Αποανάπτυξη: μια εμπειρία του πεπερασμένου

Φωτογραφία: wikimedia commons.

Γράφει η Marianella Kloka

Σύμφωνα με τον Pasi Heikkurinen, φινλανδό συγγραφέα και ακαδημαϊκό, με ειδίκευση σε ζητήματα οικολογίας, η αποανάπτυξη είναι μια εμπειρία. Πρόκειται για την κατανόηση του γεγονότος ότι η ύπαρξη στη φύση είναι πεπερασμένη. Η εμπειρία του πεπερασμένου προσφέρει την πολυαναμενόμενη θεωρητική βάση για το κίνημα της αποανάπτυξης. Στο βιβλίο του με τίτλο “Αποανάπτυξη: μια εμπειρία του πεπερασμένου”, που κυκλοφορεί με άδεια creative commons στα αγγλικά, υποστηρίζει ότι πρέπει να κατανοήσουμε τα όρια «εκ των έσω» προκειμένου να μειώσουμε αποτελεσματικά την απόδοση ύλης-ενέργειας. Για να ξεπεραστούν οι αδυναμίες της αντίληψής μας για το φυσικό πεπερασμένο, προτείνονται οι βιωματικές έννοιες της απελευθέρωσης, της μεταμόρφωσης και της μελέτης του πυρήνα της φύσης. Ο Heikkurinen καλεί σε μια συλλογική εμπειρία της αποανάπτυξης στην πράξη, αποφεύγοντας παράλληλα την υπερβολική ρητορική. Δημοσιεύουμε το συμπέρασμα του βιβλίου του στα ελληνικά.

Συμπερασματικά

Η εξάπλωση των ανθρώπινων πολιτισμών σε όλο τον κόσμο σήμανε μια ανωμαλία στην καταγεγραμμένη ιστορία του πλανήτη. Ένα και μόνο είδος έχει γίνει παγκόσμια δύναμη. Μεταμορφώνει – ίσως μπορούμε να πούμε ότι μετασχηματίζουμε βιοτικές και αβιοτικές οντότητες με πρωτοφανή ρυθμό, δημιουργώντας ποσότητες και είδη αποβλήτων που δεν είχαμε ξαναδεί. Ένα παράδειγμα αυτών των αποβλήτων είναι οι ανθρωπογενείς εκπομπές του θερμοκηπίου, όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το μεθάνιο, τα οποία φτάνουν σε νέα ρεκόρ κάθε χρόνο. Αυτά τα κατάλοιπα της ανάπτυξης έχουν επιφέρει και συνεχίζουν να επιφέρουν αλλαγές στην οικόσφαιρα, συμπεριλαμβανομένου του κλίματος, οι οποίες έχουν οδηγήσει σε μια αξιοσημείωτη μείωση της βιοποικιλότητας της Γης, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο ακόμη και την ύπαρξη της ανθρωπότητας.

Αυτή είναι η μεγάλη εικόνα – η μεγάλη, επιστημονικά ευρέως αποδεκτή αιτία της οικοσφαιρικής κρίσης είναι η Τεχνολογική Επανάσταση. Αλλά τι μπορεί να γίνει για τις επιπτώσεις της ανάπτυξης των ανθρώπινων πολιτισμών στη φύση; Η συμβατική απάντηση από το ηγεμονικό τεχνοκαπιταλιστικό σύστημα είναι κάτι σαν:

Χρειαζόμαστε περισσότερη ανάπτυξη για να μπορέσουμε να φροντίσουμε τον πλανήτη. Τα προβλήματα που δημιουργεί η αυξανόμενη ευημερία και ο πληθυσμός θα λυθούν με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι η ελπίδα.

Πολλοί άνθρωποι στα κινήματα είναι βέβαια επιφυλακτικοί απέναντι σ’ αυτήν τη ρητορική για την χωρίς όρια ανάπτυξη. Έχουμε επίγνωση της βλάβης που προκαλείται από την αυξανόμενη ανθρώπινη ευημερία και τους αριθμούς της, ιδιαίτερα στον Παγκόσμιο Βορρά, αλλά και σε πολλές κοινότητες και οικογένειες, στον λεγόμενο Παγκόσμιο Νότο. Και κατανοούμε επίσης ότι μια τέτοιου είδους τεχνολογική λύση δεν είναι σε θέση να διορθώσει ένα πρόβλημα πολιτισμού.

Το γεγονός ότι το κίνημα της αποανάπτυξης λειτουργεί διατοπικά (translocally) είναι ένας εξέχων προάγγελος των φωνών που ασκούν κριτική στην ανάπτυξη και αποτελεί μια σημαντική πλατφόρμα με θεσμική υποστήριξη για πολλές πρωτοβουλίες εναντίον της ανάπτυξης. Όμως, όπως οι περισσότερες πολιτιστικές δραστηριότητες, η επιστήμη και ο ακτιβισμός της αποανάπτυξης – εξαιρουμένων των πρωτοβουλιών της αυτάρκειας και της αυτοσυντήρησης – εξαρτώνται από την οικονομική ανάπτυξη. Αυτό το προβληματικό σημείο είναι ευρέως αναγνωρισμένο και οι λύσεις αναζητούνται. Το κίνημα, ωστόσο, εξαρτάται επίσης σε μεγάλο βαθμό από την προηγμένη τεχνολογία και την επιστημονική γνώση, οι οποίες δεν είναι μόνο προϊόντα της αναπτυξιακής κουλτούρας, αλλά επιταχύνουν επίσης τον μεταβολισμό. Πώς μπορούμε να απελευθερωθούμε από την κουλτούρα ανάπτυξης του τεχνοκαπιταλισμού;

Το βιβλίο αυτό καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το κίνημα της αποανάπτυξης, συμπεριλαμβανομένων της επιστήμης του, θα πρέπει να δώσει μεγαλύτερη προσοχή στην εμπειρία αυτής, η οποία έχει να κάνει με την απόκτηση συνείδησης ότι το σώμα μας εδώ είναι πεπερασμένης διάρκειας. Απλά δεν αρκεί να να συμμετέχει κανείς σε κάποιες δραστηριότητες εδώ και εκεί, να «κάνει αποανάπτυξη», αν στη συνέχεια επιστρέφει στην κουλτούρα της ανάπτυξης. Το να είσαι στην αποανάπτυξη και να είσαι αποανάπτυκτο ον, είναι κάτι περισσότερο από πρακτικές. Είναι μια διαδικασία πέρα από σκέψεις και συζητήσεις. Αυτή η διαδικασία εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο το κίνημα βρίσκεται στην κόσμο. Μας κατευθύνει στον κόσμο της ζωής των αποανάπτυκτων. Πρέπει να μεταμορφωθούμε σε αποανάπτυξη με την ψυχή και τα κύτταρά μας, καθώς και να αφήσουμε την ιδέα ότι η ανάπτυξη είναι απαραίτητη σε ορισμένους τομείς της κοινωνίας. Η ανάπτυξη δεν είναι απαραίτητη. Δεν χρειαζόμαστε καν πνευματική ή ηθική ανάπτυξη με τους σημερινούς όρους, μάλλον θα πρέπει να αφήσουμε την ιδέα της ανάπτυξης στην άκρη για λίγο καιρό. Αν το κάνουμε, τότε μπορεί να φτάσουμε κάποια στιγμή να είμαστε αρκετά νηφάλιοι/ες ώστε να σταματήσουμε. Και μόλις σταματήσουμε, θα πρέπει να περιμένουμε. Και μετά θα συμβούν εκπλήξεις. Αυτό το άγνωστο μπορεί να μας βοηθήσει να δούμε ποια είναι τελικά τα πράγματα που θα μπορούσαν να εξαπλωθούν, αλλά να μην αναπτυχθούν. Αλλά ας να μην προσπαθήσουμε να το υπολογίσουμε αυτό. Ας καλωσορίσουμε την αποκλιμάκωση αντί της κλιμάκωσης.

Δεν αρκεί να αλλάξουμε τη γλώσσα, τις δραστηριότητες ή τις δομές μας. Η έμφαση πρέπει να δοθεί στο είναι. Η κουλτούρα ανάπτυξης δεν μπορεί να είναι να αμφισβητηθεί απλώς και μόνο με την απόκτηση του ελέγχου των μέσων παραγωγής ή οικειοποιούμενοι τα μέσα για καλύτερους σκοπούς. Η επιταγή της ανάπτυξης είναι τόσο βαθιά στον πολιτισμικό μας ιστό που είναι ο τρόπος που σήμερα είμαστε στον κόσμο. Για να αντιμετωπιστεί η αυξανόμενη απόδοση ύλης-ενέργειας,
το κίνημα της αποανάπτυξης πρέπει να απέχει από τις εξαιρετικά τεχνολογικές πρακτικές, καθώς και να αποφύγει τη φετιχοποίηση της χαμηλής τεχνολογίας. Κάθε βήμα προς τα κάτω στο βαθμό της τεχνολογίας σαφώς υποστηρίζει την επιβράδυνση του μεταβολισμού ανθρώπου-φύσης: αυτό είναι όμως ο μινιμαλιστικός ορισμός της αποανάπτυξης. Βέβαια, η ύπαρξή μας στο στον κόσμο δεν μπορεί να υποβιβαστεί σε θερμοδυναμικές εφαρμογές. Δεν είμαστε εδώ μόνο για να μειώσουμε, να επαναχρησιμοποιήσουμε και να ανακυκλώσουμε. Αυτό είναι το ψεύτικο νόημα που παρουσιάζει μια οικομοντερνιστική μηχανή.

Η έμφυτη θέλησή μας για μετασχηματισμό δεν μπορεί να κατευθυνθεί προς την αποανάπτυξη καθώς μας αποσπά από το υπαρξιακό ερώτημα. Η κίνηση από τον αναπτυξιακό τρόπο ύπαρξης σε αυτόν της αποανάπτυξης απαιτεί μια μεταμόρφωση της ύπαρξης. Είναι θεμελιώδης, καθόλου σταδιακή, και έχει ως αποτέλεσμα έναν εντελώς διαφορετικό τύπο κοσμοζωής, για να χρησιμοποιήσουμε ένα φαινομενολογικό όρο του Husserl. Δεν πρόκειται μόνο για μια νέα ηθική και νέα μορφή πολιτικής. Είναι επίσης μια άλλη αισθητική. Αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως καλό και ωραίο στο νέο τρόπο ύπαρξης, αυτόν της αποανάπτυξης, είναι χτισμένο πάνω στην εμπειρία του πεπερασμένου, μια βαθιά (ενσώματη) κατανόηση ότι τα πάντα έχουν όρια. Ακόμα και αυτή η ιδέα είναι περιορισμένη και θα πεθάνει.

Η ανάπτυξη ως εμπειρία του να είσαι πεπερασμένος ως άτομο ξεδιπλώνει επίσης μια μοναδική χωροχρονικότητα, η οποία αφορά τον παρόντα χωροχρόνο. Είμαστε τώρα στο σωστό μέρος, στον σωστό χρόνο. Αλλά αφορά επίσης τον βαθιά γεωλογικό χωροχρόνο, όπου η ανθρώπινη ζωή μοιάζει αρκετά ασήμαντη. Είμαστε ένας χαμένος πολιτισμός. Αλλά καθώς αποαναπτυσσόμαστε, σταματούμε να παραλύουμε από τη θλίψη ή από το θυμό που σχετίζεται με τον κόσμο που καταστρέφεται. Ούτε περιμένουμε ο κόσμος να γίνει κάτι όμορφο και καλό. Κατοικούμε στην αποανάπτυξη.

Το συμπυκνωμένο επιχείρημα του βιβλίου είναι ότι η αποανάπτυξη αφορά την εμπειρία του να είσαι πεπερασμένος. Επίσης, ότι το κίνημα της αποανάπτυξης είναι πολύ περιορισμένο και απέχει πολύ από το να είναι παντοδύναμο. Αν δώσουμε μεγαλύτερη προσοχή στον τρόπο λειτουργίας μας ως ύπαρξης, μας επιτρέπεται να συνειδητοποιήσουμε τα μαθήματα και τις περιπλοκές της περιορισμένης μας ύπαρξης. Εμπνευσμένο από το έργο του Emmanuel Severino Η ουσία του μηδενισμού, αυτό είναι μη υπερβατικό και αντιμεταφυσικό με την έννοια ότι δεν υπάρχει «μη-ύπαρξη», μια σφαίρα από όπου τα πράγματα έρχονται στο γίγνεσθαι. Αντ’ αυτού, το επιχείρημα σχετικά με την εμπειρία των ορίων είναι υπαρκτό, ή πιθανώς σε ένα μεταιχμιακό στάδιο μεταξύ της υπερβατικότητας και της υπαρκτότητας, «trammanent» [σ.τ.σ. τον ίδιο όρο χρησιμοποιεί στο τέλος της φράσης ο συγγραφέας].

Σε αυτό το βιβλίο, υποστήριξα ότι δεν πρέπει να μας επιβάλλονται όρια από τους φυσικούς επιστήμονες ή τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Είναι κάτι που θα πρέπει να εξετάσουμε και να ορίσουμε συλλογικά ως όντα που νοιάζονται. Και για να είμαστε σε θέση να σκεφτούμε συλλογικά, να συζητήσουμε και να καθορίσουμε τα όρια, πρέπει να βιώσουμε το πεπερασμένο στην ύπαρξη. Ενθαρρύνω όλους/ες να εξερευνήσουν τα όρια σε διάφορες καταστάσεις με προφύλαξη, καθώς και να πειραματιστούν γύρω από το θέμα των ορίων μαζί. Είναι είναι εξίσου ευθύνη του κινήματος να θέσει όρια σε τα μέλη του, όπως είναι στο χέρι των μελών να βρουν τα όρια. Όχι κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τα όριά του χωρίς να πάρει ανατροφοδότηση από το περιβάλλον. Στο βιβλίο του Βήματα προς ένα Οικολογικό Νου, ο Gregory Bateson μας έδειξε ότι με αυτόν τον τρόπο αναδύονται τα συστήματα πολιτισμού: εξαρτώνται από κυκλώματα ανατροφοδότησης για τον έλεγχο της ισορροπίας. Μόλις ξεκινούν να αναδύονται οι πρακτικές που βασίζονται στη δια-υποκειμενική γνώση των ορίων, η αυθεντική γνώση επιτυγχάνεται. Και το σημαντικότερο για τη φιλοδοξία του κινήματος της αποανάπτυξης να μειώσει τους ρυθμούς της, είναι πως αυτή η κοινή εμπειρία της αντίληψης των ορίων μας βοηθά να μειώσουμε την εξάρτηση από τις πολυδάπανες και σπάταλες πρακτικές του τεχνο-καπιταλισμού. Με τον τρόπο αυτό θα εδραιώσουμε επίσης την ανεξαρτησία από τις καταχρήσεις της εξουσίας σε σχέση με τον ανθρώπινο, και πέρα από τον ανθρώπινο, κόσμο.

ΠΗΓΗ