Το σύνθετο και εκτεταμένο αυτό επενδυτικό σχέδιο, με τα τρία – σε αυτή τη φάση – μεταλλεία αναπτύσσεται μέσα στη μεταλλευτική περιοχή της Eldorado Gold που αποτελεί το 44% της έκτασης του τοπικού Δήμου Αριστοτέλη. Οι επιπτώσεις του στο περιβάλλον, οι δυνητικά επικίνδυνες σχεδιαστικές επιλογές και ο ελλιπής σχεδιασμός επί μέρους έργων απειλούν άμεσα την υγεία και την ασφάλεια των πολιτών του παραπάνω Δήμου, καθώς και τις παραγωγικές και οικονομικές τους δραστηριότητες. Οι περισσότερες από τις αρνητικές επιπτώσεις δεν αποκρύπτονται από τη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων της εταιρείας (ΜΠΕ), ωστόσο συστηματικά υποεκτιμούνται.

1. Νερά

Όπως έχει αναλυτικά τεκμηριωθεί από τους Επιθεωρητές Περιβάλλοντος, η Ελληνικός Χρυσός ΗΔΗ, πριν την ολοκλήρωση του φαραωνικού επενδυτικού της σχεδίου που περιλαμβάνει το μεταλλείο χαλκού-χρυσού των Σκουριών, ρυπαίνει τα επιφανειακά ύδατα σε Ολυμπιάδα και Στρατώνι με την απόρριψη υγρών αποβλήτων με υπερβάσεις στο pH και ανεπίτρεπτα υψηλές περιεκτικότητες σε τοξικά στοιχεία όπως κάδμιο, ψευδάργυρο, μόλυβδο, αρσενικό. Χαρακτηριστικά, στην από 18.5.2018 Πράξη Βεβαίωσης Παράβασης (ΠΒΠ) αναφέρεται ότι κατά την αυτοψία των Επιθεωρητών, η συγκέντρωση μολύβδου στα επιφανειακά ύδατα του ποταμού Μαυρόλακκα που δέχεται τα υγρά απόβλητα του εργοστασίου εμπλουτισμού Ολυμπιάδας, βρέθηκε να είναι 13,05 μg/l, δηλαδή 985% πάνω από το ισχύον επιτρεπτό όριο, γεγονός που αποτυπώνει και το μέγεθος της ρύπανσης. Η παράβαση είναι συστηματική, από την έναρξη της δραστηριότητας και περιλαμβάνεται σε 7 διαφορετικές ΠΒΠ που έχουν εκδοθεί από το 2015 ως το 2022.

Από το 2019 και μετά, η πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος έχει αγνοήσει όλες τις εισηγήσεις των Επιθεωρητών για επιβολή προστίμων στην κατά συρροήν παρανομούσα εταιρεία, ενώ με τη νέα έγκριση περιβαλλοντικών όρων επιχειρείται να “νομιμοποιηθεί” η παρανομία, με μια βολική μεν για την εταιρεία αλλά αυθαίρετη και μη σύννομη αλλαγή των τιμών των επιτρεπτών συγκεντρώσεων ρύπων στα υγρά απόβλητα που απορρίπτονται σε υδάτινους αποδέκτες. Πρόκειται για σαφέστατη επιδείνωση των όρων προστασίας του περιβάλλοντος, η οποία θα κριθεί τελικά από το ΣτΕ.

Όσον αφορά το μέλλον και την πλήρη ανάπτυξη των έργων: όπως αποκαλύπτει η ΜΠΕ, οι επιπτώσεις στα ποιοτικά και στα ποσοτικά χαρακτηριστικά των ποτάμιων, παράκτιων και υπόγειων υδατικών συστημάτων Ολυμπιάδας, Μαύρων Πετρών και Σκουριών θα είναι αρνητικές, βέβαιες, άμεσες, μακροχρόνιες και μερικώς μόνο αναστρέψιμες μετά την παύση της δραστηριότητας. Μακροχρόνιες σημαίνει διάρκειας τουλάχιστον 25-30 χρόνων μέχρι το οριστικό κλείσιμο των έργων. Οι μαζικές αποστραγγίσεις του υδροφόρου ορίζοντα που απαιτεί η λειτουργία των μεταλλείων θα προκαλέσουν πτώση στάθμης πολλών δεκάδων μέτρων στους υπόγειους υδροφορείς, επηρεάζοντας την επιφανειακή απορροή των ρεμάτων και θέτοντας σε κίνδυνο τις υδρογεωτρήσεις παροχής πόσιμου ύδατος. Στην Ολυμπιάδα, η στάθμη εκτιμάται ότι θα επανέλθει μετά την πάροδο 30 ετών από το έτος παύσης των αντλήσεων (που αναμένεται το 2040).

Αθροιστικά, πάντα σύμφωνα με τη ΜΠΕ, οι αντλήσεις υδάτων από τα τρία μεταλλευτικά έργα των Μεταλλείων Κασσάνδρας, που εκτιμώνται από την εταιρεία στα περίπου 10 εκατ. κ.μ ετησίως, θα έχουν μακροχρόνιες αρνητικές επιπτώσεις, όχι μόνο τοπικά αλλά και στο ευρύτερο Υπόγειο Υδατικό Σύστημα Χολομώντα Ωραιοκάστρου. Αλλά, η Επενδυτική Συμφωνία δίνει στην εταιρεία απρόσκοπτη πρόσβαση στους υδατικούς πόρους της περιοχής (με την προϋπόθεση της ύπαρξης αδειών): η εταιρεία «θα αντλεί και θα χρησιμοποιεί νερό από υδατορρεύματα, πηγάδια και κοιλότητες, θα τοποθετεί αγωγούς ύδατος, θα κατασκευάζει αγωγούς ύδατος και λίμνες, φράγματα και δεξαμενές και θα εκτρέπει και θα χρησιμοποιεί όσο νερό χρειάζεται για το έργο». Με δεδομένη τη μείωση των βροχοπτώσεων των τελευταίων ετών και την παρατηρούμενη λόγω της καλπάζουσας κλιματικής αλλαγής σημαντική, σχεδόν καταστροφική λειψυδρία, όχι μόνο δε τοπικά αλλά και πολύ ευρύτερα, η διάταξη αυτή θα πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι θα δημιουργήσει στο δήμο Αριστοτέλη, αλλά και ευρύτερα, σοβαρά προβλήματα σε σχέση με την επάρκεια -ή ακόμα και τη στοιχειώδη διαθεσιμότητα του πιο πολύτιμου φυσικού πόρου που είναι το νερό στους υπόλοιπους πλην της εταιρείας δικαιούμενους της απρόσκοπτης χρήσης του.

Με το εγκεκριμένο ΣΔΛΑΠ, τα υπόγεια υδατικά υποσυστήματα Σκουριών-Μαύρων Πετρών και Ολυμπιάδας εξαιρούνται ρητώς από την επίτευξη των στόχων της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά, λόγω της πτώσης στάθμης των υδροφορέων που θα προκαλέσει η μεταλλευτική δραστηριότητας (εξαίρεση του άρθρου 4.7 της Οδηγίας), η υποβάθμιση δηλαδή θεωρείται δεδομένη και δεν λαμβάνονται μέτρα για να αποτραπεί.

2. Δάση, εδάφη, βιοποικιλότητα

Με τη νέα ΜΠΕ αυξάνεται σημαντικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του έργου των Σκουριών, η επιφάνεια κατάληψης του οποίου αυξάνεται από τα 1.788 στρέμματα στα 2.552 στρέμματα (αύξηση 42%). Αν προστεθούν και οι δρόμοι μεταφοράς υλικών και προϊόντων, η συνολική έκταση κατάληψης του έργου πλησιάζει τα 3.200 στρέμματα.

Το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα αυτής της έκτασης είναι πολύτιμα δασικά οικοσυστήματα, για την οικολογική και παραγωγική σημασία των οποίων παραπέμπουμε στην εισήγηση/γνωμοδότηση της Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος για τη μεταλλευτική δραστηριότητα στις Σκουριές. Μαζί χάνεται και ο βιότοπος αμέτρητων ζωντανών οργανισμών και και όλες οι πολύτιμες οικολογικές λειτουργίες των δασών, όπως η συγκράτηση των εδαφών, η ρύθμιση του υδρολογικού κύκλου, η παραγωγή ποιοτικού νερού.

Ούτε η ΜΠΕ δεν μπορεί να το αποκρύψει: οι επιπτώσεις στα δασικά οικοσυστήματα αξιολογούνται ως αρνητικές, υψηλής έντασης, υψηλής σημαντικότητας, μακροχρόνιες και μη αναστρέψιμες.

3. Αέρια ρύπανση

Παρά τα όποια μέτρα προβλέπονται στη νέα ΜΠΕ και όσα πλέον αυτών τυχόν εφαρμοστούν, η ατμοσφαιρική επιβάρυνση από τη λειτουργία ενός ανοικτού εξορυκτικού πεδίου πολύ μεγάλων διαστάσεων, όπως και όσο θα είναι τέτοιο εκείνο των Σκουριών, είναι αναπόφευκτη. Η καθημερινή χρήση εκρηκτικών, οι συνεχείς στην επιφάνεια φορτώσεις, μεταφορές και εκφορτώσεις διαμερισμένων υλικών εξόρυξης, μεταλλευτικών προϊόντων όπως και αποβλήτων εμπλουτισμού, παράγουν τεράστιες ποσότητες αιωρούμενων σωματιδίων (σκόνης) που είναι αδύνατο να παγιδευτούν εντελώς εντός του χώρου του μεταλλείου ώστε να αποτραπεί η διασπορά τους στο περιβάλλον. Δεδομένης της τεράστιας ποσότητας των καθημερινά παραγόμενων εντός του ανοικτού ορύγματος των Σκουριών αιωρούμενων σωματιδίων, έστω και αν ένα μικρό κλάσμα τους διαφεύγει στο περιβάλλον συνιστά εν τούτοις τεράστια από άποψη βλαπτικής επενέργειας ρύπανση του περιβάλλοντος, δεδομένης επί πλέον και της τοξικότητας πολλών από τα συνιστώντα την παραγόμενη σκόνη υλικά (μεταλλικά σωματίδια, ινόμορφα ορυκτά αμιάντου, μικρόκοκκοι χαλαζία κ.λπ.).

Το δίκτυο σταθμών καταγραφής και παρακολούθησης των αέριων ρύπων που εγκατέστησε η εταιρεία στην ευρύτερη περιοχή κρίνεται μεν ως απαραίτητο, όχι όμως και εντελώς επαρκές, δεδομένου του ότι αδυνατεί να προσδιορίσει την ποιοτική σύσταση των ποσοτικά και κοκκομετρικά μόνο ανιχνευόμενων και καταμετρούμενων σωματιδίων. Η δε συνολική χημική σύσταση των κατά περίπτωση δειγμάτων αποκρύπτει μάλλον παρά αποκαλύπτει τυχόν συμμετοχή στα δείγματα αυτά έστω και μικρών -πλην όμως και έτσι επικίνδυνων για την υγεία- ποσοτήτων τοξικών και καρκινογόνων σωματιδίων: η ποιοτική και όχι μόνο η ποσοτική/κοκκομετρική ή η συνολική χημική σύσταση είναι το στοιχείο που λείπει από τις καταγραφές των σταθμών της εταιρείας, είναι όμως κρισιμότατο όμως από περιβαλλοντική/υγειονομική άποψη.

4. Διαχείριση επικίνδυνων υλικών

Οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις Ολυμπιάδας, Μαύρων Πετρών και Σκουριών παράγουν (ή θα παράγουν) έξι προϊόντα (μεταλλευτικά συμπυκνώματα) που και τα έξι ταξινομούνται ως επικίνδυνα. Η διαχείριση αυτών των επικίνδυνων υλικών κατά την παραγωγή, αποθήκευση, φόρτωση, μεταφορά, εγκυμονεί κινδύνους για το περιβάλλον και την υγεία των εργαζομένων. Τα συμπυκνώματα αποθηκεύονται μέσα στις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις κατά τρόπο που παραβιάζει την απαίτηση του Κώδικα Μεταλλευτικών και Λατομικών Εργασιών (άρθρο 87, παρ. 2) να τηρούνται οι διατάξεις της ΚΥΑ39624/2209/Ε103/2009. Εν συνεχεία μεταφέρονται με φορτηγά προς εξαγωγή στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, σε απόσταση 100 χιλιομέτρων, περνώντας μέσα από οικισμούς, τουριστικές περιοχές και κεντρικούς δρόμους της πόλης της Θεσσαλονίκης. Ατυχήματα με τα φορτηγά αυτά είναι εύκολο να συμβούν και έχουν συμβεί, ουκ ολίγες φορές, τα τελευταία χρόνια. Εναλλακτικά, τα συμπυκνώματα φορτώνονται χύδην σε καράβια από το λιμάνι του Στρατωνίου, δημιουργώντας κινδύνους για το θαλάσσιο περιβάλλον και τον παρακείμενο οικισμό.

5. Σεισμικότητα της περιοχής

Η περιοχή παρουσιάζει υψηλή σεισμικότητα καθώς διασχίζεται από μεγάλα ενεργά σεισμικά ρήγματα και πλήθος μικρότερων. Το σημαντικότερο από αυτά, το ρήγμα του Στρατωνίου, έχει δώσει το σεισμό της Ιερισσού του 1932, μεγέθους 7-7,1 Ρίχτερ και πολύ ισχυρούς μετασεισμούς.

Το σύνολο των έργων της περιοχής Μαύρων Πετρών – Στρατωνίου βρίσκονται είτε ακριβώς επάνω στο ρήγμα ή σε πολύ μικρή απόσταση από αυτό. Το υπόγειο μεταλλείο, η αποθήκη των τοξικών και επικίνδυνων μεταλλευτικών προϊόντων στο Στρατώνι, οι λιμενικές εγκαταστάσεις φόρτωσης και, το χειρότερο, ο Χώρος Απόθεσης Επικίνδυνων Αποβλήτων του Κοκκινόλακκα.

Ο Χώρος Απόθεσης Κοκκινόλακκα, κατασκευασμένος μέσα στην κοίτη του εκτραπέντος ρέματος Κοκκινόλακκα, σε μικρή απόσταση από το Στρατώνι, έχει κατασκευαστεί ακριβώς ΕΠΑΝΩ στο επικίνδυνο ρήγμα. Στη χειρότερη δυνατή θέση, μια τραγική ελληνική πρωτοτυπία που θέτει σε κίνδυνο ολόκληρη την περιοχή. Κατά τον σεισμό του 1932 άνοιξε ένα επιφανειακό χάσμα, με βάθος 10 μ. και άνοιγμα 2 μ., το οποίο εκτεινόταν από το Στρατώνι ως τα Στάγειρα. Κανένα τεχνικό έργο δεν μπορεί να αντέξει σε τέτοιου μεγέθους επιφανειακές μετατοπίσεις.

6. Κίνδυνοι από την κλιματική αλλαγή

Η νέα ΜΠΕ της Eldorado Gold μας αποκάλυψε άλλο ένα σημαντικό πρόβλημα του χώρου απόθεσης Κοκκινόλακκα. Στο Παράρτημα Χ “Έκθεση διερεύνησης των ενδεχόμενων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στους κινδύνους πλημμύρας των μεταλλευτικών εγκαταστάσεων Κασσάνδρας στην Χαλκιδική» αποκαλύπτεται ότι στο σχεδιασμό του Χώρου Απόθεσης του Κοκκινόλακκα η εταιρεία δεν χρησιμοποίησε τις επίσημες όμβριες καμπύλες της Γενικής Διεύθυνσης του ΥΠΕΝ, αλλά άλλες, της δικής της επιλογής. Οι καμπύλες αυτές εκτιμούν σημαντικά μικρότερα ύψη βροχόπτωσης, ακόμα και χωρίς να ληφθεί υπόψη η επίπτωση της κλιματικής αλλαγής που θεωρείται ότι τα προσαυξάνει όλα κατά 15%. Οι ίδιοι οι μελετητές καταλήγουν να “προτείνουν” στην εταιρεία να επανεξετάσει ο σχεδιασμός με βάση τις επίσημες όμβριες καμπύλες, αφού όμως το έργο έχει κατασκευαστεί και λειτουργεί!

Με τις ίδιες εσφαλμένες καμπύλες ομβρίων έχουν μελετηθεί το ανάχωμα του χώρου απόθεσης Καρατζά Λάκκου και άλλα στοιχεία του έργου στις Σκουριές, καθώς και οι πλημμυρικές γραμμές των ρεμάτων Μπασδέκη και Μαυρόλακκα στην Ολυμπιάδα, με αποτέλεσμα, και εκεί, την υποεκτίμηση του ύψους των μελλοντικών βροχοπτώσεων.

Οι κίνδυνοι για την περιοχή είναι προφανείς και τους αποτυπώνει και η ΜΠΕ, όπου αναγνωρίζεται ως πολύ υψηλή η επίπτωση της κλιματικής αλλαγής λόγω του κινδύνου:

– Υπερπήδησης του αναχώματος του Κοκκινόλακα και ενδεχόμενης κατάρρευσης αναχωμάτων (λόγω μεγάλης διαφοροποίησης της όμβριας καμπύλης), με σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον.

– Υπερχείλισης των υδάτων του Μαυρόλακα προς τον χώρο της εγκατάστασης και μετατροπής σε εν δυνάμει επιβαρυμένα ύδατα συμπαρασύροντας και τα επιβαρυμένα ύδατα των ανοιχτών δεξαμενών συλλογής τους, πάλι με σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον.

Ας σημειωθεί ότι η περιοχή έχει μακρύ ιστορικό ραγδαίων βροχοπτώσεων, με την καταιγίδα που έπληξε τη Μ. Παναγιά το Νοέμβριο 2000 να είναι από τις πιο ακραίες της προ-Daniel εποχής. Σοβαρά πλημμυρικά επεισόδια έχουν γίνει και στα ρέματα Αργυρώ, Μαυρόλακκας, Μπασδέκης και Μπαξίνα το Φεβρουάριο 2010, τον Οκτώβριο 2000, τον Οκτώβριο 2006, τον Φεβρουάριο 2010, τον Σεπτέμβριο 2011, τον Οκτώβριο 2014, τον Δεκέμβριο 2014 και πιο πρόσφατα στις 22.11.2019 και στις 25.11.2019.

7. Επιπτώσεις στους οικισμούς

Περιοχές ήδη επιβαρυμένες περιβαλλοντικά, όπως είναι το Στρατώνι και η Ολυμπιάδα, από την προγενέστερη της Eldorado Gold δραστηριότητα, χαρακτηρίζονται από υψηλή τρωτότητα/ευαισθησία, γεγονός που αναγνωρίζεται στη ΜΠΕ και δεν θα έπρεπε να δεχθούν νέο ρυπαντικό φορτίο. Το αρχικό Επενδυτικό Σχέδιο (ΚΥΑ ΕΠΟ 2011) συγκέντρωνε το σύνολο των ρυπογόνων εγκαταστάσεων και δραστηριοτήτων στην περιοχή του Μαντέμ Λάκκου, ενώ προκειμένου να μην επιβαρυνθεί το παραλιακό δημόσιο οδικό δίκτυο, προβλεπόταν ότι το σύνολο των μεταφορών μεταλλευτικών υλικών θα γινόταν υπόγεια, μέσω της συνδετήριας στοάς Ολυμπιάδας – Μαντέμ Λάκκου.

Το σχέδιο αυτό εγκαταλείφθηκε για οικονομικούς λόγους και με τη νέα ΑΕΠΟ εγκρίθηκε η συνέχιση λειτουργίας των δύο υφιστάμενων εργοστασίων εμπλουτισμού, Στρατωνίου και Ολυμπιάδας, μέχρι την εξάντληση των μεταλλευτικών αποθεμάτων. Αυτό σημαίνει νέες εγκαταστάσεις, σκόνη, θόρυβο, αρνητικές επιπτώσεις στα επιφανειακά, υπόγεια και θαλάσσια ύδατα, διακίνηση και αποθήκευση επικίνδυνων υλικών, όλα σε μικρή απόσταση από τους οικισμούς. Επιπλέον, με την αφαίρεση από το σχεδιασμό της συνδετήριας στοάς, το σύνολο της κυκλοφορίας των βαρέων οχημάτων της εταιρείας μεταξύ Στρατωνίου και Ολυμπιάδας διέρχεται πλέον από τον επαρχιακό, γεμάτο στροφές και ακατάλληλο για διελεύσεις βαρέων οχημάτων δρόμο. Μαζί με την κίνηση των κατοίκων και των τουριστών και με τον μόνιμο κίνδυνο ενός ατυχήματος.

8. Κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις

Η ήδη προβλεπόμενη πιο εκτεταμένη και από κάθε άποψη υπέρμετρη για την περιοχή εξορυκτική-μεταλλευτική δράση, είχε βέβαια και θα εξακολουθήσει να έχει και σοβαρές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις, με κυριότερη την εκ των πραγμάτων σημαντική συρρίκνωση και περιορισμό όλων σχεδόν των άλλων πλην της μεταλλείας παραγωγικών δυνατοτήτων στην περιοχή. Και τέτοιες δυνατότητες η περιοχή είχε και έχει, που όμως επισκιάζονται και δεν αναπτύσσονται στο βαθμό που θα μπορούσαν εξαιτίας της ανταγωνιστικής προς αυτές και δίκην μονοκαλλιέργειας υπερεκτεταμένης και αδηφάγου εξορυκτικής-μεταλλευτικής δραστηριότητας.

Παρόλο που η δραστηριότητα αυτή αποφέρει κέρδη και απασχόληση σε μερίδα της τοπικής κοινωνίας, αυτό δεν αντισταθμίζει τις ζημιές από την περιβαλλοντική βλάβη στην περιοχή, όπως βέβαια και την απώλεια δυνητικής βελτίωσης του εισοδήματος όλων των άλλων εκείνων που δραστηριοποιούνται σε κλάδους άσχετους με την μεταλλεία. Η αγροτική παραγωγή (με πρώτη την ελιά), η κτηνοτροφία, η μελισσοκομία, ο ποιοτικός τουρισμός, σαφώς και βλάπτονται από την αναντίρρητα περιοριστική/ανταγωνιστική, έως και απαγορευτική προς αυτά και συντριπτικά κυριαρχική μεγάλης κλίμακας εξορυκτική-μεταλλευτική δράση.

Παρόμοιες εξάλλου αρνητικές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της εκτεταμένης μεταλλείας δεν είναι αποκλειστικότητα της συγκεκριμένης στη Χαλκιδική περίπτωσης. Αποτελούν παγκόσμια αναγνωρίσιμο και διαχρονικό φαινόμενο. Έναν κανόνα με ελάχιστες ίσως μόνον εξαιρέσεις.

ΠΗΓΗ