Την παρακάτω ανάλυση έγραψε η Γεωργία Σπυροπούλου, Νομικός, Υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Το κείμενο είναι προδημοσίευση και περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #6» που θα δώσει στη δημοσιότητα την Πέμπτη 14 Απριλίου 2022 η ομάδα Media Jokers, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, στο www.enainstitute.org. 

---------

Το φαινόμενο των επαναπροωθήσεων (pushbacks) δεν είναι καινοφανές στην ελληνική συνοριακή πρακτική. Ήδη από τη δεκαετία του 1990 στα ελληνοαλβανικά σύνορα υπάρχουν μαρτυρίες για παράνομες πρακτικές στα σύνορα, όχι με τη μορφή της επαναπροώθησης αλλά με τη χρήση βίας. Αργότερα, οι άτυπες αναγκαστικές επιστροφές ειδικά στην περιοχή του Έβρου χρησιμοποιήθηκαν ως ανεπίσημο μέσο διαχείρισης της μετανάστευσης. Μπορεί η ένταση, η εστίαση και οι τρόποι με τους οποίους γίνονται τα pushbacks να μεταβάλλονται μέσα στον χρόνο, αποτελούν ωστόσο μία διαχρονικά σταθερή πρακτική. Τα pushbacks συνιστούν ευθεία παραβίαση του ελληνικού, ενωσιακού και διεθνούς δικαίου, διότι πλήττουν τον πυρήνα της προστασίας που παρέχει το άσυλο. Το κρίσιμο εδώ είναι, ότι κάθε φορά που γίνεται μια τέτοια πράξη υπάρχει ο κίνδυνος να ενεργοποιηθούν μια σειρά από αποτελέσματα σε βάρος της ζωής, της υγείας και της αξιοπρέπειας των ανθρώπων, τα οποία δεν ανακαλούνται και δεν θεραπεύονται. Αντίθετα πολλές φορές είναι μη αναστρέψιμα.

Τα τελευταία χρόνια οι καταγγελίες για επαναπροωθήσεις στα ελληνοτουρκικά θαλάσσια και χερσαία σύνορα παρουσιάζουν δραματική αύξηση (Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, 2021). Ως σημείο καμπής, όμως, θα μπορούσαμε να θέσουμε την κρίση στον Έβρο τον Φεβρουάριο του 2020, που εξελίχθηκε παράλληλα με την υγειονομική κρίση της πανδημίας και δημιούργησε το χώρο για την υλοποίηση μίας σκληρής πολιτικής στο προσφυγικό, η οποία συμβάδιζε με τις πολιτικές και τις επιταγές της ΕΕ (Αγγελίδης, 2020). Οι εκθέσεις και οι τοποθετήσεις θεσμικών οργάνων της ΕΕ και πολλών ακόμα οργανώσεων και φορέων όχι μόνο δεν αμφισβητούν τις παράνομες επιχειρήσεις που λαμβάνουν χώρα με συστηματικό, κανονικοποιημένο και πανομοιότυπο τρόπο στα θαλάσσια και χερσαία σύνορα της χώρας, αλλά κάνουν λόγο για αξιόπιστες καταγγελίες που χρήζουν διερεύνησης. Πρόσφατα, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες ανακοίνωσε ότι έχει καταγράψει σχεδόν 540 περιστατικά άτυπων επιστροφών από την Ελλάδα από τις αρχές του 2020 (Σχόλιο Υ.Α., 2022). Την ίδια στιγμή, η καταγγελία που υπεβλήθη από τον Μηχανισμό Αναφορών της FRONTEX στον Συνήγορο του Πολίτη (Συνήγορος του Πολίτη, 2021) για κακομεταχείριση και παράνομη επαναπροώθηση διερμηνέα της FRONTEX (New York Times, 2022) μαζί με άλλους αλλοδαπούς από την περιοχή του Έβρου στην Τουρκία, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αμφιβολίας για τα πεπραγμένα των ελληνικών αρχών.

Εκτός από τον αριθμό των καταγγελιών που σημειώνει πρωτοφανή κλιμάκωση, έχει αλλάξει δομικά και ο τρόπος με τον οποίο εκτελούνται οι πράξεις αυτές. Αυτό που παλαιότερα συνέβαινε εν κρυπτώ, προκειμένου να μην μπορεί να στοιχειοθετηθεί κατηγορία, σήμερα σημειώνεται με απροκάλυπτο τρόπο και ξεπερνά το εδαφικό όριο των συνόρων (Κόρος, 2021). Οι παράνομες συνοριακές πρακτικές επιβάλλονται πλέον και στην ενδοχώρα με μαρτυρίες να κάνουν λόγο για επιχειρήσεις «σκούπα» και επαναπροώθηση προσώπων καταγεγραμμένων από τις αρχές ακόμα και κατόχων νομιμοποιητικών εγγράφων από δομές φιλοξενίας. Τα τελευταία γεγονότα συνιστούν ένα ποιοτικό άλμα καθώς πλέον μιλάμε για μία ανέλεγκτη κατάσταση. Παλαιότερα, τα μόνο αποδεικτικά μέσα που διέθεταν οι άνθρωποι που επαναπροωθήθηκαν ήταν οι μαρτυρίες τους και πολλές φορές τα ίδια τα σώματά τους, που έφεραν τα σημάδια των πράξεων βίας που υπέστησαν.

Σήμερα, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Τα σύνορα αναδιαμορφώνονται όλο και περισσότερο από την τεχνολογία. Από τη μία μεριά, η τεχνολογία που χρησιμοποιεί ο κρατικός μηχανισμός προκειμένου να ελέγξει ποιος θα διασχίσει τα σύνορα και θα εισέλθει στην επικράτεια και από την άλλη τα ψηφιακά μέσα που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Στην εποχή του Web 2.0 οι ιστορίες που αποτυπώνονται στα smartphones και η κοινή χρήση τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δίνουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να έρθουν σε επικοινωνία με τα κοινωνικά και οικογενειακά τους δίκτυα, να μοιραστούν πληροφορίες για την ακριβή τους θέση και την πορεία τους (Milivojevic, 2018). Στην περίπτωση των pushbacks, έχουν τη δύναμη να καταγράψουν τις παράνομες πράξεις σε βάρος τους και να επικαλεστούν καταγραφές ως τεκμήρια για την είσοδό τους στη χώρα. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η συλλογή στοιχείων δεν είναι δυνατή, διότι κατά τη διάρκεια της παράνομης αυτής πρακτικής αφαιρούνται τα προσωπικά αντικείμενα που φέρουν μαζί τους οι άνθρωποι, μαζί και οι ηλεκτρονικές τους συσκευές. Καθώς όμως οι παράνομες αυτές επιχειρήσεις γίνονται σήμερα μαζικά, αυθαίρετα και ανέλεγκτα, πολλοί πρόσφυγες έχουν καταφέρει να κρατήσουν το κινητό τους και να καταγράψουν τα πραγματικά περιστατικά. Το κρίσιμο ζήτημα εδώ είναι η προβολή και η αξιοποίηση των καταγγελιών από τα ΜΜΕ.

Από τη δεκαετία του 1990, τα ΜΜΕ έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον τρόπο που διαμορφώθηκε ο δημόσιος διάλογος γύρω από το μεταναστευτικό και επηρέασαν την κοινωνική κατασκευή και τις στερεοτυπικές προσλήψεις για τους μετανάστες που κατέφθαναν στη χώρα (Κουντούρη, 2008). Η επιλογή των ειδήσεων και ο τρόπος παρουσίασής τους διαμορφώνουν το πλαίσιο του δημοσίου διαλόγου και στην περίοδο μετά το 2015. Σε ό,τι αφορά τις επαναπροωθήσεις υπάρχει σαφής αναντιστοιχία του μεγέθους των καταγγελιών, των δημόσιων δράσεων και της προβολής τους από τα ΜΜΕ. Η αύξηση των περιστατικών τα τελευταία χρόνια δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχη αύξηση των ειδησεογραφικών αναφορών. Τα Μέσα όχι μόνο δεν αναδεικνύουν το θέμα στις πραγματικές του διαστάσεις, αντίθετα το υποβαθμίζουν αν δεν το αποσιωπούν. Οι ειδησεογραφικές αναφορές περιορίζονται σε συγκεκριμένα Μέσα κυρίως του έντυπου Τύπου και συγκεκριμένες ενημερωτικές ιστοσελίδες. Αντίθετα, μπορούμε να πούμε ότι η αναπαραγωγή των περιστατικών στα τηλεοπτικά Μέσα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν αντιστοιχεί στο μέγεθος του ζητήματος και στον αριθμό των καταγγελιών.

Εδώ παρουσιάζεται το εξής – φαινομενικά τουλάχιστον – παράδοξο: οι εγκληματικές πράξεις που τελούνται στα σύνορα αποτελούν αντικείμενο συζήτησης στα θεσμικά όργανα της ΕΕ, το Ευρωκοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, καθώς και στα μεγαλύτερα διεθνή ειδησεογραφικά Δίκτυα αλλά όχι στα ελληνικά ΜΜΕ. Ακόμα και όταν υπάρχει αναφορά σε επαναπροωθήσεις γίνεται απλή αναπαραγωγή της κυβερνητικής θέσης, όπου αμφισβητείται ευθέως η αλήθεια των καταγγελιών και αποδίδεται αυτομάτως σε τουρκική προπαγάνδα ή σε fake news. Οι εξηγήσεις είναι σίγουρα πολλαπλές, ωστόσο, μέρος της εξήγησης είναι και το γεγονός της ελευθερίας του Τύπου στη χώρα μας. Στην ίδια κατεύθυνση, εξίσου ανησυχητικές είναι και οι πρόσφατες αποκαλύψεις για παρακολουθήσεις δημοσιογράφων που ασχολούνται με την κάλυψη του προσφυγικού (Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, 2022). Η εξέλιξη αυτή ακολουθεί την αυστηροποίηση του θεσμικού πλαισίου σχετικά με τη δράση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, ειδικά εκείνων που δραστηριοποιούνται στα σημεία εισόδου. Αντιστάθμισμα στην έλλειψη κάλυψης των pushbacks από την πλειοψηφία των ΜΜΕ, αποτελούν οι συνασπισμοί δημοσιογραφικών μέσων και ερευνητικών ομάδων από διάφορες χώρες, καθώς και οι συνέργειες ειδησεογραφικών Μέσων με μη κυβερνητικές οργανώσεις για την ανάδειξη του θέματος (όπως στην περίπτωση της πρόσφατης έρευνας των Guardian (Βρετανία), Lighthouse Reports (Ολλανδία), Μediapart (Γαλλία) και Spiegel (Γερμανία), σύμφωνα με το ρεπορτάζ των οποίων το Ελληνικό Λιμενικό διενεργεί βίαιες επαναπροωθήσεις (The Guardian, 2022).

Η Ελλάδα δεν έχει πραγματοποιήσει ποτέ μέχρι σήμερα μια αποτελεσματική έρευνα σχετικά με τους πολυάριθμους ισχυρισμούς, συχνές αναφορές και καταγγελίες. Αντίθετα, οι καταγγελίες αντιμετωπίζονται με αρχειοθέτηση ή ελλιπή διερεύνηση, ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό τη διαρκή ατιμωρησία και την ανασφάλεια δικαίου. Την ίδια στιγμή παραμένει ανοιχτό το ζήτημα της σύστασης ενός ανεξάρτητου μηχανισμού διερεύνησης των περιστατικών αυτών. Είναι πρωτοφανές να μην θορυβείται μία δημοκρατική Πολιτεία και να μην ενεργοποιούνται οι θεσμοί της από το μέγεθος και τη σοβαρότητα των καταγγελιών αυτών. Τη στιγμή που το ζήτημα αποτελεί διεθνή είδηση είναι εξίσου πρωτοφανής και η σιωπή ή και τυπική κάλυψη σχετικών ειδήσεων από την πλειοψηφία των ΜΜΕ σχετικά με το θέμα. Ο ρόλος του Τύπου είναι να ελέγχει και να ασκεί δημόσια κριτική στους θεσμούς, να θέτει ερωτήματα και να αξιώνει απαντήσεις σε ζητήματα κρίσιμα για τη λειτουργία των θεσμών και το κράτος δικαίου. Με αυτά τα δεδομένα στο θέμα των επαναπροωθήσεων, τα ΜΜΕ θα μπορούσαν να διαδραματίσουν έναν κρίσιμο ρόλο απέναντι στην υπάρχουσα έλλειψη λογοδοσίας.

Παραπομπές:

Αγγελίδης, Δ. (2020). Η εποχή της διπλής κρίσης – Κορωνοϊός, σύνορα και αντιπροσφυγική πολιτική στην Ελλάδα. Στο Σύνορα και κορωνοϊός: Προσφυγική πολιτική και δημόσιος λόγος στην εποχή της διπλής κρίσης στην Ελλάδα. Αθήνα: Friedrich Ebert Stiftung.

Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (2022). Παρακολουθήσεις και Διώξεις Δημοσιογράφων: Ανησυχία για το μέλλον της ελευθερίας του Τύπου, διαδικτυακή εκδήλωση. Διαθέσιμο στο https://www.facebook.com/eedap/videos/675350916933702/

Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες (2021). Joint Statement on push backs practises in Greece [Κοινή δήλωση σχετικά με τις επαναπροωθήσεις, στην Ελλάδα]. Διαθέσιμο στο https://www.gcr.gr/media/k2/attachments/JOINT_STATEMENT_GR_NGOS.pdf

Fallon, K. (17 Φεβ. 2022) ‘It’s an atrocity against humankind’: Greek pushback blamed for double drowning. theguardian.com. Διαθέσιμο στο https://www.theguardian.com/global-development/2022/feb/17/its-an-atrocity-against-humankind-greek-pushback-blamed-for-double-drowning

Κόρος, Δ. (2021). Τοπολογίες Βιοπολιτικής: Οι επαναπροωθήσεις από το παρασκήνιο στο πρόσκηνιο, από τη Μελίγια έως τα Διαβατά, Σύγχρονα Θέματα, Τχ. 150-152.

Κουντούρη, Φ. (2008). Ο μετανάστης στον ελληνικό τύπο: 1950 – 2005. Η περίπτωση της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ. Κείμενα Εργασίας 2008/15, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.

Milivojevic, S. (2018). ‘Stealing the fire’, 2.0 style? Technology, the pursuit of mobility, social memory and de-securitization of migration. Theoretical Criminology 23(2), σσ. 211-225.

New York Times (24 Φεβ. 2022) E.U. Interpreter Says Greece Expelled Him to Turkey in Migrant Round up. Διαθέσιμο στο https://www.nytimes.com/2021/12/01/world/europe/greece-migrants-interpreter-expelled.html

Συνήγορος του Πολίτη(2021). Παράνομη επαναπροώθηση διερμηνέα της FRONTEX στην Τουρκία ερευνά ο Συνήγορος του Πολίτη κατόπιν διαβίβασης της καταγγελίας από την Ευρωπαϊκή υπηρεσία. Διαθέσιμο στο https://www.synigoros.gr/resources/dt-011221-anafora-mhxanismoy-frontex–2.pdf

Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ (2022). Σχόλιο Υ.Α.: Η Ύπατη Αρμοστεία προειδοποιεί για την αύξηση της βίας και των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα σύνορα της Ευρώπης. Διαθέσιμο στο https://www.unhcr.org/gr/24995-news-comment-unhcr-warns-increasing-violence-human-rights-violations-european.html

ΠΗΓΗ