Η Ελλάδα πεδίο δοκιμών «έξυπνων» τεχνολογιών επιτήρησης
Ενώ η Ευρώπη πιέζει για περιορισμό των μεταναστευτικών ροών, η Ελλάδα μετατρέπεται σε πεδίο δοκιμών «έξυπνων» τεχνολογιών επιτήρησης συνόρων, χρηματοδοτούμενων με δισ. ευρώ από την ίδια την Ε.Ε. Η αμυντική βιομηχανία βρίσκεται ανάμεσα στους μεγάλους κερδισμένους, ενώ η μετάβαση συντελείται με ασαφείς εγγυήσεις για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Έρευνα:
Φωτογραφίες:
Εικονογράφηση:
Επιμέλεια:
Οι συνοριοφύλακες στα σύνορα Ελλάδας-Βόρειας Μακεδονίας βασίζονται εδώ και χρόνια σε ένα μάλλον ασυνήθιστο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για να αποτρέψουν παράτυπες διελεύσεις: τους πελαργούς που φωλιάζουν σε μια γέφυρα του Αξιού κοντά στην Ειδομένη. Όταν τα πουλιά πετάγονται τρομαγμένα, οι συνοριοφύλακες υποψιάζονται ότι κάτι κινείται στους θάμνους κάτω από τη γέφυρα — συχνά μετανάστες που επιχειρούν να φύγουν από την Ελλάδα και να ακολουθήσουν τη λεγόμενη βαλκανική οδό που οδηγεί στη βορειοδυτική Ευρώπη.
Σύντομα, όμως, τους πελαργούς θα αντικαταστήσουν άγρυπνα συστήματα επιτήρησης: κάμερες, drones και άλλες «έξυπνες» τεχνολογίες που χρηματοδοτεί η Ε.Ε. Η Ελλάδα σχεδιάζει μέσα στα επόμενα δύο χρόνια να επεκτείνει το μοντέλο συνοριακής φύλαξης του Έβρου στα σύνορά της με τη Β. Μακεδονία και την Αλβανία – με στόχο να σφραγίσει τις πύλες εξόδου που τροφοδοτούν τη δευτερογενή μετανάστευση προς την υπόλοιπη Ευρώπη.
Η διασυνοριακή έρευνα των Solomon, Die Tageszeitung (Γερμανία), SWI Swissinfo (Ελβετία) και Inkstick Media (ΗΠΑ) έφερε τους δημοσιογράφους σε επτά χώρες. Βασίστηκε σε δεκάδες συνεντεύξεις με κρατικούς και Ευρωπαίους αξιωματούχους, συνοριοφύλακες και ειδικούς, καθώς και στη μελέτη εκατοντάδων σελίδων δημόσιων και εσωτερικών εγγράφων και τεχνικών φακέλων, και σε ντοκουμέντα που αποκτήθηκαν μέσω αιτημάτων πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα (FOIΑ).
Η έρευνα ρίχνει φως στο πώς η Ευρώπη χτίζει τα «έξυπνα σύνορα», ποιοι ωφελούνται και ποιοι κίνδυνοι εγκυμονούν. Συγκεκριμένα, δείχνει:
- Πώς η πίεση της Ε.Ε. να κλείσει η βαλκανική μεταναστευτική οδός, σε συνδυασμό με τις γερμανικές απαιτήσεις για περιορισμό της δευτερογενούς μετανάστευσης, επιταχύνει την επέκταση της «έξυπνης» συνοριακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.
- Πώς το χρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε. πρόγραμμα E-Surveillance, που στηρίζει τη νέα αυτοματοποιημένη παρακολούθηση συνόρων, εντάσσεται σε μια ευρύτερη ευρωπαϊκή τάση εγκατάστασης ισχυρών συστημάτων επιτήρησης με ασαφείς κανόνες προστασίας δικαιωμάτων και περιορισμένο δημόσιο έλεγχο.
- Πώς αμυντικοί κολοσσοί, εταιρείες ασφάλειας, πανεπιστημιακά εργαστήρια και ερευνητικά ινστιτούτα, με τη στήριξη ενός ισχυρού λόμπι στις Βρυξέλλες, κερδίζουν από το νέο οικοσύστημα φύλαξης των συνόρων της Ε.Ε.
Drones και ΑΙ στα σύνορα
Βαρσοβία, Σεπτέμβριος 2025 – Ανώτεροι αξιωματούχοι σωμάτων ασφαλείας και φύλαξης συνόρων από χώρες της Ε.Ε. παρακολουθούν στην έδρα της Frontex – του ευρωπαϊκού οργανισμού συνοριοφυλακής και ακτοφυλακής – μια παρουσίαση νέων τεχνολογιών επιτήρησης.
Drones κάθετης απογείωσης (V-BAT) επιβλέπουν τα βουλγαροτουρκικά σύνορα, μεταδίδοντας σε πραγματικό χρόνο εικόνα σε ένα επιχειρησιακό κέντρο, όπου το σύστημα ειδοποιεί για απόπειρες παράνομης διέλευσης.
Τα συστήματα αυτά δοκιμάστηκαν στο πλαίσιο ενός πιλοτικού προγράμματος διάρκειας 60 ημερών στη Βουλγαρία — χώρα που, όπως και η Ελλάδα, έχει κατηγορηθεί για συστηματικές παραβιάσεις των δικαιωμάτων αιτούντων άσυλο. Σύμφωνα με τον Brandon Tseng, πρώην βατραχανθρώπου των επίλεκτων δυνάμεων του αμερικανικού ναυτικού και επικεφαλής της καλιφορνέζικης Shield AI, μιας εκ των αναδόχων, το πρόγραμμα συνέβαλε σημαντικά στη μείωση των παράτυπων διελεύσεων και του διασυνοριακού εγκλήματος. (Η Shield AI δεν απάντησε σε ερωτήσεις σχετικά με την τεχνολογία που ανέπτυξε στο πρόγραμμα, τη χρήση, το κόστος ή τη διαχείριση δεδομένων που συλλέχθηκαν).
Το «αποτρεπτικό αποτέλεσμα» του προγράμματος επιβεβαίωσε και η Frontex, σε απάντησή της στο πλαίσιο της έρευνας, σημειώνοντας ότι η ανάπτυξή του συνοδευόταν από «ολοκληρωμένες διασφαλίσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων».
Προς αυτή την κατεύθυνση, η Frontex εμφανίζεται να έχει προχωρήσει σε ενέργειες ώστε να μπορεί να εντοπίσει ποια από τα συστήματά της ενδέχεται να ταξινομηθούν ως «υψηλού κινδύνου» σύμφωνα με τον νέο Ευρωπαϊκό Κανονισμό (AI Act). Ο κανονισμός ορίζει ρητά ότι τα συστήματα ΑΙ στη μετανάστευση, στο άσυλο και στη διαχείριση συνόρων αφορούν άτομα σε ιδιαίτερα ευάλωτη θέση και δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να διευκολύνουν πρακτικές όπως οι παράνομες επαναπροωθήσεις.
Η Frontex είπε στο πλαίσιο της έρευνας ότι «δεν λειτουργεί ούτε αναπτύσσει συστήματα ΑΙ υψηλού κινδύνου». Στο ίδιο πνεύμα, το ελληνικό Λιμενικό Σώμα απάντησε ότι «δεν λειτουργεί συστήματα τεχνητής νοημοσύνης» και ότι όλες οι προμήθειες περιλαμβάνουν ρήτρες προστασίας δεδομένων — παρότι παραδέχθηκε ότι χρησιμοποιεί «ηλεκτρονικές πλατφόρμες με μηχανισμό ΑΙ» που παρέχονται από την Ε.Ε. Το Λιμενικό Σώμα αρνήθηκε να διευκρινίσει ποιες είναι αυτές οι πλατφόρμες, επικαλούμενο λόγους προστασίας κρίσιμων πληροφοριών και τη διασφάλιση του επιχειρησιακού απορρήτου.
«Η επιλογή των λέξεων δεν είναι τυχαία», σημειώνει η Δρ. Νιόβη Βάβουλα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νομικής στο Πανεπιστήμιο του Λουξεμβούργου και chair στον τομέα Cyber Policy. Όπως εξηγεί, οι αρχές προτιμούν γενικούς όρους — «αλγόριθμοι», «αυτοματοποίηση», «καινοτομία» — «ώστε να αποφεύγεται ο έλεγχος και να διατηρείται η δυνατότητα αναβάθμισης χωρίς να χαρακτηριστεί κάτι ως ΑΙ».
Μια ακόμη κρίσιμη πτυχή είναι η διάκριση ανάμεσα στα πιλοτικά προγράμματα – όπως αυτό στη Βουλγαρία – και τις κανονικές επιχειρήσεις. Σύμφωνα με τη Δρ. Βάβουλα, αυτή η γραμμή γίνεται ολοένα και πιο δυσδιάκριτη: τα πιλοτικά προγράμματα στα σύνορα λειτουργούν στην πράξη σαν πλήρεις επιχειρήσεις, αλλά παραμένουν εκτός βασικών υποχρεώσεων διαφάνειας, εκτιμήσεων αντικτύπου για την προστασία δεδομένων και δημόσιου ελέγχου.
Ο λόγος είναι ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν τα υπάγει πλήρως στο νομικό πλαίσιο που ισχύει για τα επιχειρησιακά συστήματα. Όμως, όταν τα συστήματα δοκιμάζονται σε πραγματικούς ανθρώπους, σε πραγματικό περιβάλλον και με πραγματικές συνέπειες, «έχουμε ξεπεράσει το στάδιο της καθαρής δοκιμαστικής έρευνας», υπογραμμίζει η Δρ. Βάβουλα – και οι σχετικές εξαιρέσεις «δεν θα έπρεπε να ισχύουν».
Το μοντέλο του Έβρου πάει βόρεια
«Οτιδήποτε αφορά τα σύνορα εξαιρείται όλο και περισσότερο από τον δημοκρατικό έλεγχο, τη λογοδοσία, τη διαφάνεια», υποστηρίζει ο Bram Vranken, ερευνητής στο Corporate Europe Observatory, οργάνωσης με έδρα τις Βρυξέλλες που παρακολουθεί τις δραστηριότητες των λόμπι τεχνολογίας και άμυνας.
Αυτό φαίνεται να αποτυπώνεται και στα σχέδια αντιγραφής του «μοντέλου του Έβρου», όπου ένα σύστημα από φυσικά εμπόδια (φράχτης), κάμερες μεγάλης εμβέλειας, αισθητήρες, drones και κέντρα επιχειρήσεων έχει αναπτυχθεί για τον εντοπισμό και την αποτροπή παράτυπων διελεύσεων. Στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος E-Surveillance, ύψους 35,4 εκατ. ευρώ, η Ελλάδα φέρνει αυτό το μοντέλο και στα βόρεια σύνορά της.
Σύμφωνα με τα τεχνικά δελτία και τα πρακτικά συναντήσεων που εξετάστηκαν στο πλαίσιο της έρευνας, συστοιχίες με Κινητά Κέντρα Διαχείρισης Περιστατικών (οχήματα 4×4 εξοπλισμένα με θερμικές κάμερες, drones και συστήματα κρυπτογραφημένων επικοινωνιών) και σταθεροί κόμβοι επιτήρησης θα τροφοδοτούν σε πραγματικό χρόνο περιφερειακά και εθνικά επιχειρησιακά κέντρα με προειδοποιήσεις και βίντεο.
Εσωτερικά έγγραφα περιγράφουν τα οχήματα ως «απαραίτητα» για την κάλυψη των «τυφλών σημείων» όπου δεν υπάρχουν ακόμη προηγμένα ηλεκτρονικά ή αυτοματοποιημένα συστήματα επιτήρησης.
Το τεχνικό δελτίο του συστήματος περιλαμβάνει ισχυρές ρήτρες εμπιστευτικότητας και προβλέπει αυστηρά πρόστιμα για τυχόν αποκάλυψη πληροφοριών — ρήτρες τις οποίες αρμόδιοι με μακρά εμπειρία στον τομέα αυτό χαρακτηρίζουν τυπικές σε συμβάσεις που εμπίπτουν στην κατηγορία της «εθνικής ασφάλειας». Τα ίδια έγγραφα, όμως, είναι πολύ λιγότερο συγκεκριμένα στα σημεία που αφορούν κρίσιμες εγγυήσεις. Για παράδειγμα, το οπτικό υλικό κάθε μέρας θα διαγράφεται μετά από 15 ημέρες (με δυνατότητα παράτασης για δικαστική χρήση), δεν υπάρχει όμως καμία ρητή προθεσμία διατήρησης για θερμικές εικόνες. Οι απαιτήσεις για κρυπτογράφηση και auditing είναι διεξοδικές, ωστόσο οι προβλέψεις για προστασία δεδομένων και τα δικαιώματα των ανθρώπων που καταγράφονται ελλιπείς.
Η Δρ. Βάβουλα μιλά για ένα «δεύτερο μαύρο κουτί»: εκτός από την τεχνική αδιαφάνεια των συστημάτων, υπάρχει και ένα νομικό-διαδικαστικό πέπλο αοριστίας και παραλείψεων.
Στον Έβρο, το σύστημα έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό στην αποτροπή αιτούντων άσυλο από το να φτάσουν σε έδαφος της Ε.Ε., σύμφωνα με Έλληνες και Ευρωπαίους αξιωματούχους, όπως έχει καταγραφεί και σε προηγούμενη έρευνα που δημοσίευσε το Solomon. Πλέον, ο Έβρος δεν αποτελεί δοκιμαστικό πεδίο αλλά πρότυπο: η ίδια τεχνολογία που κρατά τους ανθρώπους εκτός Ευρώπης θα χρησιμοποιηθεί τώρα για να τους κρατά εντός Ελλάδας.
Για χρόνια η Ελλάδα αντιστεκόταν στις πιέσεις της Ε.Ε. να ενισχύσει τους ελέγχους στις βόρειες εξόδους. Μετά από μια πολύ αυστηρή αξιολόγηση το 2021, η Ε.Ε. απαίτησε αναβάθμιση των συνοριακών ελέγχων. Στόχος είναι το νέο σύστημα να τεθεί σε πλήρη λειτουργία το 2027.
Πηγές που γνωρίζουν τον σχετικό σχεδιασμό λένε ότι το σύστημα θα αυτοματοποιήσει εργασίες που παλαιότερα βασίζονταν σε ανθρώπινη παρατήρηση: κάθε απόπειρα άτυπης διέλευσης των συνόρων θα μπορεί να εντοπίζεται εγκαίρως και να παρακολουθείται, με ομάδες ταχείας επέμβασης να ειδοποιούνται άμεσα.
Καρότο και μαστίγιο: Χρηματοδότηση και πολιτική πίεση
Τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας λειτουργούν εδώ και δεκαετίες ως πύλη εξόδου προς τη βορειοδυτική Ευρώπη μέσω της βαλκανικής οδού. Η ξαφνική βιασύνη για το αποτελεσματικό κλείσιμο αυτών των εξόδων οφείλεται εν μέρει σε πιέσεις από τη Γερμανία, σύμφωνα με Έλληνες αξιωματούχους που γνωρίζουν τις σχετικές διαβουλεύσεις. Το Βερολίνο έχει υιοθετήσει μία από τις πιο σκληρές γραμμές στο μεταναστευτικό στην Ευρώπη, επιβάλλοντας αυστηρότερους κανόνες ασύλου και πιέζοντας για πιο αυστηρούς συνοριακούς ελέγχους σε όλη την Ε.Ε.
Όταν ο νεοεκλεγείς Γερμανός καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς συναντήθηκε με τον Έλληνα πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη τον Μάιο του 2025, το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο: «Η δευτερογενής μετανάστευση από την Ελλάδα προς τη Γερμανία πρέπει να μειωθεί. Οι επιστροφές πρέπει να αυξηθούν». Η Γερμανία έχει καταγράψει περισσότερες από 25.000 αιτήσεις ασύλου το 2024 από πρόσωπα που ήταν ήδη αναγνωρισμένοι πρόσφυγες στην Ελλάδα.
Σε ερώτηση προς το γερμανικό Υπουργείο Εσωτερικών σχετικά με το αν ασκούνται πιέσεις από τη Γερμανία στην Ελλάδα, η επίσημη απάντηση ήταν ότι το Βερολίνο «στηρίζει μέτρα που συμβάλλουν στην αποτελεσματική προστασία των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ και την καταπολέμηση της απάνθρωπης διακίνησης».
Υψηλόβαθμη ελληνική πηγή με γνώση των σχετικών διαβουλεύσεων περιέγραψε συνοπτικά τη δυναμική αυτή ως εξής: «Οι Βρυξέλλες θέλουν αποτελέσματα. Το Βερολίνο θέλει λιγότερες αφίξεις. Η Αθήνα παρέχει και τα δύο — τόσο απλά». Η πολιτική πίεση είναι έντονη, καθώς η μετανάστευση παραμένει στην κορυφή των ανησυχιών των ψηφοφόρων σε πολλές χώρες της Ευρώπης.
Οι μεγάλοι κερδισμένοι των έξυπνων συνόρων
Για το 2021–2027, η Ελλάδα έχει πρόσβαση σε περισσότερα από 1,5 δισ. ευρώ από τα ευρωπαϊκά Ταμεία Εσωτερικών Υποθέσεων. Το κονδύλι της Ελλάδας για τα σύνορα (BMVI) είναι το μεγαλύτερο στην ΕΕ. Το συνολικό ελληνικό πακέτο Εσωτερικών Υποθέσεων, υπολείπεται μόνο της Γερμανίας.
Η έρευνα δείχνει ότι μεγάλο μέρος κατευθύνεται σε υποδομές επιτήρησης και αυτοματοποίησης, όπως:
- Για ένα ενιαίο θαλάσσιο σύστημα επιτήρησης με ραντάρ, κάμερες και περιπολικά σκάφη
- Για νέο εξοπλισμό επιτήρησης
- Για κρυπτογραφημένες αστυνομικές επικοινωνίες σε ζώνες συνόρων
- Για σκάφη ανοικτής θαλάσσης με drones VTOL
- 100 εκατ. € για επέκταση και εξοπλισμό του φράχτη του Έβρου
Στόχος της Ελλάδας είναι η πλήρης κάλυψη των χερσαίων συνόρων με την Τουρκία με συνδυασμό προσωπικού και τεχνολογιών. Περίπου 2.000 συνοριοφύλακες υπηρετούν ήδη στον Έβρο, ενισχυμένοι από την τεχνολογία, τον εξοπλισμό, τον φράχτη, ένα «σημαντικό μέσο αποτροπής», όπως το έθεσε ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη Μιχάλης Χρυσοχοΐδης.
Οι δαπάνες για αποτροπή υψηλής τεχνολογίας υπερβαίνουν κατά πολύ την επένδυση σε έρευνα-διάσωση ή υπηρεσίες για αιτούντες άσυλο. Έρευνα του Solomon έδειξε ότι μόλις 600.000 ευρώ (0,07%) της συνολικής ευρωπαϊκής χρηματοδότησης για τα σύνορα στην Ελλάδα προορίζεται για έρευνα και διάσωση, ενώ τον Οκτώβριο το Υπουργείο Μετανάστευσης ανακοίνωσε τη μείωση των δαπανών και τις παροχές για υπηρεσίες ασύλου κατά 30%.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τα κράτη μέλη θα δαπανήσουν λιγότερο από 0,04% των σχετικών κονδυλίων για υποστήριξη και προστασία των αιτούντων άσυλο, μεταναστών και αναγνωρισμένων προσφύγων — κατευθύνοντας σχεδόν όλα τα χρήματα σε υποδομές και τεχνολογίες επιτήρησης.
Κέρδη για τις εταιρείες
Οι εταιρείες άμυνας και ασφάλειας συγκαταλέγονται στους μεγαλύτερους ωφελούμενους της άνθησης των πωλήσεων έξυπνων τεχνολογιών συνοριακής επιτήρησης στην Ευρώπη.
Η αμερικανική Shield AI, που πέταξε τα drone της στα βουλγαροτουρκικά σύνορα, πουλά V-BAT όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ολλανδία, καθώς και στην Ακτοφυλακή και το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ.
Ισραηλινές αμυντικές εταιρείες, οι οποίες πρωταγωνιστούν εδώ και χρόνια στην ευρωπαϊκή αγορά συνοριακής ασφάλειας, έχουν επίσης ισχυρή παρουσία. Η Israel Aerospace Industries (IAI) και η Elbit Systems – η μεγαλύτερη αμυντική εταιρεία του Ισραήλ – παρέχουν τα drones Heron και Hermes στη Frontex και στην Ελλάδα, μεταξύ άλλων για την επιτήρηση σκαφών που αναχωρούν από τη Λιβύη προς την Κρήτη.
Το 2023 η IAI εξαγόρασε την ελληνική Intracom Defense (IDE), ενσωματώνοντας ακόμη περισσότερο την ισραηλινή αμυντική βιομηχανία στο ελληνικό αμυντικό οικοσύστημα. Άλλες ισραηλινές εταιρείες — όπως η Aeronautics και η Rafael — προμηθεύουν UAVs, αισθητήρες και αναλυτικά συστήματα σε ελληνικές και ευρωπαϊκές αποστολές.
Προηγούμενες έρευνες έχουν καταγράψει την έκταση της χρήσης ισραηλινών συστημάτων επιτήρησης στα ευρωπαϊκά σύνορα και σε κέντρα υποδοχής προσφύγων στην Ελλάδα, με εταιρείες συνδεδεμένες με την ισραηλινή αμυντική βιομηχανία να έχουν προμηθεύσει κρίσιμα λογισμικά και υλικό.
Ελληνικές εταιρείες συγκαταλέγονται επίσης στους κερδισμένους. Η κατασκευαστική ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ συνέβαλε στην επέκταση του φράχτη του Έβρου, η Space Hellas ηγήθηκε της επέκτασης του Αυτοματοποιημένου Συστήματος Επιτήρησης Συνόρων στον Έβρο, ενώ εταιρείες όπως η ESA Security και η Byte παρέδωσαν τα «έξυπνα» συστήματα επιτήρησης των καμπ στα νησιά (Κένταυρος και Υπερίων).
Πίσω από τα συμβόλαια βρίσκεται ένα ισχυρό πλέγμα άσκησης πίεσης στις Βρυξέλλες. Ένα δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων οργανώσεων — μεταξύ των οποίων η ASD (ένωση των ευρωπαϊκών βιομηχανιών αεροδιαστημικής, ασφάλειας και άμυνας), η EOS (ένωση της βιομηχανίας ασφάλειας) και η ECSO (η σύμπραξη που δημιούργησε η Κομισιόν το 2016 με τον ιδιωτικό τομέα στον τομέα της κυβερνοασφάλειας) — πιέζει για μια τεχνοκεντρική ατζέντα και για περισσότερα δημόσια κονδύλια για έρευνα και ανάπτυξη στον τομέα της «ασφάλειας». Στελέχη του κλάδου συχνά εναλλάσσονται σε θέσεις που παρέχουν συμβουλευτικές υπηρεσίες στην Κομισιόν.
Το μεγάλο τεχνολογικό παζάρι
Στη μεγάλη έκθεση άμυνας και ασφάλειας Defea που έγινε στην Αθήνα την περασμένη άνοιξη, το μέλλον του ευρωπαϊκού ελέγχου συνόρων ήταν ορατό, με τις παρουσιάσεις να περιλαμβάνουν πλατφόρμες με ραντάρ, δίκτυα καμερών με τεχνητή νοημοσύνη, και θερμικούς χάρτες που προβλέπουν μεταναστευτικές ροές.
Προγράμματα όπως το EU Defence Innovation Scheme (EUDIS) φέρνουν μαζί startups, εταιρείες, ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια στις εφοδιαστικές αλυσίδες της αμυντικής βιομηχανίας — δημιουργώντας έναν αγωγό όπου εργαλεία σχεδιασμένα για εμπορική ή ακαδημαϊκή χρήση μετατρέπονται ταχύτατα σε συστήματα επιτήρησης. Την τάση αυτή ενθαρρύνει η ίδια η Ε.Ε., η οποία συμμετείχε στην έκθεση με περίπτερο της Κομισιόν.
Ένα παράδειγμα είναι το ROBORDER, το χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ έργο για την ανάπτυξη ενός «πλήρως λειτουργικού αυτόνομου συστήματος επιτήρησης συνόρων». Το εταιρικό σχήμα περιελάμβανε σημαντικά ερευνητικά ιδρύματα — όπως το ΕΚΕΤΑ, το ΕΚΠΑ και τη γερμανική Fraunhofer-Gesellschaft — καθώς και το ΝΑΤΟ και το ελληνικό Υπουργείο Άμυνας. Τα αποτελέσματα του ROBORDER κατέληξαν στο REACTION, το πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης για συνοριακή επιτήρηση που συντονίζει το Ελληνικό Υπουργείο Μετανάστευσης. Το REACTION, που ολοκληρώνεται στα τέλη του 2025, υπόσχεται μια «αυτοματοποιημένη εικόνα» των χερσαίων και θαλάσσιων συνόρων της Ελλάδας για έγκαιρη προειδοποίηση και αντίδραση.
Πέρα από τα συμβόλαια, το πραγματικό έπαθλο, σύμφωνα με ειδικούς, είναι τα δεδομένα. Η Δρ. Βάβουλα τονίζει ότι η μετανάστευση έχει μετατραπεί σε «κύριο πεδίο δοκιμών» για τη μαζική άντληση προσωπικών δεδομένων, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εκπαίδευση μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης που προβλέπουν κινήσεις ή «επικινδυνότητα» — με τεράστιους κινδύνους προκατάληψης.
«Είναι η πολιτική της Ε.Ε.»
Η Ε.Ε. ορίζει την κατεύθυνση, τη χρηματοδοτεί και αναμένει από τα κράτη-μέλη να ευθυγραμμιστούν. Η δε Ελλάδα έχει εξελιχθεί σε έναν από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές αυτής της κατεύθυνσης.
Η Στρατηγική Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Συνόρων της Ε.Ε. ζητά «ισορροπία μεταξύ ελέγχου και διευκόλυνσης» και υποστηρίζεται από τον προϋπολογισμό BMVI (2021–27) ύψους 6,7 δισ. ευρώ. Το Horizon Europe προσθέτει εκατοντάδες εκατομμύρια για έρευνα στην ασφάλεια και τις τεχνολογίες συνόρων.
Η Ελλάδα αναπτύσσει το δικό της κέντρο επιτήρησης με τεχνητή νοημοσύνη, το λεγόμενο «Θώραξ» — ένα πρόγραμμα ύψους σχεδόν 49 εκατ. ευρώ. Το σύστημα θα συνδυάζει δεδομένα από όλους τους αισθητήρες που διαθέτει η χώρα (επίγεια και εναέρια μέσα, drones και αισθητήρες από τις ένοπλες δυνάμεις, την αστυνομία το λιμενικό κλπ., χρησιμοποιώντας τεχνητή νοημοσύνη για την ανίχνευση και αντιμετώπιση απειλών.
Το 2025, η Κομισιόν πρότεινε τον τριπλασιασμό των κονδυλίων για τις εσωτερικές υποθέσεις στα 81 δισ. ευρώ για την περίοδο 2028–2034, εκ των οποίων 15,4 δισ. για συνοριακή διαχείριση, 12 δισ. για μετανάστευση και 11,9 δισ. για τη Frontex. Ένας από τους ρητούς στόχους: η «πλήρης ψηφιοποίηση της συνοριακής διαχείρισης» και ο εκσυγχρονισμός των δυνατοτήτων των δυνάμεων επιβολής του νόμου.
Κομβικό ρόλο έχει παίξει το ισχυρό λόμπινγκ: εταιρείες όπως οι Airbus, Thales, Leonardo και Indra πίεσαν για την ενοποίηση της ευρωπαϊκής αγοράς ασφάλειας και στη συνέχεια εξασφάλισαν πολλά από τα συμβόλαια.
«Η Ε.Ε. είναι αποφασισμένη να επιβάλει την τεχνητή νοημοσύνη στη διαχείριση συνόρων», δήλωσε ο Θεοφάνης Παπαδόπουλος, επικεφαλής της Διαχειριστικής Αρχής του Υπουργείου Μετανάστευσης. «Παρέχουν χρηματοδότηση, βγάζουν προσκλήσεις με συγκεκριμένο προσανατολισμό και αυτό ωθεί τα κράτη-μέλη προς αυτή την κατεύθυνση».
Πράγματι, σε συνεδρίαση της επιτροπής που εποπτεύει τη χρήση των ευρωπαϊκών κονδυλίων, στέλεχος της Ελληνικής Αστυνομίας περιέγραψε το ολοκληρωμένο σύστημα επιτήρησης ως «απαίτηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής» για το κλείσιμο του βορειοδυτικού διαδρόμου και τη μείωση της δευτερογενούς μετανάστευσης.
Παρόμοια εργαλεία δοκιμάζονται ήδη εκτός Ε.Ε. — όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου πιλοτικό πρόγραμμα του Υπουργείου Εσωτερικών θα διαθέτει αλγορίθμους εκτίμησης ηλικίας μέσω προσώπου των αιτούντων άσυλο. Σύμφωνα με στοιχεία τα οποία αποκτήσαμε μέσω FOI, το πρόγραμμα έχει προκαλέσει ανησυχίες όχι μόνο για τους κινδύνους προκατάληψης και αναξιοπιστίας, αλλά και λόγω του προβληματικού παρελθόντος εταιρειών που έχουν προκριθεί να το υλοποιήσουν.
Το ανθρώπινο κόστος
Ο εκτελεστικός διευθυντής της Frontex, Χανς Λάιτενς, έχει δηλώσει ότι οι τεχνολογίες αιχμής μπορούν να «σώσουν ζωές που αλλιώς μπορεί να χάνονταν». Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει υποστηρίξει ότι οι «έξυπνες» τεχνολογίες μπορούν να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητα, με σεβασμό, παράλληλα, στα θεμελιώδη δικαιώματα.
Στην πράξη, όμως, η εικόνα είναι ανησυχητική. Τον Ιούνιο του 2023, ένα υπερφορτωμένο αλιευτικό σκάφος που μετέφερε εκατοντάδες ανθρώπους από τη Λιβύη βυθίστηκε εντός της ελληνικής ζώνης έρευνας και διάσωσης. Το πιο πολύνεκρο ναυάγιο στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία συνέβη μπροστά στα μάτια έμψυχων και τεχνολογικών μέσων επιτήρησης — όχι λόγω έλλειψης αισθητήρων ή πτητικών μέσων, αλλά εξαιτίας της αποτυχίας πολιτικής βούλησης, όπως έχει δείξει η δημοσιογραφική έρευνα. Σε γραπτή απάντησή του, το Λιμενικό Σώμα επέμεινε ότι κύρια αποστολή του είναι η προστασία της ανθρώπινης ζωής στη θάλασσα, σημειώνοντας ότι τα πληρώματά του έχουν διασώσει περισσότερους από 268.000 ανθρώπους σε πάνω από 6.500 περιστατικά.
Οργανώσεις δικαιωμάτων προειδοποιούν ότι «η τεχνολογία συμβάλλει στην τάση παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα σύνορα», και ότι τα drones και οι κάμερες συχνά διευκολύνουν τις επαναπροωθήσεις. «Αυτά τα εργαλεία δεν έχουν εκπαιδευτεί να δείχνουν συμπόνια», προειδοποιεί η Δρ. Βάβουλα. Στα σύνορα, προσθέτει, η λογική που κυριαρχεί είναι η αποτροπή — όχι η προστασία.
Οι δικλείδες ασφαλείας παραμένουν ανεπαρκείς. Οι φάκελοι των διαγωνισμών για το πρόγραμμα E-Surveillance που εξετάσαμε αναλύουν λεπτομερώς τις τεχνικές προδιαγραφές, αλλά είναι ασαφείς ή ελλιπείς σε ζητήματα εποπτείας, χρόνων διατήρησης δεδομένων ή οδών ένδικης προστασίας και επανόρθωσης για όσους πιάνονται στον τεχνολογικό ιστό. Πηγές με γνώση των σχετικών διαδικασιών περιέγραψαν, για παράδειγμα, την εκπόνηση μελετών αντικτύπου στην προστασία δεδομένων (DPIA) ως «ασκήσεις τυπικής συμμόρφωσης».
Το 2024, η Ελληνική Αρχή Προστασίας Δεδομένων επέβαλε τη μεγαλύτερη διοικητική κύρωση στην ιστορία της στο Υπουργείο Μετανάστευσης, επειδή εγκατέστησε δύο συστήματα επιτήρησης προσφυγικών δομών χρηματοδοτούμενα από την ΕΕ χωρίς τις απαιτούμενες εγγυήσεις — παραβιάσεις που είχαν πρώτοι αποκαλύψει δημοσιογράφοι του Solomon.
Άλλα ευρωπαϊκά προγράμματα εμφανίζουν αντίστοιχες αδυναμίες. Το Nestor, ένα έργο «επόμενης γενιάς» προ-συνοριακής επιτήρησης για την ανίχνευση κινήσεων προσώπων πολύ πριν φτάσουν στα σύνορα της Ε.Ε., βασίστηκε στην αυτοαξιολόγηση, με την επιτροπή δεοντολογίας να αποτελείται κυρίως από μέλη της ίδιας της κοινοπραξίας, και στερούνταν ουσιαστικού εξωτερικού ελέγχου, σύμφωνα με εσωτερικά έγγραφα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είπε στο πλαίσιο της έρευνας ότι το έργο αξιολογήθηκε από ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες, όμως ο Στέργιος Αϊδινλής, αναπληρωτής καθηγητής Δικαίου της Τεχνητής Νοημοσύνης στο Πανεπιστήμιο του Durham, υποστηρίζει ότι η εποπτεία σε τέτοια προγράμματα μπορεί να είναι «υπερβολικά τυπολατρική» και προειδοποιεί για πιθανές συγκρούσεις συμφερόντων όταν την ασκούν κρατικά συνδεδεμένοι φορείς και οι ίδιες οι κοινοπραξίες, όπως στην περίπτωση του NESTOR, όπου το υπαγόμενο στο υπουργείο Προστασίας του Πολίτη Κέντρο Μελετών Ασφάλειας (ΚΕΜΕΑ) είναι αυτό που προεδρεύει του συμβουλίου δεοντολογίας. Το ΚΕΜΕΑ αρνήθηκε να σχολιάσει.
Από τις αίθουσες συνεδριάσεων της Βαρσοβίας μέχρι τις όχθες του Έβρου, το μοτίβο επαναλαμβάνεται: τα συστήματα επεκτείνονται ταχύτερα από τις δικλείδες προστασίας που υποτίθεται ότι τα ρυθμίζουν. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, δισεκατομμύρια δημόσιου χρήματος διοχετεύονται σε μια ολοένα και πιο αυτοματοποιημένη υποδομή συνόρων. Η εποπτεία και οι εγγυήσεις, όπως παραδέχονται αξιωματούχοι και ειδικοί, αδυνατούν να συμβαδίσουν.
Η έρευνα υποστηρίχθηκε από το Investigative Journalism for Europe Fund και το Pulitzer Center.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου