Η Ουκρανία και οι θεωρίες του πολέμου

Γράφει ο Βασίλης Λιόσης

Κάθε πόλεμος συνοδεύεται από θεωρίες που επιχειρούν να τον ερμηνεύσουν. Στην Ιλιάδα του Ομήρου, ο Τρωικός πόλεμος ερμηνεύεται ως προϊόν της ερωτικής επιθυμίας του Πάρη. Αλλά η Ιλιάδα είναι ένα λογοτεχνικό έργο παγκόσμιας εμβέλειας και η λογοτεχνία δεν είναι θεωρητικό δοκίμιο. Στη λογοτεχνία όλα ή σχεδόν όλα επιτρέπονται. Σήμερα, όμως, που υποτίθεται ότι υπάρχει μία πρόοδος των κοινωνικών επιστημών και ο ορθός λόγος είναι μία προίκα της ανθρωπότητας κληρονομημένη από τον Διαφωτισμό, υπάρχουν ορισμένες φωνές και αναλύσεις που μας αφήνουν ενεούς.

Α. ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΞΙΖΟΥΝ ΔΕΚΑΡΑ

Παρακολουθώντας κάποιος τις πολλές συζητήσεις για την Ουκρανία απορεί αν πολλές από τις τοποθετήσεις είναι προϊόν άγνοιας ή θεωρητικού γενιτσαρισμού. Σε κάθε περίπτωση καμία από τις δυο εκδοχές δεν μπορεί να συγχωρεθεί, όταν μάλιστα αφορούν τον δημόσιο λόγο που επηρεάζει ή μπορεί να επηρεάσει μεγάλα ακροατήρια. Τι έχουμε ακούσει;

Ο Στέλιος Ράμφος, ο μοναδικός ίσως Έλληνας που αυτοαποκαλείται φιλόσοφος, μας είπε πως η Ρωσία είναι μία χώρα ανασφαλής και βλέπει πάντα πίσω και ποτέ μπροστά και πως η Ρωσία εδώ και μία χιλιετία επιλύει τα προβλήματα μόνο με βία. Επίσης μίλησε για την ανάγκη του Πούτιν να νεάζει και για αυτό τον λόγο έχει τσιτωμένο πρόσωπο! Η ανάγκη αυτή τον έχει οδηγήσει και στο απονενοημένο του σημερινού πολέμου. Επομένως, κατά τον Ράμφο πάντα, ο πόλεμος έχει ως βαθύτερη αιτία την παρόρμηση και την επιθυμία του Πούτιν να δείχνει νέος και εύρωστος. Κατά μία προσφιλή συνήθεια πολλών δημοσιολογούντων έβαλε σε μία μαρμίτα την αυτοκρατορική Ρωσία, τη Σοβιετική Ένωση, τη σημερινή καπιταλιστική Ρωσία, νομίζοντας ότι διεκδικεί μία πρωτότυπη ανάλυση που θα άφηνε έκθαμβους τους από κάτω «αδαείς».[1]

Πολλές από τις αναλύσεις κινήθηκαν στο ίδιο μήκος της ραμφικής ασυναρτησίας. Κυρίως περιστρέφονται γύρω από ψυχολογικές ερμηνείες που ως επίκεντρο έχουν τον Πούτιν. Πάνε πίσω και στο παρελθόν του στην KGB όπου επισημαίνουν ότι από τότε ήταν ένας ιδιόρρυθμος τύπος. Οι ερμηνείες αυτές καθόλου δεν διαφέρουν από μία τάση ιστορικών να εξηγούνε τον ναζισμό και τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο με βάση την ψυχοπαθολογία του Χίτλερ. Η πολεμική του μανία ανάγεται, με βάση αυτές τις αναλύσεις, στα τραυματικά παιδικά του χρόνια και στην πολεμική του εμπειρία από τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο.[2]

Μαζί με τα προηγούμενα υπάρχει και μία προκλητική παρουσίαση του σημερινού πόλεμου και αφορά την επιλεκτική ευαισθησία και ανάδειξη γεγονότων. Οι αναλυτές και τα δελτία ειδήσεων βλέπουνε την παραβίαση του διεθνούς δικαίου και τη «μεγαλύτερη» πολεμική επιχείρηση που λαμβάνει χώρα στην ευρωπαϊκή ήπειρο μεταπολεμικά. Τι ασθενής μνήμη στα αλήθεια! Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, ο βομβαρδισμός ενός άμαχου λαού, οι παράπλευρες απώλειες, λες και δεν έγιναν ποτέ. Κι αν πάμε και εκτός Ευρώπης, τότε δεν έχουμε τελειωμό. Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Το Βιετνάμ; Το Ιράκ; Το Αφγανιστάν; Τη Συρία; Τις αναρίθμητες ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις; Η υποκρισία έχει και τα όριά της.

Η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ το 2003 συνοδεύτηκε από ανάλογες περισπούδαστες αναλύσεις. Ας θυμηθούμε χαρακτηριστικά τον καθηγητή Ν. Μουζέλη, «επιφανή» θεωρητικό της ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας, ο οποίος ερωτώμενος περί των αιτιών του πολέμου στο Ιράκ, παραδέχτηκε πως υπάρχει θέμα οικονομικών συμφερόντων, ωστόσο συμπλήρωσε πως αυτό δεν είναι το κύριο. Έσπευσε, λοιπόν, να δηλώσει πως η διεξαγωγή του πολέμου ερμηνεύεται πλήρως, αν σκεφτούμε πως ο Πρόεδρος των ΗΠΑ διακατέχεται από προτεσταντικό φονταμενταλισμό και πως είναι ένα «Marlboro Boy».[3] Αυτό κατά τη γνώμη του «βαθυστόχαστου» αναλυτή μπορούσε να ερμηνεύσει ολόπλευρα τα όσα ακολούθησαν στην ιμπεριαλιστική σφαγή.

Έκτοτε, πλήθος αναλυτών που «σέβονταν» τον εαυτό τους, αναπαρήγαγαν με συνέπεια το θεωρητικό σχήμα του Ν. Μουζέλη. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά άρθρο του Χ. Γιανναρά,[4] του Κ. Σπυρόπουλου[5] και μία συνέντευξη της Άννας Διαμαντοπούλου.[6] Το «διαμάντι» μάλιστα της ελληνικής δημοσιογραφίας, ο Ι. Πρετεντέρης, αφού είχε δεχτεί πως ο Πρόεδρος των ΗΠΑ καθοδηγείτο από θρησκευτικές ιδεοληψίες, για να γίνει πιο αληθοφανής στη θεωρία που διατύπωσε, ανάφερε ορισμένες ιστορικές προσωπικότητες που κατατρύχονταν από το ίδιο σύνδρομο. Ανάμεσά τους ο Λένιν, ο Στάλιν, ο Μουσολίνι και ο Μπιν Λάντεν!!![7]

Σύμφωνα με το προαναφερθέν ιδεολόγημα, η εμμονή που υπήρχε από πλευράς προτεσταντισμού στις θεμελιώδεις και βασικές αρχές του χριστιανικού ευαγγελίου και η έντονη περί σωτηρολογίας άποψή του, πήρε σάρκα και οστά στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Αυτό σε απλά ελληνικά σημαίνει πως όσοι διεξάγουν πολέμους έχουν κυρίως ηθικά κίνητρα και δευτερευόντως ή και καθόλου οικονομικά.

Εν τέλει, από πληθώρα αναλύσεων (τότε και τώρα) εκλείπει η έννοια της σύγκρουσης συμφερόντων, τα οικονομικά αίτια, τι σημαίνει ιμπεριαλισμός, αν εκείνη ή η άλλη χώρα είναι ιμπεριαλιστική κ.λπ.. Αλλά η απόκρυψη της αλήθειας, η στρέβλωση της πραγματικότητας, η ανάδειξη δευτερευουσών πλευρών σε κύριες και απόλυτες αλήθειες, δεν είναι νέο φαινόμενο. Υπάρχει από τότε που υπάρχουν τάξεις και αντιτιθέμενα ταξικά συμφέροντα. Αυτό που αδυνατούν ή δεν θέλουν να δουν όλοι οι «επιφανείς» αναλυτές είναι αυτό που είδε πολύ πριν από αυτούς ο Κλαούσεβιτς με τη γνωστή του ρήση: ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα.[8] Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να βάλουμε τα πράγματα σε μία τάξη.

Β. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΟΥΚΡΑΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΜΠΡΕΖΙΝΣΚΙ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟ

Ο Μπρεζίνσκι, ένας εκ των γκουρού της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, στο γνωστό του έργο Η Μεγάλη Σκακιέρα, διατυπώνει το δόγμα του που εμπεριέχει τρεις άξονες. Κατά τον Μπρεζίνσκι, α) δεν πρέπει να ανασυσταθεί η ΕΣΣΔ, β) θα πρέπει Ρωσία και Κίνα να απομονωθούν μέσω του ελέγχου των ενεργειακών πηγών της Ασίας και της Μέσης Ανατολής, γ) να επεκταθεί η διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς. Όσον αφορά τον τελευταίο άξονα η επιταγή του Μπρεζίνσκι υλοποιήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό.[9] Κατά παράβαση των συμφωνιών του 1990, οπότε και τα πρώην σοσιαλιστικά κράτη μπήκαν σε τροχιά καπιταλιστικής παλινόρθωσης, οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ άνοιξαν τις αγκάλες τους και δέχθηκαν στους κόλπους τους (ή μήπως υποχρέωσαν;) την Τσεχία, την Πολωνία, την Ουγγαρία, τις Βαλτικές χώρες κ.ά.. Έτσι, ενώ το ΝΑΤΟ είχε το 1998, δεκαέξι μέλη σήμερα έχει φτάσει τα τριάντα! Σε καμία από τις περιπτώσεις ένταξης των χωρών αυτών στο ΝΑΤΟ δεν ζητήθηκε η γνώμη του λαού μέσω κάποιου δημοψηφίσματος για ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα.

Ο Μπρεζίνσκι, επιπλέον, είχε κάνει ειδική αναφορά και στην Ουκρανία, λέγοντας ότι δεν θα πρέπει να την αφήσουν να αποτελέσει σύμμαχο της Ρωσίας. Γιατί, όμως, η Ουκρανία είναι μείζονος σημασίας;

Η Ουκρανία είχε από το σοβιετικό της παρελθόν βαριά βιομηχανία (αεροναυτική, σιδηρουργία κ.ά.). Για την ακρίβεια είχε τις σοβαρότερες βιομηχανικές μονάδες της ΕΣΣΔ που συνοδεύονταν από ειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Διαθέτει μία τεράστια ανθρακοφόρα λεκάνη, αποθέματα φυσικού αερίου που υπολογίζονται στα 118 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα, έχει κοιτάσματα χαλαζία, γρανίτη, σιδήρου, αλουμινίου, υδραργύρου. Εντυπωσιακό στοιχείο είναι η έκταση των μαύρων γαιών (εύφορων εδαφών). Οι εκτάσεις της αυτές αποτελούν το 27% του συνόλου των εύφορων εδαφών της Ευρώπης! Επίσης έχει τα περί 40 εκατομμύρια κατοίκων, δηλαδή μία καθόλου ευκαταφρόνητη εσωτερική αγορά. Όλα αυτά καθιστούν την Ουκρανία μία πολύφερνη νύφη, ένα εκλεκτό φιλέτο.[10]

Γ. Η ΓΡΑΜΜΗ ΚΙΣΙΝΤΖΕΡ ΣΤΟΝ ΑΝΤΙΠΟΔΑ ΤΟΥ ΜΠΡΕΖΙΝΣΚΙ

Σε άλλο μήκος κύματος αναπτύχθηκε η ανάλυση της λεγόμενης αλεπούς της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, του Χένρι Κίσιντζερ. Λίγο μετά τη Μεγάλη Σκακιέρα του Μπρεζίνσκι, δημοσιεύει το βιβλίο του υπό τον τίτλο ΗΠΑ, αυτοκρατορία ή ηγετική δύναμη;, προϊδεάζοντας ήδη από αυτόν τον τίτλο την απάντησή του. Έγραφε, χαρακτηριστικά:

«Εκείνο που σε τελική ανάλυση έχει σημασία είναι με ποιο τρόπο η Αμερική αντιλαμβάνεται τον εαυτό της. Παρόλο που δεν έχει αυτοκρατορικές φιλοδοξίες και δεν διαθέτει τη δομή μιας αυτοκρατορίας, θεωρείται, παρά τις διαμαρτυρίες της για την καλή της προαίρεση, σε πολλά μέρη του πλανήτη υπεροπτική και δεσποτική- δηλαδή, αυτοκρατορική. […]

»Όσο ανιδιοτελείς και αν θεώρει η Αμερική τους στόχους της, η κατηγορηματική επιμονή στην πρωτοκαθεδρία της θα ενώσει βαθμιαία όλο τον πλανήτη εναντίον της και θα την υποχρεώσει να επιβάλει τις απόψεις της, με συνέπεια να απομονωθεί και να εξαντληθούν οι πόροι της.

»Ο δρόμος μιας χώρας προς την αυτοκρατορία οδηγεί στην εσωτερική της παρακμή, επειδή η αξίωση της παντοδυναμίας διαβρώνει την αυτοσυγκράτηση στο εσωτερικό της. Καμία αυτοκρατορία δεν αποφεύγει τον δρόμο προς τον καισαρισμό […]».[11]

Λίγα χρόνια αργότερα ο Κίσιντζερ αποδεικνύεται προφητικός. Το 2014 σε ένα άρθρο του στην Washington Post έγραφε:

«Στη δημόσια συζήτηση για την Ουκρανία, το όλο θέμα είναι η αντιπαράθεση. Αλλά ξέρουμε τι κάνουμε; Στη ζωή μου, έχω δει τέσσερις πολέμους να ξεκινούν με μεγάλο ενθουσιασμό και στήριξη του κόσμου, για τους οποίους δεν ξέραμε πώς θα καταλήξουν και στους τρεις από αυτούς αποσυρθήκαμε μονομερώς. Η δοκιμασία για την πολιτική είναι πώς τελειώνει κάτι τέτοιο και όχι πώς ξεκινά.

» Πολύ συχνά το ζήτημα της Ουκρανίας παρουσιάζεται σαν αναμέτρηση: είτε η χώρα θα ενταχθεί στην Ανατολή, είτε στη Δύση. Αλλά αν η Ουκρανία επιβιώσει και ευδοκιμήσει, δεν πρέπει να είναι προπύργιο της μίας πλευράς απέναντι στην άλλη. Πρέπει να λειτουργήσει σαν γέφυρα ανάμεσά τους.

» Η Ρωσία πρέπει να αποδεχθεί ότι προσπαθώντας να αναγκάσει την Ουκρανία να γίνει “δορυφόρος” της αλλάζοντας με αυτό τον τρόπο ξανά τα σύνορά της, θα καταδικάσει τη Μόσχα στην επανάληψη της ιστορίας μπαίνοντας σε έναν κύκλο αμοιβαίων πιέσεων με την Ευρώπη και τις ΗΠΑ.[…]

» Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να αναγνωρίσει ότι η γραφειοκρατική αναβλητικότητά της και η υποταγή της στη στρατηγική στη διαπραγμάτευση της σχέσης της Ουκρανίας με την Ευρώπη, συνέβαλε στο να μετατραπεί η διαπραγμάτευση σε κρίση. Η εξωτερική πολιτική είναι η τέχνη του να υιοθετείς προτεραιότητες.

» Το δυτικό μέρος είναι κατά κύριο λόγο καθολικό, το ανατολικό ορθόδοξο. Η δύση μιλά ουκρανικά, η ανατολή κυρίως ρωσικά. Οποιαδήποτε προσπάθεια της μίας πλευράς της Ουκρανίας να κυριαρχήσει στην άλλη, όπως ήταν το σχέδιο, θα οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο ή διάσπαση. Η αντιμετώπιση της Ουκρανίας σαν ζήτημα της αντιπαράθεσης Ανατολής- Δύσης θα εξαφανίσει για δεκαετίες οποιαδήποτε προοπτική να έρθει η Ρωσία και η Δύση- ειδικά η Ρωσία και η Ευρώπη- σε ένα διεθνές σύστημα συνεργασίας.

«[...] Για τη Δύση, η δαιμονοποίηση του Βλαντιμίρ Πούτιν δεν είναι πολιτική, είναι άλλοθι για την απουσία της. Ο Πούτιν θα πρέπει να συνειδητοποιήσει πως, όποια κι αν είναι τα παράπονά του, η πολιτική των στρατιωτικών επιβολών μπορεί να προκαλέσει ένα νέο Ψυχρό Πόλεμο. Από την πλευρά τους οι ΗΠΑ πρέπει να αποφύγουν να αντιμετωπίσουν τη Ρωσία ως μία παρεκκλίνουσα δύναμη στην οποία πρέπει να διδάξουν υπομονετικά τους κανόνες συμπεριφοράς που έχει καταρτίσει η Ουάσιγκτον. Ο Πούτιν είναι ένας σοβαρός στρατηγός. Η κατανόηση των αξιών και της ψυχολογίας των ΗΠΑ δεν είναι τα δυνατά του χαρτιά. Ούτε η κατανόηση της ρωσικής ιστορίας και ψυχολογίας είναι τα δυνατά σημεία εκείνων που χαράζουν την πολιτική των ΗΠΑ.

»Οι άνθρωποι που γνωρίζουν τα θέματα της περιοχής θα ξέρουν ότι δεν είναι όλα αυτά εύκολα αποδεκτά από όλα τα μέρη. Το ζήτημα δεν είναι η απόλυτη ικανοποίηση, αλλά μία ισορροπημένη δυσαρέσκεια. Σε περίπτωση που δεν βρεθεί λύση βασισμένη σε αυτές, ή σε ανάλογες αρχές, τότε η κατάσταση θα οδηγηθεί ταχύτερα στην αντιπαράθεση. Η στιγμή για αυτό θα έρθει αρκετά σύντομα».[12]

Ο Κίσιντζερ, ένα γεράκι του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, απολύτως συνεπής σε αυτά που έγραφε στο αρχικό πόνημά του, είδε αυτό που δεν μπόρεσε να δει ο σύγχρονος αμερικανικός ιμπεριαλισμός. Αλλά ιμπεριαλισμός και πολιτική εν γένει δίχως αντιφάσεις δεν μπορούν να υπάρξουν.

Δ. ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΟΥ ΚΑΤΕΡΡΕΥΣΑΝ

Μετά τις ανατροπές του ’89-’91, υπήρξε μία άνθηση νεοφανών ή σχετικά νεοφανών θεωριών. Τρεις ήταν οι βασικότερες: η θεωρία του Φουκουγιάμα περί τέλους της ιστορίας, η θεωρία του Χάντιγκτον περί σύγκρουσης των πολιτισμών και οι «παγκοσμιοποιητικές» θεωρίες. Όλες συνδέονταν άμεσα ή έμμεσα με τους πολέμους.

Το 1989 ο Φουκουγιάμα έγραψε ένα άρθρο με το οποίο υποστήριξε πως οι λόγοι που εξέθρεψαν τους πολέμους και τις επαναστάσεις έπαψαν πια να υπάρχουν. Δεν ήταν η πρώτη φορά που υποστηριζόταν το τέλος της ιστορίας. Είχαν προηγηθεί ο Χέγκελ, ο Κουρνό και ο Κοζέβ. Τώρα, όμως, αυτή η θεωρητική διαπίστωση έγινε τη χρονιά που η αστική παλινόρθωση ήταν πλέον γεγονός στην ΕΣΣΔ και στις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες κι έτσι φαινόταν ότι αποκτούσε ατράνταχτη αποδεικτική ισχύ. Το αρχικό του κείμενο μετατράπηκε λίγο αργότερα στο γνωστό βιβλίο υπό τον τίτλο «Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος».[13]

Ο Χάντιγκτον εν μέσω πλήθους αντιφάσεων επιχείρησε να εξηγήσει τους πόλεμους διαχρονικά με βάση τις πολιτισμικές αντιθέσεις. Με βάση την ύπαρξη 7-8 πολιτισμών σε όλο τον κόσμο, σύμφωνα πάντα με το μοντέλο του Χάντιγκτον, απαντά στον Φουκουγιάμα μη αποδεχόμενος το τέλος της ιστορίας αλλά τη συνέχισή της ως αποτέλεσμα πολιτισμικών αντιθέσεων.[14] Για παράδειγμα, οι πόλεμοι είναι υποτίθεται θρησκευτικοί, αγνοώντας ότι οι θρησκείες δεν είναι η αιτία αλλά η ιδεολογική ένδυση ενός πολέμου για αν αποκρυφτούν τα πραγματικά του αίτια.

Οι «παγκοσμιοποιητικές» θεωρίες[15] διαπιστώνανε την αποδυνάμωση ως και κατάργηση του έθνους-κράτους παραπέμποντας στις παλαιότερες θεωρήσεις του Κάουτσκι για τον υπεριμπεριαλισμό (ή ούλτραιμπεριαλισμό), στις οποίες άσκησε αυστηρή κριτική ο Λένιν στο γνωστό του έργο για τον ιμπεριαλισμό.[16] Η θεώρηση του Κάουτσκι βάσει της οποίας θα δημιουργείτο ένα ενιαίο υπέρτραστ, θα οδηγούσε τον καπιταλισμό σε ένα σύστημα χωρίς αντιθέσεις εν μέσω μιας ειρηνικής πορείας.[17]

Όλες οι παραπάνω θεωρίες αποδείχτηκαν αδύναμα φύλλα στον αέρα αφού η ίδια η πραγματικότητα τις διέψευσε.

Ασφαλώς, τίποτα από όλα αυτά δεν μπορεί να μας εκπλήσσει. Η κυρίαρχη ιδεολογία για αυτό χαρακτηρίζεται ως τέτοια. Είναι η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης κι επομένως αναπαράγεται με ευκολία κρατώντας στο περιθώριο και στην αφάνεια οποιαδήποτε θεωρία ή προσέγγιση πάει να αναδείξει την αλήθεια και να περάσει από το φαινόμενο στην ουσία. Αυτό, όμως, είναι και το χρέος των ανήσυχων ανθρώπων. Με πάθος, με γνώση και μεθοδικότητα να δίνουν τη μάχη για την αλήθεια.   

[1] https://www.youtube.com/watch?v=EVbbYnqC_ao

[2] Βλέπε αναλυτικότερα Λιόσης Βασίλης, Ναζισμός, τα αίτια γέννησης και γιγάντωσής του, σελ. 390-393, εκδ. ΚΨΜ, 2020

[3] https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/ta-oria-tis-apeilis/

[4]  Χ. Γιανναράς, «Η αμερικανική μήτρα του φονταμενταλισμού». Καθημερινή, 9-3-03.

[5] Κ. Σπυρόπουλος, «Φονταμενταλισμός, Prime Time». Καθημερινή, 9-3-03.

[6] Α. Διαμαντοπούλου, συνέντευξη στον Κ.Παπαδιόχο. Καθημερινή, 16-2-03.

[7] Ι. Πρετεντέρης: «Γιατί πολεμάει ο Μπους», Βήμα, 23-3-03.

[8] Karl Von Klausewitz, Περί του πολέμου, σελ. 53, εκδ. Βάνιας, 1989.

[9] Βλέπε σε διάφορα σημεία Brezinski Zbigniew, Η Μεγάλη Σκακιέρα, εκδ. Νέα Σύνορα-Λιβάνη, 1998.

[10] Πολλά στοιχεία για την Ουκρανία μπορέι να βρει κάποιος στο Ουκρανία, Κοινωνικές και πολιτικές όψεις της σύρραξης στην Ουκρανία, εκδ. Κουκκίδα, 2017.

[11] Kissinger Henry, ΗΠΑ, Αυτοκρατορία ή ηγετική δύναμη;, σελ. 448-449, εκδ. Λιβάνη, 2002.

[12] https://www.newsbomb.gr/kosmos/story/1286596/krisi-stin-oykrania-to-profitiko-arthro-toy-kisingker-kai-oi-epomenes-kiniseis-poytin

[13] Φουκουγιάμα Φράνσις, Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος, εκδ. Λιβάνης, 1992.

[14] Χάντιγκτον Σάμιουελ, Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, εκδ. TERZOBOOKS, 1999.

[15] Βλέπε αναλυτικότερα Λιόσης Βασίλης, «”Παγκοσμιοποίηση”: πραγματικότητα ή ιδεολογικό κατασκεύασμα;», ΚΟΜΕΠ, τ.2, 2002.

[16] Βλέπε αναλυτικότερα Λένιν, Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, Άπαντα, τ. 27, σελ. 397-398, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1981.

[17] Ό.π., σελ. 417