Βιβλίο: «Περί φασισμού και πολέμου. Πέντε ηθικά κείμενα», του Ουμπέρτο Έκο, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα

Ο Ουμπέρτο Έκο και ο αρχέγονος φασισμός

Της Έμυς Ντούρου

Τον Απρίλιο του 1995 ο Ουμπέρτο Έκο έδωσε μια ομιλία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια με θέμα τον αρχέγονο φασισμό, στην οποία περιέγραψε την εμπειρία του από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο –τις ομιλίες του Μουσολίνι που χάραξαν τη μνήμη της παιδικής του ηλικίας και τις ημέρες της απελευθέρωσης–, αναλύοντας την έννοια του φασισμού και πώς αυτός εφαρμόστηκε στην Ιταλία. Δύο μήνες μετά το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο «The New York Review of Books» με τίτλο «Ur-Fascism, Freedom and liberation are an unending task» και ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο.

Το κείμενο ανοίγει με μια προσωπική μνήμη του διανοητή από το 1942 όταν στα δέκα του χρόνια έλαβε το πρώτο βραβείο ενός γραπτού διαγωνισμού που διοργάνωσε η φασιστική νεολαία και καλούσε τους συμμετέχοντας να απαντήσουν αν θα έπρεπε οι Ιταλοί να θυσιαστούν για τη δόξα του Μουσολίνι και της πατρίδας τους. Ο Έκο έγραψε ότι προφανώς θα έπρεπε να συμβεί κάτι τέτοιο, διότι έτσι έπρεπε να κάνει για να επιβιώσει ο ίδιος σε έναν κόσμο που γινόταν απειλητικός για όσους εξέφραζαν την αντίθετη άποψη.  

«Ο φασισμός υπήρξε σίγουρα δικτατορία, αλλά δεν ήταν απόλυτα ολοκληρωτικός, όχι τόσο εξαιτίας της ήπιας μορφής του όσο εξαιτίας της φιλοσοφικής αδυναμίας της ιδεολογίας του». Συχνά ο Έκο υπήρξε μάρτυρας ανταλλαγής πυρών μεταξύ των SS, των φασιστών, των ρεπουμπλικανών και των παρτιζάνων. «Έμαθα πώς να αποφεύγω τις σφαίρες. Ήταν καλή άσκηση». Σε αυτό το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο ανέπτυξε τη σκέψη του, καθώς παρακολουθούσε τον αντίκτυπο που είχε ο φασισμός στη χώρα του και στον υπόλοιπο κόσμο.

Πηγή Φωτογραφίας: The Associated Press

Το κείμενο αυτό περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Περί φασισμού και πολέμου. Πέντε ηθικά κείμενα» (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, μτφρ. Άννα Παπασταύρου) και αποτυπώνει τα 14 τυπικά χαρακτηριστικά του αιώνιου φασισμού, μεταξύ των οποίων η λατρεία της παράδοσης, η απόρριψη του μοντερνισμού, το κυνήγι της δράσης για τη δράση, η μη ανοχή του κριτικού πνεύματος.

Το βιβλίο περιλαμβάνει άλλα τέσσερα κείμενα που αποτελούν παρεμβάσεις στην επικαιρότητα ή προϊόντα συνεντεύξεων και έχουν ηθικό χαρακτήρα, αφορούν δηλαδή αυτό που «καλό θα ήταν να γίνει, αυτό που δεν θα έπρεπε να γίνει ή αυτό που δεν μπορεί, κατά κανέναν τρόπο να γίνει». Τα υπόλοιπα άρθρα αναφέρονται στον Πόλεμο στον Κόλπο, στην κατάσταση του ιταλικού Τύπου και τη σχέση του με την πολιτική, τη διαμάχη του με τον καρδινάλιο Μαρτίνι και τη μετανάστευση, τη μη ανεκτικότητα, τον φονταμενταλισμό, τον ψευδοεπιστημονικό ρατσισμό και τον ψευδοεπιστημονικό αντισημιτισμό, ο οποίος υιοθετήθηκε από το ναζιστικό καθεστώς με ολέθρια αποτελέσματα.

Η ελευθερία και η απελευθέρωση είναι μια ατέρμονη διαδικασία σύμφωνα με τον Έκο και επιβεβαιώνεται από την εκλογή της Τζόρτζια Μελόνι στην πρωθυπουργία της Ιταλίας και τις χτεσινές εικόνες από τη δίκη της Χρυσής Αυγής.

*****

• «Περί φασισμού και πολέμου» του Ουμπέρτο Έκο

Εμυ Ντούρου

Πέντε κείμενα του  περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Περί φασισμού και πολέμου. Πέντε ηθικά κείμενα» (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα).

Πρόκειται για διαχρονικά κείμενα που αποτελούν παρεμβάσεις στην επικαιρότητα ή προϊόντα συνεντεύξεων και έχουν ηθικό χαρακτήρα, αφορούν δηλαδή αυτό που «καλό θα ήταν να γίνει, αυτό που δεν θα έπρεπε να γίνει ή αυτό που δεν μπορεί, κατά κανέναν τρόπο να γίνει» όπως γράφει ο ίδιος στην εισαγωγή.

Στο πρώτο του άρθρο με τίτλο «Σκεφτόμαστε τον πόλεμο», το οποίο γράφτηκε με αφορμή τον Πόλεμο στον Κόλπο και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «La rivista dei libri» (1/4/1991), ο Έκο σημειώνει ότι ο πόλεμος πλέον διαφέρει από εκείνους άλλων εποχών. «Μόνο κατά τον 20ό αιώνα γεννήθηκε η έννοια του “παγκόσμιου πολέμου”, που μπορεί να εμπλέξει και κοινωνίες χωρίς ιστορία, όπως για παράδειγμα τις πολυνησιακές φυλές» γράφει μεταξύ άλλων και αναφέρεται στα πυρηνικά όπλα, που δεν έχουν επί της ουσίας κανένα νικητή, μόνο έναν μεγάλο χαμένο, τον πλανήτη Γη. Οι πόλεμοι πλέον δεν γίνονται ούτε κατά μέτωπον, λόγω της φύσης του πολυεθνικού καπιταλισμού, ούτε αφορούν μόνο δύο στρατόπεδα, ενώ φαίνεται να έχει αλλάξει σημαντικά και ο ρόλος των ΜΜΕ και ο τρόπος που διαχέονται οι πληροφορίες.

Το δεύτερο κείμενο με τίτλο «Ο αιώνιος φασισμός» είναι περιλαμβάνει την ομιλία που έδωσε ο Έκο κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου που οργανώθηκε από τα Τμήματα Γαλλικών και Ιταλικών του Πανεπιστημίου της Κολούμπια (25/4/1995). Σε αυτό περιγράφει την εμπειρία του από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τις ομιλίες του Μουσολίνι που χάραξαν την παιδική του ηλικία και τις ημέρες της απελευθέρωσης, αναλύοντας την έννοια του φασισμού και πώς αυτός εφαρμόστηκε στην Ιταλία. «Ο φασισμός υπήρξε σίγουρα δικτατορία, αλλά δεν ήταν απόλυτα ολοκληρωτικός, όχι τόσο εξαιτίας της ήπιας μορφής του όσο εξαιτίας της φιλοσοφικής αδυναμίας της ιδεολογίας του», σημειώνει μεταξύ άλλων.

Το τρίτο κείμενο με τίτλο «Για τον Τύπο» είναι μια αναφορά που παρουσιάστηκε σε έναν κύκλο σεμιναρίων τα οποία οργανώθηκαν από τη Γερουσία και παρακολούθησαν μέλη της γερουσίας αλλά και διευθυντές των σημαντικότερων ιταλικών εφημερίδων. Αναφέρεται στην κατάσταση του ιταλικού Τύπου και τη σχέση του με την πολιτική.

Το τέταρτο κείμενο «Όταν έρχεται ο άλλος στο προσκήνιο» είναι μία από τις απαντήσεις του Ουμπέρτο Έκο στον καρδινάλιο Μαρτίνι στην ερώτηση που εκείνος του έθεσε: «Σε τι βασίζει τη βεβαιότητα και την επιτακτικότητα της ηθικής συμπεριφοράς του αυτός που δεν προτίθεται, για να εδραιώσει το απόλυτο μιας ηθικής, να επικαλεστεί μεταφυσικές αρχές ή έστω διαχρονικές αξίες ούτε κατηγορικές επιταγές με παγκόσμια ισχύ;»

Το πέμπτο κείμενο, με το οποίο ολοκληρώνεται η έκδοση έχει τίτλο «Οι μεταναστεύσεις, η ανεκτικότητα και το μη ανεκτό» και έχει συντεθεί από άλλα κείμενα. Αφορά τη μετανάστευση (σχεδόν δύο δεκαετίες πριν από τις σημερινές προσφυγικές ροές), τη συνύπαρξη και την επικοινωνία, ενώ διαχωρίζεται η έννοια της μετανάστευσης από εκείνη της αποδημίας, μέσω της οποίας μπορεί να αλλάξει η κουλτούρα και η βιολογική ταυτότητα των αυτοχθόνων –ο Έκο χρησιμοποιεί παραδείγματα από την ιστορία. Το κείμενο αναφέρεται επίσης στη μη ανεκτικότητα, τον φονταμενταλισμό, τον ψευδοεπιστημονικό ρατσισμό και τον ψευδοεπιστημονικό αντισημιτισμό, ο οποίος υιοθετήθηκε από το ναζιστικό καθεστώς με ολέθρια αποτελέσματα.

Το βιβλίο του Έκο που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις μέρες μας, όπου παρατηρείται μεγάλη άνοδος του ακροδεξιού κινήματος, πρωτοκυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1997, από τις εκδόσεις Bompiani. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1998 από τα Ελληνικά Γράμματα και αυτές τις μέρες βρίσκεται και πάλι στις προθήκες των βιβλιοπωλείων από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα στη νέα περίοδο της λειτουργίας τους (μετάφραση: Άννα Παπασταύρου).