο ακαθάριστο προϊόν εξαρτάται από τη φύση
• >75% της παραγωγής τροφής εξαρτάται από τους επικονιαστές
• >40% της παγκόσμιας έκτασης των χερσαίων οικοσυστημάτων είναι υποβαθμισμένη. Το δε κόστος για την Ευρώπη ανέρχεται σε 50 δις €/χρόνο λόγω της υποβάθμισης του εδάφους.
• Το σύστημα παραγωγής της τροφής μας ευθύνεται για το 80% της αποψίλωσης των δασών και το 70% της χρήσης των αποθεμάτων γλυκού νερού. Είμαστε οι κύριοι υπεύθυνοι για την απώλεια της βιοποικιλότητας.
• >80% των οικοτόπων είναι σε κακή ή μη ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης.
• >70% των εδαφών δεν είναι σε καλή κατάσταση
• >30% των πεταλούδων και των επικονιαστών είναι σε μείωση
• 71% των πληθυσμών των ψαριών είναι σε μείωση
• 60% των πληθυσμών των αμφιβίων είναι σε μείωση
• Για κάθε 1€ που ξοδεύουμε για την αποκατάσταση της φύσης, το οικονομικό όφελος είναι 8€.

Γενικός στόχος: Στόχος είναι η μακροπρόθεσμη και βιώσιμη ανάκαμψη της βιοποικιλότητας και της ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων, ο μετριασμός της κλιματικής αλλαγής και η ενίσχυση της επισιτιστικής ασφάλειας (Άρθρο 1). Δηλαδή, νομοθετούμε σήμερα για να μην πεθάνουν οι επόμενες γενιές στο μέλλον από ασιτία, πλημμύρες, πυρκαγιές, και καύσωνες εντός και εκτός πόλεων.

Επί μέρους στόχοι: Ο νόμος στοχεύει στην αποκατάσταση χερσαίων και παράκτιων οικοσυστημάτων και οικοσυστημάτων γλυκών υδάτων (Άρθρο 4) των θαλάσσιων οικοσυστημάτων (Άρθρο 5), αστικών ( Άρθρο 8), γεωργικών (Άρθρο 11) και δασικών (Άρθρο 12) οικοσυστημάτων, ενώ υπογραμμίζεται η αποκατάσταση της φυσικής συνδεσιμότητας των ποταμών και των φυσικών λειτουργιών των σχετικών πλημμυρικών περιοχών (Άρθρο 9) και η αποκατάσταση των επικονιαστών (Άρθρο 10).

Τα βασικά σημεία

• Το 30% των χερσαίων και θαλάσσιων οικοτόπων που δεν βρίσκονται σε καλή κατάσταση διατήρησης θα πρέπει να αποκατασταθεί έως το 2030 και μεγαλύτερο ποσοστό τίθεται έως το 2050.
• Αύξηση του πράσινου στις πόλεις
• Απελευθέρωση ποταμών από τεχνητά φράγματα και σύνδεση ποτάμιων οικοσυστημάτων, με αποκατάσταση τουλάχιστον 25 000 χλμ. ποταμών σε ποταμούς ελεύθερης ροής έως το 2030
• Βελτίωση της ποικιλότητας των επικονιαστών και αναστροφή της μείωσης των πληθυσμών τους έως το 2030
• Αποκατάσταση γεωργικών οικοσυστημάτων, ώστε να έχουν περισσότερες πεταλούδες (Grassland Butterfly Indicator), περισσότερα αγροτικά πουλιά (Common Bird Index), οργανικό άνθρακα, και χαρακτηριστικά τοπίου υψηλής ποικιλομορφίας (φυτοφράχτες, δεντροφράχτες, λιμνία κτλ)
• Αποκατάσταση δασικών οικοσυστημάτων, ώστε να έχουν περισσότερα δασικά πουλιά, νεκρό ξύλο, μεγαλύτερη φυσικότητα (δέντρα διαφορετικής ηλικίας), μεγαλύτερη ποικιλία ειδών δέντρων, περισσότερα αυτόχθονα είδη δέντρων (μη ξενικά), περισσότερο απόθεμα οργανικού άνθρακα και καλύτερη σύνδεση μεταξύ τους (δασικοί διάδρομοι σύνδεσης δασών).
• Φύτευση τριών δισεκατομμυρίων επιπλέον δέντρων

Εθνικό σχέδιο αποκατάστασης: Είμαστε υποχρεωμένοι να καταρτήσουμε και να υποβάλλουμε εθνικό σχέδιο αποκατάστασης σε δύο χρόνια (δηλαδή το Σεπτέμβριο του 2026), να θέσουμε συγκεκριμένους στόχους, όπως πόσο τσιμέντο θα σπάσουμε και πόση κάλυψη πράσινου πρέπει να έχουν οι ελληνικές πόλεις το 2030 ή το 2050, ή πόση δασική έκταση θα πρέπει να παραμείνει φυσική με ώριμα δάση και νεκρό ξύλο, ή σε πόσα ποτάμια θα αφαιρέσουμε τα φράγματα για να τα επαναφέρουμε σε φυσική λειτουργία; Αυτά απέφυγε να τα ορίσει ο Νόμος και τους στόχους θα τους ορίζει η κάθε εθνική κυβέρνηση.

Εφαρμογή και πρόοδος: Κι έπειτα πρέπει να λάβουμε συγκεκριμένα μέτρα και να δώσουμε πολλά χρήματα για να τα εφαρμόσουμε. Εν τέλει πρέπει να στήσουμε εθνικά προγράμματα παρακολούθησης της προόδου μας (Άρθρα 14-19). Πρέπει να είμαστε σε θέση να αναφέρουμε προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για παράδειγμα:

• Σε πόσα ποτάμια αφαιρέσαμε τα φράγματα και πόσα χιλιόμετρα ποταμών ελεύθερης ροής αποκαταστήσαμε;
• Πόσο αυξήθηκε το πράσινο και τα δέντρα στις πόλεις της Ελλάδας;
• Πόσο αυξήσαμε τους πληθυσμούς των πεταλούδων στα λιβάδια μας (δεν έχουν καν τέτοιο δείκτη στην Ελλάδα – το Παν/ο Ιωαννίνων προσπαθεί να ενεργοποιήσει τους πολίτες για αυτό –πρόγραμμα για τις πεταλούδες apollo).
• Πόση έκταση με φυτοφράχτες, λωρίδες λουλουδιών και λιμνούλες αποκαταστήσαμε στην εντατική γεωργική γη; Πόση γεωργική έκταση αποκαταστήσαμε παρεμποδίζοντας τη δάσωση των αγρών στις εγκαταλειμμένες περιοχές π.χ. με βόσκηση γαιών;
• Πόσα δέντρα φυτεύσαμε σε υποβαθμισμένα οικοσυστήματα;
• Με ποια μέτρα θα αυξήσουμε τους πληθυσμούς των αγροτικών και δασικών πουλιών και πόσο αυξήθηκαν οι πληθυσμοί αυτοί Δεν έχουν ακόμη τέτοια πολιτική, γίνεται από ΜΚΠΟ (Εθελοντικό πρόγραμμα παρακολούθησης κοινών πουλιών από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία);
• Πόσο αυξήσαμε τους πληθυσμούς των επικονιαστών και με ποιον τρόπο;
• Πόσα αυθαίρετα απομακρύναμε από τα παράκτια οικοσυστήματα και πόσο βελτιώσαμε την κακή κατάσταση των αντίστοιχων οικοτόπων στην παραθαλάσσια ζώνη;

ΑΠΕ: Φυσικά, υπάρχει ιδιαίτερη μνεία για τη βιομηχανία των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) στο Νόμο Αποκατάστασης (Άρθρο 6) και ο Νόμος υποστηρίχθηκε από τους επενδυτές του κλάδου.  Οι ΑΠΕ θεωρείται ότι εξυπηρετούν το δημόσιο συμφέρον. Γενικότερα ισχύει πως οι επενδύσεις μπορούν να γίνονται όταν πέρα από κάθε αμφιβολία δεν βλάπτουν τη φύση και τα προστατευόμενα είδη και οικοτόπους εντός των περιοχών Natura 2000 ή κατά παρέκκλιση μόνο όταν δεν υπάρχουν λιγότερο επιζήμιες εναλλακτικές λύσεις χωροθέτησής τους. Οι ΑΠΕ εξαιρούνται από αυτόν τον κανόνα όταν (α) έχει διενεργηθεί στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση (σύμφωνα με την Οδηγία 2001/42/ΕΚ) και (β) έχουν υποβληθεί σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων (σύμφωνα με την Οδηγία 2011/92/ΕΕ ).

Προβληματισμοί για τις ΑΠΕ στην Ελλάδα

Ισχύει η εξαίρεση του άρθρου 6 για την εγκατάσταση ΑΠΕ; Πώς ερμηνεύεται ο Νόμος; Στην Ελλάδα δεν έχουμε χωροταξικό, δηλαδή ένα ελλιπέστατο χωροταξικό από το 2008 που έχει καταγγελθεί για τη φτωχή του ποιότητα, και ακόμη αναμένεται εδώ και  χρόνια η νέα στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση – δηλαδή το εθνικό χωροταξικό για τις ΑΠΕ.  Άρα άνευ χωροταξικού μπορούμε ή δεν μπορούμε να μιλάμε για εφαρμογή των παρεκκλίσεων του άρθρου 6; Καλούμε τους ειδικούς επιστήμονες του νομικού κλάδου να διαλευκάνουν για την εφαρμογή του άρθρου 6 στην Ελλάδα.

Η αειφορική πρόταση χωροθέτησης των ΑΠΕ σε ήδη υποβαθμισμένα οικοσυστήματα χαμηλότερης οικολογικής αξίας και φυσικότητας με μικρότερη βλάβη στη βιοποικιλότητα, που έχει προταθεί από το Παν/ο Ιωαννίνων έχει μείνει αναπάντητη. Θα τη λάβει υπόψη η Κυβέρνηση στο μελλοντικό εθνικό χωροταξικό σχεδιασμό; Βιώνουμε ήδη τις συνέπειες της κακής χωροταξίας, τα λειτουργικά προβλήματα υπερφόρτωσης των υπαρχόντων δικτύων, την ανυπαρξία σχεδιασμού για το τεράστιο επενδυτικό ενδιαφέρον ως προς τις ενεργειακές ανάγκες της χώρας, με την τιμή του ρεύματος παραλόγως να είναι από τις υψηλότερες στην Ευρώπη, και επιπλέον εξαιρούνται οι ΑΠΕ από τον Νόμο. Η Ευρώπη σήμερα, στην παρούσα πολιτική συγκυρία με το ένα χέρι απελευθερώνει την καταστροφή και την υποβάθμιση της φύσης μέσω έργων κοινής ωφελείας και με το άλλο χέρι πληρώνει την αποκατάστασή της. Ωραία.

Προβληματισμοί για την Ελλάδα: Πώς δικαιολογούνται τα νέα προγραμματισμένα φράγματα στα ποτάμια, αφού πρέπει να αφαιρέσουμε πολλά από τα υπάρχοντα; Θα χρηματοδοτηθούν αποκλειστικά λύσεις βασισμένες στη φύση (nature-based solutions) στο Θεσσαλικό κάμπο- δηλαδή αποκατάσταση δικτύου φυσικών λιμνών και ρεμάτων και πώς συνάδει η εκτροπή του Αχελώου με το Νομο; Μήπως πρέπει επιτέλους να επιδοτήσουμε την εκτατική αιγοπροβατοτροφία ως μέσω αποτροπής των πυρκαγιών στα μεσαία υψόμετρα για να μειώσουμε τον κίνδυνο των πυρκαγιών ή θα φτιάχνουμε μόνο δασικούς δρόμους; Πώς δικαιολογούνται τα αναπτυξιακά σχέδια και η δημιουργία νέων δρόμων και νέας τεχνητής γης στις πιο άγριες φυσικές περιοχές της χώρας (wilderness-κάλυψη 6%); Δεν μπορούμε να χτίζουμε εγκαταστάσεις πάσης μορφής και να καταστρέφουμε οικοτόπους που θα πρέπει να δώσουμε χρήματα μετά για να τις αποκαταστήσουμε. Ο Νόμος ευνοεί βιομηχανικές χώρες κυρίως της κεντρικής και βόρεια Ευρώπης που έχουν καταστρέψει τη γη τους και πρέπει να αποκαταστήσουν τα οικοσυστήματά τους. Χώρες όπως η Ελλάδα, και λοιπές Μεσογειακές και Βαλκανικές χώρες και  που έχουν πολλά φυσικά οικοσυστήματα και πολύ υψηλή βιοποικιλότητα, έχουν την αγωνία να μη χάσουν αυτά που έχουν, και λιγότερο να αποκαταστήσουν τα υποβαθμισμένα. Πρέπει να ζητήσουμε χρηματοδότηση για «προληπτική αποκατάσταση» – δηλαδή για τη διατήρηση των φυσικών μας οικοσυστημάτων και των περιοχών wilderness, ως συμβολή στην προστασία της Ευρωπαϊκή φύσης, αντί μεγάλων κονδυλίων για δράσεις αποκατάστασης.

Η σύγκρουση συμφερόντων: Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ο αγώνας των πολιτών και το φιλότιμο υπαλλήλων των αρμόδιων γνωμοδοτικών υπηρεσιών που έχουν σταματήσει με πολύ προσωπικό χρόνο και πόνο βλαπτικά για τη φύση έργα, ενώ άλλα εξίσου βλαπτικά έργα έχουν εγκριθεί με σοβαρές συνέπειες για τη φύση και τις τοπικές κοινωνίες. Ποιος μετρά τον παραγωγικό χρόνο που χάνεται από τους υπαλλήλους και τους πολίτες στις γνωμοδοτήσεις και δημόσιες διαβουλεύσεις; Ίσως να αντανακλά δις Ευρώ το έτος. Και όλα αυτά γιατί δεν έχουμε ουσιαστικό και σωστό χωροταξικό σχεδιασμό σχεδόν για κανένα τομέα. Ούτε καν Προεδρικά Διατάγματα για τις χρήσεις γης εντός των περιοχών Natura 2000…

Υπάρχει πραγματική πολιτική βούληση-δηλαδή χρηματοδότηση; Δεν είναι ακόμη σαφές το πώς ο Νόμος θα εφαρμοστεί, καθώς δεν προβλέφθηκε η σταθερή εισροή χρηματοδοτικών πόρων για την εφαρμογή του, την ίδια στιγμή που η πράσινη ενεργειακή μετάβαση χρηματοδοτείται μέσω τριών διαφορετικών προγραμμάτων με 571 δις € (2021-2027). Μια πρώτη εκτίμηση της αποκατάστασης των υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων ανέρχεται σε 8.2 δις € /χρόνο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει σε ένα χρόνο από σήμερα να καταθέσει μια αναφορά με προτάσεις χρηματοδότησης από την Ευρώπη και τα κράτη μέλη. Η απελευθέρωση αντίστοιχα μεγάλου ποσού ανάλογο με αυτό της χρηματοδότησης της ενεργειακής μετάβασης θα επιβεβαίωνε εάν πραγματικά η αναστολή της απώλειας της βιοποικιλότητας είναι εξίσου σημαντική προτεραιότητα της Ευρώπης με την πράσινη ενέργεια, καθώς συνεισφέρει τα μέγιστα στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, όπως τίθενται στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Χαμηλή χρηματοδότηση και μετακύληση του βάρους στις εθνικές κυβερνήσεις, απλά και ξεκάθαρα θα σήμαινε πως οι δεσμεύσεις θα μείνουν ως επί το πλείστο «στα χαρτιά».  Είδομεν.

Κατακλείδα: Ο Νόμος Αποκατάστασης της Φύσης είναι Ορόσημο. Αδύναμος μεν, αλλά ορόσημο και χρήζει ευρείας υποστήριξης και επαγρύπνησης. Τα αρμόδια Υπουργεία, ο ΟΦΥΠΕΚΑ, ο ΟΠΕΚΕΠΕ, η Δασική Υπηρεσία, σε συνεργασία με τα Ερευνητικά Ινστιτούτα, το Δημόσιο Πανεπιστήμιο, τις ΜΚΠΟ και όλους τους λοιπούς αρμόδιους φορείς σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο θα πρέπει να κινητοποιηθούν, ώστε συλλογικά να εργαστούν τόσο για την εφαρμογή του Νόμου, με απτά παραδείγματα την αποκατάσταση του Θεσσαλικού κάμπου και των πυρόπληκτων περιοχών της Ελλάδας, όσο και για τη διατήρηση των φυσικών και πλούσιων οικοσυστημάτων από περαιτέρω υποβάθμιση.

ΠΗΓΗ