Πιερρακάκης εναντίον Χούμπολτ - Του Γιώργου Μαργαρίτη*

Αλεξάντερ φον Χούμπολτ

Στις μέρες μας όλα είναι εμπορεύματα, όλα πουλιούνται και όλα αγοράζονται.

 

 

Γράφει ο  Γιώργος Μαργαρίτης*

 

Στα 1810, στο κατεχόμενο από τους Γάλλους Βερολίνο ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Το νέο ίδρυμα επηρεάστηκε βαθιά από δύο διάσημους αδελφούς: τον πανεπιστήμονα διανοούμενο της εποχής, τον Αλεξάντερ φον Χούμπολτ και τον μεγαλύτερο αδελφό του, τον Βίλχελμ φον Χούμπολτ. Το Πανεπιστήμιο πήρε το όνομα του δεύτερου το πνεύμα όμως που το ενέπνευσε ανήκε στον μικρότερο αδελφό. Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει παράδοξο της ιστορίας το γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου πήρε το όνομα των Χούμπολτ (του Βίλχελμ) μόνο μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στο ανατολικό Βερολίνο, στη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας στα 1949. Από τον 19^ο αιώνα όμως, ήταν γνωστό ότι οι ιδέες των Χούμπολτ είχαν μορφοποιήσει τη σύγχρονη πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Το Χουμπολτιανό πρότυπο μορφοποίησε τα Πανεπιστήμια ολόκληρου του κόσμου μέχρι τη δική μας εποχή.

Το Βερολίνο του 1810 ήταν ένα εργαστήριο ιδεών. Η πόλη βρισκόταν στο κέντρο της ναπολεόντειας Ευρώπης. Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης – όσες τουλάχιστον ενδιέφεραν τους αστούς – μεταπλάθονταν σε θεσμούς στο Βερολίνο, μακριά από το θορυβώδες Παρίσι όπου τα λαϊκά-εργατικά στρώματα θα μπορούσαν να παρέμβουν στη διαδικασία. Ο γερμανικός Διαφωτισμός είχε εξάλλου πραγματοποιήσει σημαντική προεργασία στο ζήτημα. Οι φιλόδοξοι «φωτισμένοι» μονάρχες της Πρωσίας είχαν προσθέσει στις πολιτικές-φιλοσοφικές αναζητήσεις τους πλήθος νέων παραμέτρων. Η Γαλλική Επανάσταση, η Γαλλία-Ευρώπη του Ναπολέοντα πρόσθεταν τα υπόλοιπα.

Οι φιλοδοξίες της νέας κατάστασης ξεπερνούσαν τα όρια του Βερολίνου, ίσως και της Ευρώπης ολόκληρης. Το ζητούμενο ήταν η ανάπλαση του κόσμου ολόκληρου πάνω σε νέες βάσεις, θεσμούς και αξίες. Το Παλαιό Καθεστώς θα έδινε τη θέση του σε μια νέα εποχή όπου η αστική τάξη, με τα δικά της μέτρα και σταθμά θα κανοναρχούσε τον κόσμο. Στους τρομερούς εκείνους καιρούς όλοι γνώριζαν πως, για να αλλάξεις τον κόσμο, οφείλεις πρώτα να τον γνωρίσεις. Οι αδελφοί Χούμπολτ διαμόρφωσαν και πρότειναν τους μηχανισμούς που θα επεξεργάζονταν τη βαθιά αυτή αλλαγή.

Ο Αλεξάντερ ήταν πανεπιστήμονας. Ήταν ένα τέρας περιέργειας και συνακόλουθης γνώσης. Ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσμο μελετώντας τις κοινωνίες των ανθρώπων, τις ιστορίες τους, τις γλώσσες που μιλούσαν, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές τους, τα εργαλεία τους, τις κοινωνικές του δομές, την οικονομία που τους έτρεφε και τους μηχανισμούς που λήστευαν τους μόχθους τους. Μελέτησε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούσαν, το κλίμα της κάθε περιοχής, τα βότανα και τα φυτά, τα ζώα, κάθε πλευρά της φύσης. Το ενδιέφεραν τα άστρα, τόσο όσο και το πρωτόγονο αλέτρι του ζευγά. Η γεωγραφία ήταν το σταθερό επίπεδο πάνω στο οποίο έκτιζε τη μελέτη και τη γνώση όλων των υπολοίπων.

Για να γνωρίσει τον κόσμο ταξίδεψε μακριά από την Ευρώπη, από τη Λατινική Αμερική, ως τα βάθη της ρωσικής Σιβηρίας. Οι κυβερνήσεις όλων των ισχυρών κρατών του κόσμου έσπευδαν να τον προσκαλέσουν και να συνδράμουν τις αναζητήσεις του. Τιμήθηκε όσο κανείς άλλος σοφός ή επιστήμονας στη σύγχρονη εποχή: Πρωσία, Ρωσία, Γαλλία, Ηνωμένες Πολιτείες, Μεξικό, Βενεζουέλα, ακόμα και η δύστροπη Αγγλία, τον ανέδειξαν ως ένα είδος προφήτη, τον έκαναν δικό τους ήρωα, απόστολο των νέων καιρών. Ο αδελφός του ο Βίλχελμ, γλωσσολόγος-πολυεπιστήμων ο ίδιος, από το ίδιο πνεύμα κινούμενος πλην όμως και πολιτικός οργανωτής, κλήθηκε, στα 1810, να διαμορφώσει τον χαρακτήρα και την αποστολή του νέου πνευματικού ιδρύματος: του Πανεπιστημίου του Βερολίνου και από εκεί όλων των Πανεπιστημίων του σύγχρονου κόσμου.

Πολλά από τα ονόματα που σπούδασαν ή δίδαξαν στο Πανεπιστήμιο αυτό μας είναι γνωστά: Φίχτε, Χέγκελ, Σαβινιύ, Σοπενχάουερ, Σέλιγκ, Μαρξ, Έγκελς, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Αϊνστάιν, Πλανκ, Χάινε, Βίσμαρκ, Λήμπνεχτ, Φωϋερμπάχ και πολλοί άλλοι. Τη φήμη του ως προτύπου του πανεπιστημιακού θεσμού δεν την «έκλεψε» το Πανεπιστήμιο αυτό. Μέσα από αυτό και τα πιστά του αντίγραφα σε ολόκληρο τον κόσμο, διαμορφώθηκε η σύγχρονη επιστήμη και ο πολιτισμός.

Η ελευθερία της ακαδημαϊκής κοινότητας, η περιέργεια, η κριτική, η αναζήτηση, ήταν οι θεμελιώδεις αρχές του ανώτατου ακαδημαϊκού αυτού χώρου. Το Πανεπιστήμιο θα ήταν μέρος του κράτους, στοιχείο απαραίτητο του κρατικού μηχανισμού αλλά ταυτόχρονα έξω και ανεξάρτητο από αυτό – από την εκάστοτε εξουσία που διαχειριζόταν τον κρατικό μηχανισμό. Το έργο του, ο στόχος του, όπως και όλων των ιδρυμάτων που στοιχήθηκαν πίσω από αυτό ήταν τεράστιο: για το κτίσιμο ενός νέου κόσμου επρόκειτο. Κόσμου της γνώσης, της επιστήμης, του νέου πολιτισμού, εκείνου που θα διαμόρφωνε τον ανθρώπινο πολιτισμό στα μέτρα του νέου καταιγιστικού τρόπου παραγωγής – του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Θα δημιουργούσε το αναγκαίο υπόβαθρο πάνω στο οποίο η νέα ετούτη κατάσταση θα θεμελιωνόταν.

Το πέτυχε με το παραπάνω: στον 19^ο αιώνα γεννήθηκαν οι επιστήμες, όπως σήμερα τις γνωρίζουμε, δημιουργήθηκαν κράτη, θεσμοί, νέοι κανόνες, συμπεριφορές. Η βιομηχανία, απότοκος της επιστήμης έκανε άλματα όπως ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν είχε γνωρίσει. Ολόκληρος ο κόσμος οργανώθηκε πάνω στην ίδια και στην αυτή βάση. Ο δε θεσμός του Πανεπιστημίου ήταν από τους πρώτους θεσμούς δια των οποίων ο κάθε λαός ξεκινούσε την κρατική του συγκρότηση μόλις ξέφευγε από την δουλεία των αυτοκρατόρων ή των αποικιοκρατών.

Και φτάσαμε αισίως στον 21^ο αιώνα. Δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί ο αιώνας αυτός και έτσι θα ήταν μάταιο να επιχειρήσουμε κάθε τύπου απολογισμό. Οι βαθιές αλλαγές όμως είναι εδώ, ο κόσμος αλλάζει. Για να μείνουμε στα όσα συμβαίνουν στην δική μας μικρή και άτυχη χώρα, συμβαίνει μια θεαματική αν μη τι άλλο σύγκρουση: οι αδελφοί Χούμπολτ και όλοι οι διάσημοι που καλλιέργησαν την γνώση και την προσφορά τους μέσα στο ακαδημαϊκό σύστημα που οι πρώτοι δημιούργησαν βρέθηκαν απέναντι στους «αρίστους» του νέου μας κόσμου -τον Πιερρακάκη, την Κεραμέως, τον Μητσοτάκη και άλλους διαχρονικά άσημους. Για να μην αδικήσουμε τους «αρίστους» συμπατριώτες μας να σημειώσουμε ότι δεν είναι παρά μικρό απόσπασμα των ταγών -πολιτικών και πνευματικών- ολόκληρου του καπιταλιστικού κόσμου, ολόκληρου του κόσμου τελικά. Οι εν λόγω ταγοί, ημέτεροι ή ξένοι, έχουν από καιρό καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο καπιταλισμός δεν χρειάζεται πλέον την γνώση, ούτε την επιστήμη. Και, ως εκ τούτου, ούτε το Πανεπιστήμιο, ούτε τον Χούμπολτ. Στη σύγκρουση Χούμπολτ-Πιερρακάκη ο δεύτερος θεωρείται προσωρινός νικητής.

Το ζήτημα είναι ότι οι αντιλήψεις του κου Πιερρακάκη και των συν αυτώ «αρίστων» ξεκινούν από θέσεις άμυνας. Με τις πράξεις τους μας λένε το εξής: ο καπιταλισμός ό,τι έδωσε, έδωσε. Στη φάση που βρίσκεται τα πάντα έχουν γίνει μια τεράστια αγορά που τροφοδοτεί το ολοένα και πιο πληθωρικό χρήμα. Όλα είναι εμπορεύματα, όλα πουλιούνται και όλα αγοράζονται. Στη χώρα μας όπου πλέον οι υπηρεσίες υγείας έχουν τιμολόγιο είτε στην δημόσια, είτε στην ιδιωτική τους εκδοχή, θα ήταν αφύσικο να μην γίνει εμπόρευμα η εκπαίδευση και η παιδεία. Και επειδή το εμπόρευμα πρέπει κάπως να κοστολογηθεί, το τιμολόγιο εφαρμόζεται επί των πτυχίων. Τόσα δίνεις, τόσο πτυχίο παίρνεις.

Το Χουμπολτιανό Πανεπιστήμιο δημιουργήθηκε για να οικοδομήσει μια νέα εποχή. Όφειλε να είναι ελεύθερο για να την κρίνει κιόλας, να την οδηγεί. Το Πιερρακάκιο Πανεπιστήμιο δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα μαγαζί -άντε σούπερ μάρκετ πτυχίων. Το πρώτο δημιουργεί, το δεύτερο όχι. Απλά εξαπατά τον πελάτη, όπως κάθε καλός έμπορας γνωρίζει να πράττει.

Γνωρίζετε κανένα πολιτισμό που να επιβίωσε όταν στερήθηκε την ικανότητα να δημιουργεί, να σκέπτεται και να κρίνει;

Ο αδαής κος Πιερρακάκης και οι συν αυτώ τίποτε δεν γνωρίζουν από αυτά. Ως «άριστοι» είναι βαθύτατα απαίδευτοι και αμόρφωτοι. Τέτοιους ο καπιταλισμός χρειάζεται για «υπουργό παιδείας» στην φάση της παρακμής του. Στην άνοδο χρειάζονται Τίτανες, στην διολίσθηση αρκούν οι σαλτιμπάγκοι. Τελικά, μπροστά στους Χούμπολτ οι σημερινοί ταγοί του κόσμου μας -και της πατρίδας μας- δεν είναι παρά ασήμαντες καρικατούρες.  

*Γιώργος Μαργαρίτης

Συνταξιούχος (μη ομότιμος λόγω ενοχλητικής ιδεολογίας) καθηγητής Ιστορίας. Δίδαξα για περίπου 40 χρόνια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και το ΑΠΘ.