Τήνος: «Να φτιάξ’με τσι β’λήστρες» / "Σχολείο Ξερολιθιάς": Ένα παράδειγμα από την Τήνο για τα νησιά των Κυκλάδων και όχι μόνο (ΦΩΤΟς)

«Χτίζ’με τσι β’λήστρες» ήταν το σύνθημα μιας εβδομάδας δράσεων αφιερωμένων στη μακραίωνη τέχνη της ξερολιθιάς, που κάποτε έδωσε ζωή στο αγροτικό τοπίο της Τήνου και μεταμόρφωσε το νησί σε ζωντανό έργο τέχνης.

Κάθε γωνιά της Τήνου φέρει την υπογραφή αυτής της τέχνης, που σήμερα αποτελεί μνημείο πολιτισμού και λαϊκής γνώσης: οι «(μ)πεζούλες» και οι «σκάλες», όπως αποκαλούσαν οι παλιοί τις αναβαθμίδες, οι «καθ’κιές» (αγροικίες), τα «κελιά» (μιτάτα), τα λιοτρίβια, τα πατητήρια, οι περιστεριώνες, τα αλώνια και οι φρυκτωρίες, είναι μόνο μερικές από τις παραδοσιακές λιθόκτιστες κατασκευές που συνθέτουν το χειροποίητο τοπίο της. Ανθεκτικές στον χρόνο και τις καιρικές συνθήκες, μαρτυρούν την επιμονή και την επινοητικότητα ενός κόσμου που «έπλασε» τον τόπο με τα χέρια του.

Στην Τήνο, όταν με τον καιρό οι πέτρες των κατασκευών μετατοπίζονται, λένε ότι οι πεζούλες «βουλούν», δηλαδή οι τοίχοι γκρεμίζονται, πέφτουν και γίνονται αυτό που οι ντόπιοι αποκαλούν «β’λήστρες». Στη Σίφνο τις λένε «βουλίστριες», στην Πάρο «βουλισμάδες», στην Ίο «εμπασές».

Η ξερολιθική δόμηση, με τη σοφία που κρύβει στην απλότητά της, υπήρξε όχι μόνο εργαλείο επιβίωσης, αλλά και μέσο για την αρμονική συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης. Σήμερα, αυτή η τεχνική γνώση, που κάποτε ήταν κοινή και περνούσε από γενιά σε γενιά, κινδυνεύει να χαθεί, καθιστώντας την προστασία της πιο επιτακτική από ποτέ. Ανταποκρινόμενος σε αυτήν την ανάγκη, ο πολιτιστικός και περιβαλλοντικός σύλλογος της Τήνου Αμπασάδα [= εξυπηρέτηση, θέλημα], έπειτα από τον περσινό Μήνα Ξερολιθιάς, πραγματοποίησε φέτος από τις 24 Νοεμβρίου έως την 1 Δεκεμβρίου το 2ο Σχολείο Ξερολιθιάς. Για μια εβδομάδα οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία μέσα από εκδηλώσεις, πρακτικά εργαστήρια και δράσεις να ανακαλύψουν τα μυστικά της μοναδικής αυτής τεχνικής, η οποία γεννήθηκε από την ανάγκη και εξελίχθηκε σε τέχνη.

Το Σχολείο Ξερολιθιάς εξελίχθηκε σε γιορτή με δράσεις στο πεδίο, συλλογικές κουζίνες και εκδηλώσεις με επίκεντρο την τέχνη της ξερολιθικής δόμησης. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν εκπαιδευτικά εργαστήρια σε όλες τις σχολικές βαθμίδες του νησιού.

Οι «Βιώσιμες Κυκλάδες» βρέθηκαν στο νησί της Τήνου για να καταγράψουν από κοντά την πρωτοβουλία. Οι δράσεις πραγματοποιήθηκαν σε δύο μονοπάτια: αυτό που οδηγεί από τα Λουτρά στο Σμαρδάκιτο και στο αρχαίο μονοπάτι των Γαστριών. Αντανακλούν τις πορείες των ξερολιθικών κατασκευών: από τη μία η εγκατάλειψη και η παραμέληση, και από την άλλη η καταστροφή που συντελείται εξαιτίας των ανθρώπινων παρεμβάσεων. Στο κέντρο όσων είδαμε και ακούσαμε, αναδεικνύεται η ανάγκη για δράση και προστασία, ώστε να διαφυλαχθεί η ξερολιθιά ως ζωντανή παράδοση και σήμα κατατεθέν του κυκλαδίτικου τοπίου.

Οι πεζούλες ή, όπως τις λέγαν οι παλιοί «(μ)πεζούλες» ή «σκάλες», συγκρατούν το νερό της βροχής επιτελώντας διπλό καθήκον: διατηρούν το έδαφος γόνιμο προστατεύοντάς το από τη διάβρωση και συγκρατούν νερό που τροφοδοτεί τον υδροφόρο ορίζοντα.

Μονοπάτι Λουτρά-Σμαρδάκιτο

Στο επίκεντρο των δράσεων ήταν η αναβίωση του μονοπατιού που ένωνε τα Λουτρά με το Σμαρδάκιτο, μια διαδρομή 1.634 μέτρων που τα τελευταία χρόνια είχε εγκαταλειφθεί και σε πολλά σημεία οι ξερολιθιές είχαν καταρρεύσει. Σε ομάδες των 4-5 ατόμων, μέλη της Αμπασάδας, ντόπιοι μάστορες και περίπου 30 εθελοντές από την Ελλάδα και το εξωτερικό συνεργάστηκαν για να ξαναδώσουν ζωή στο μονοπάτι. Με φτυάρια, αξίνες, γκασμάδες, «μανάρια», όπως λένε τα τσεκούρια οι ντόπιοι, πετρόσφυρα και τσουγκράνες στα χέρια, μικροί και μεγάλοι έμαθαν από έμπειρους τεχνίτες τη χαμένη τέχνη της ξερολιθιάς, αποκαθιστώντας πέτρα-πέτρα ένα κομμάτι ιστορίας.

Τα Λουτρά χαρακτηρίζονται από τα δύο καθολικά μοναστήρια, τις Ουρσουλίνες και τους Ιησουίτες. Εκεί κοντά βρισκόταν και το μεσαιωνικό χωριό του Λαζάρου, που μαρτυρείται τελευταία φορά γύρω στο 1650.

«Δεν υπάρχει τετραγωνικό μέτρο στην Τήνο που να μην έχει επηρεαστεί από αυτή την τέχνη που έκανε τη γη του νησιού καλλιεργήσιμη, συγκρατούσε τα νερά και δημιούργησε κτίσματα αναγκαία για τον αγροτικό πολιτισμό της εποχής. Σήμερα, οι άνθρωποι που ξέρουν να χτίζουν με τις πέτρες αρχίζουν να εκλείπουν», λέει ο Γιάννης Δελλατόλας, ιδρυτικό μέλος του συλλόγου Αμπασάδα, ο οποίος συντόνιζε τις δράσεις στο πεδίο. «Στόχος της Εβδομάδας Ξερολιθιάς είναι να δοθεί η ευκαιρία σε ανθρώπους να εργαστούν κοντά σε έμπειρους μάστορες, γιατί η τέχνη αυτή μόνο έτσι μαθαίνεται, δεν είναι θεωρητική. Όπως συνηθίζουμε να λέμε, ”βλέπεις τον μάστορα και κλέβεις την τεχνική του για να την μάθεις”».

Το χτίσιμο με πέτρες «εν ξηρώ», δηλαδή χωρίς τη χρήση συνδετικού υλικού, λάσπη ή τσιμέντο, χρησιμοποιείται από αρχαιότατους χρόνους στους τόπους όπου η πέτρα αφθονεί.

Όταν την έκτη μέρα των εργασιών φτάνουν στο πεδίο 47 μαθητές του Ενιαίου Λυκείου Τήνου, το μονοπάτι μετατρέπεται σε ζωντανό εργαστήριο μαστοριάς και πολιτισμού. Απευθυνόμενος στα παιδιά, ο Μάνθος Πρελορέντζος, μέλος του συλλόγου της Αμπασάδας, τους λέει ότι «το στοίχημα για εμάς είναι να αντιληφθείτε οι νέες γενιές τη σημαντικότητα της ξερολιθιάς και να καταλάβετε πόσο χρήσιμα είναι όλα αυτά τα αγροτικά κτίσματα. Γιατί εσείς θα κατοικήσετε αυτό το νησί, εσείς θα ζήσετε εδώ και είναι πολύ σημαντικό όλα αυτά να προστατευθούν και να συνεχίσουν να περνάνε από γενιά σε γενιά».

Τα παιδιά του Λυκείου ξεναγούνται στο μονοπάτι από τα μέλη της Αμπασάδας.

«Ουσιαστικά δεν έχουν τίποτα λαμπερό, τίποτα φανταχτερό. Είναι κτίσματα πολύ ταπεινά, τόσο εναρμονισμένα με τη φύση που οριακά τα καταλαβαίνεις. Θέλει πολλή παρατήρηση και εξάσκηση στο μάτι για να τα αναγνωρίσεις», λέει ο Γιάννης Δελλατόλας καθώς ξεναγεί τους μαθητές στο πεδίο πριν αρχίσουν οι εργασίες. «Ας πούμε, τώρα κάθεστε σε μια δεξαμενή νερού βάθους 50 πόντων που εξυπηρετούσε τον διπλανό νερόμυλο».

Μέσα από τις δράσεις στο πεδίο, οι μαθητές εξοικειώθηκαν με ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου τους.

Στην ξερολιθική δόμηση, όλα τα μεγέθη πέτρας αξιοποιούνται: τα πολύ μεγάλα τοποθετούνται πάνω και κάτω για θεμέλια και καπάκια, οι μεσαίες πέτρες χτίζονται, οι σφήνες και τα χαλίκια γεμίζουν τα κενά. «Δεν μας νοιάζει η αισθητική, δεν μας νοιάζει να ‘ναι όμορφο· μας νοιάζει να μπορεί να αντέξει τις πιέσεις του χώματος και του νερού. Για να γίνει αυτό, οι πέτρες πρέπει να τοποθετούνται από μέσα προς τα έξω» εξηγεί ο Γιάννης. Ένας ακόμη βασικός κανόνας στο χτίσιμο της ξερολιθιάς είναι πως όταν οι τοίχοι έχουν δύο πλευρές, χρειάζεται δύο μάστορες να χτίζουν αντικριστά, από τη μία πλευρά ο ένας και από την άλλη ο άλλος, για να ανεβαίνει ο τοίχος παράλληλα.

Οι αναβαθμίδες εξασφάλιζαν την καλλιέργεια σε απότομες και άνυδρες πλαγιές, μετατρέποντας το άγονο έδαφος σε εύφορο χώρο για καλλιέργεια.

«Έχω φτιάξει αμέτρητα μονοπάτια μικρός» λέει ο Πέτρος, μάστορας τρίτης γενιάς από αγροτική οικογένεια, καθώς δείχνει στους νεότερους πώς να επιλέξουν την κατάλληλη πέτρα. Μας αφηγείται ιστορίες από μια Τήνο που ανήκει στο παρελθόν, τα χρόνια που κάθε σπιθαμή καλλιεργήσιμης γης ήταν ζωντανή. «Όλα εδώ ήταν καταπράσινα χωράφια με συκιές και αμπέλια. Δεν υπήρχε ακαλλιέργητη γη, μόνο ό,τι ήταν βράχος».

Ο Πέτρος, μάστορας 3ης γενιάς, επισκευάζει σημείο του μονοπατιού που είχε καταρρεύσει.

Ο ίδιος μεγάλωσε στην Αγάπη, ένα από παλαιότερα ορεινά χωριά του νησιού. «Κάθε κοινότητα μαζευόταν μια φορά την εβδομάδα και όλοι μαζί έκαναν τις αγγαριές, έφτιαχναν δηλαδή τις υποδομές του χωριού και τα μονοπάτια που οδηγούσαν στα κτήματα. Δεν ήταν υποχρεωτικό να συμμετέχεις, αλλά ήταν σαν άγραφος κανόνας». Θυμάται το μονοπάτι πριν εγκαταλειφθεί. «Περνούσαμε από εδώ το 1989-90. Το ’95, η διαδρομή εγκαταλείφθηκε, όπως και τα χωράφια, γιατί πολλοί μετακόμισαν στη Χώρα. Τότε το νησί άρχισε να αλλάζει πρόσωπο. Τα κτήματα αυτά έχουν τουλάχιστον 30 χρόνια να καλλιεργηθούν».

Ομάδες εργασίες κατά μήκος του μονοπατιού.

Ο απροσδόκητος εχθρός

«Κάθε μέρα ο μπαμπάς μας είχε εδώ, 11 αδέρφια, να τον βοηθάμε στα χωράφια. Και τι δεν καλλιεργούσαμε! Αγγούρια, φασόλια, τομάτες, πατάτες. Τώρα δεν έχει νερό να ποτίσουμε, και αν κάτι επιβιώσει, απειλείται από τα κατσίκια» μας λέει ο Ιωσήφ. Για τον ίδιο, όπως και για πολλούς άλλους αγρότες, πέρα από την εγκατάλειψη, το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα η ύπαιθρος της Τήνου είναι τα ανεπιτήρητα, άγρια κατσίκια. Στην αναζήτηση τροφής, σκαρφαλώνουν στα ξερολιθικά κτίσματα προκαλώντας την κατάρρευσή τους, ενώ εμποδίζουν τη φυσική αναδάσωση, καθώς τρώνε τα νεαρά φυτά πριν αυτά προλάβουν να αναπτυχθούν. Ο αριθμός τους εκτιμάται στις 6 με 10.000. «Βλέπεις τεράστια καταστροφή στις πεζούλες. Επειδή πεινάνε σκάβουν παντού για να βρούνε ρίζες. Και επειδή δεν βρίσκουν φαγητό, στο τέλος τρώνε τα δέντρα και δεν μένει τίποτα, ξεραίνεται η φύση».

Κατσίκι στην είσοδο του μονοπατιού από τα Λουτρά.

Για τους λίγους που συνεχίζουν να καλλιεργούν, τα κατσίκια αποτελούν μόνιμο κίνδυνο, καθώς κόποι χρόνων μπορούν να καταστραφούν μέσα σε μια στιγμή. «Ό,τι περιβολάκι υπάρχει, αν δεν το έχεις περιφραγμένο τρία μέτρα, τό ‘χασες! Φέτος καταστρέψανε τα αμπέλια μου. Πρόπερσι είχα βγάλει έναν τόνο μούστο και φέτος τίποτα, μου τα έφαγαν όλα» λέει με παράπονο ο Ιωσήφ. Για την προστασία των καλλιεργειών, υψώνονται παντού φράχτες αλλοιώνοντας την αισθητική του τοπίου. Πολλές φορές τα κατσίκια ανεβαίνουν το ένα πάνω στο άλλο για να τους πηδήξουν, κάνοντας την προστασία των κτημάτων ακόμη πιο δύσκολη.

Πλήθος περίτεχνων περιστεριώνων ξεπροβάλουν από το μονοπάτι.

Η λαϊκή μαστοριά

Κατά μήκος του μονοπατιού, ξερολιθικά κτίσματα, όπως νερόμυλοι, ερείπια αγροτικών καταλυμάτων και περιστεριώνες, αναδεικνύουν την τεχνική και την αισθητική ενός κόσμου που μοιάζει μακρινός. Είναι γνωστό ότι η Τήνος φιλοξενεί τους πιο περίτεχνους πετρόχτιστους περιστεριώνες του Αιγαίου, που παρείχαν πολύτιμο λίπασμα και κρέας από την Ενετοκρατία έως τον 20ο αιώνα.

Περιστεριώνες κατά μήκος του μονοπατιού. Τα γεωμετρικά σχήματα στην οροφή σκοπό είχαν να προσελκύουν τα περιστέρια.

Στο νησί σήμερα υπάρχουν 962 περιστεριώνες, σύμφωνα με τον Μάνθο Πρελορέντζο, που επί μια δεκαετία κατέγραψε και χαρτογράφησε συστηματικά τα μοναδικά αυτά κτίσματα. Όπως μας λέει, «τους έφεραν οι Ενετοί το 1204 και αποτελούσαν δείγμα ευμάρειας, καθώς νόμος όριζε ότι μόνο όσοι έχουν εννέα στρέμματα γης μπορούν να έχουν περιστεριώνα, που σημαίνει μόνο τον κλήρο και τους προύχοντες. Αν μια οικογένεια ήθελε να δείξει την οικονομική της άνεση, πλήρωνε μαστόρους να οικοδομήσουν έναν περιστεριώνα».

«Με το τέλος της Ενετοκρατίας το 1715, οι Τηνιακοί μαρμαρογλύπτες και πετράδες, οι δύο καλλιτεχνικοί κόσμοι του νησιού, άρχισαν να χτίζουν τους δικούς τους. Προτιμούσαν να έχουν έναν ωραίο περιστεριώνα απο ένα ωραίο σπίτι! Μόνο εδώ στην Τήνο έχει τόσους πολλούς και τόσο περίτεχνους. Φυσικά αυτό έχει να κάνει με την καλλιτεχνία των Τηνιακών, που υπήρχε στο αίμα τους».

Οι περιστεριώνες ήταν λειτουργικοί μέχρι τη δεκαετία του 1980. «Η γιαγιά μου έλεγε ότι κάθε Κυριακή είχαν για φαγητό “πιτσουνάκια”. Η Τήνος είχε πάντα ανάγκη σε κρέας, γιατί το περιβάλλον της ήταν καθαρά γεωργικό, δεν ήταν ποτέ κτηνοτροφικό».

Οι περιστεριώνες της Τήνου. Κάποτε το υπουργείο Πολιτισμού επιδοτούσε κατά 50% την επισκευή τους.

«Βλέπουμε κάθε χρόνο τις πέτρες να καταρρέουν και δεν ξέρω αν σήμερα υπάρχει στο νησί κάποιος που θα μπορούσε να χτίσει έναν περιστεριώνα σαν αυτούς», λέει ο Δελλατόλας. Αν και η νομοθεσία προστατεύει τους ανεμόμυλους, ορίζει δηλαδή ότι δεν μπορεί να χτιστεί τίποτα σε ακτίνα 15 μέτρων από αυτούς, για τους περιστεριώνες δεν υπάρχει ανάλογη ρύθμιση.

«Μπορούν να κάνουν τον τοίχο ενός περιστεριώνα μεσοτοιχία για το σπίτι τους», μας λέει η Βασιλική Μπουλέρου, συντηρήτρια αρχαιοτήτων στην Τήνο και μέλος της Αμπασάδας. «Εμείς καταθέσαμε έγγραφο και επιστολή στο υπουργείο, αν αυτό που ισχύει για τους ανεμόμυλους θα μπορούσε να ισχύει και για τους περιστεριώνες και παραδέχτηκαν ότι υπάρχει κενό στον νόμο», επισημαίνει.

Με ξερολιθιές χτίζονταν στάβλοι ζώων, κελιά, αγροικίες, αλώνια, εντοιχισμένες κυψέλες, νερόμυλοι, ανεμόμυλοι, ξωκκλήσια. Σήμερα τα διάσπαρτα ερείπια έχουν γίνει ένα με το αγροτικό τοπίο.

Το αρχαίο μονοπάτι των Γαστριών

Μια ακόμη δράση αποκατάστασης μονοπατιού πραγματοποιήθηκε στην περιοχή των Γαστριών, λίγα χιλιόμετρα βόρεια της Χώρας της Τήνου. Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις, όπου τα παραδοσιακά μονοπάτια είχαν εγκαταλειφθεί, εκεί το μονοπάτι χρησιμοποιείται ακόμη, για την πρόσβαση στη γραφική παραλία της περιοχής. Πρόσφατα, τμήμα του μονοπατιού, εντός Αρχαιολογικής Ζώνης Β’, καταστράφηκε, προκειμένου, όπως υποστηρίχθηκε, να δημιουργηθεί αμαξιτή πρόσβαση στο βυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίας Γαστριώτισσας και στο πρόσκτισμά της, ώστε να διευκολυνθούν απαραίτητες επισκευές.

Μπουλντόζα διάνοιξε κάθετα το μονοπάτι για να δημιουργήσει αμαξιτή πρόσβαση στο βυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίας Γαστριώτισσας.

Η αποκατάσταση, που έγινε με άδεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και με την επίβλεψη αρχιτέκτονος, έδωσε την ευκαιρία για την αναβίωση της ιστορίας της ευρύτερης περιοχής, η οποία έχει βαθιές ρίζες στους αρχαίους χρόνους. Τα Γαστριά πήραν το όνομά τους από τα εργαστήρια κεραμικής που υπήρχαν εκεί από την αρχαιότητα. Η Τήνος, όπως και η Μύκονος, εξήγαγαν κεραμεική στη Δήλο, λόγω της απαγόρευσης βιοτεχνιών στο ιερό νησί.

Έπειτα από καταγγελία για την καταστροφή του αρχαίου μονοπατιού η Αρχαιολογία ζήτησε την αποκατάστασή του.

«Το αρχαίο εργαστήριο κεραμικής στα Γαστριά βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση από τα καμίνια, τα οποία χρονολογούνται στον 17ο-18ο αιώνα. Από όσα γνωρίζουμε, αυτά τα καμίνια αποτέλεσαν εργαστήρια παραγωγής κεραμικών, που ενδεχομένως συνδέονται με τη μακρά παράδοση της κεραμοποιίας στην περιοχή ήδη από την αρχαιότητα», λέει ο αρχαιολόγος Κωνσταντίνος Παντζούρης. Η περιοχή είναι διάσπαρτη με θραύσματα καθώς τα προϊόντα που παρουσίαζαν ελαττώματα και δεν ήταν εμπορικά αξιοποιήσιμα, πετάγονταν.

Αποκατάσταση του κατεστραμμένου μονοπατιού στα Γαστριά. [Αμοιραλής Γιάννης/Φωτογραφική Λέσχη Τήνου]

«Οι ντόπιοι λένε ότι ήρθαν Σιφνιοί και εγκαταστάθηκαν στο ίδιο σημείο, γιατί έχει πηλόχωμα, νερό, και είναι πάνω σε θαλάσσιους οδικούς άξονες· παράγοντες που οδήγησαν και τους αρχαίους αγγειοπλάστες να εγκατασταθούν στο ίδιο σημείο. Είναι ωραίο να βλέπεις τις συνέχειες των χρήσεων σε ίδιους τόπους για ίδιες πρακτικές, όπως συμβαίνει και με τα αγροτικά μνημεία», λέει ο Παντζούρης, «ακριβώς όπως συχνά συμπίπτουν οι αρχαίοι δρόμοι με τα σημερινά μονοπάτια που είναι οι αγροτικοί παλιοί δρόμοι. Δεν αποκλείεται το σύγχρονο μονοπάτι προς την παραλία των Γαστριών να είναι αρχαίος δρόμος, που ένωνε το εργαστήριο κεραμικής με το Κάστρο, και τον Πύργο με τον κύριο οδικό άξονα που πήγαινε στην αρχαία πόλη της Τήνου».

Το βυζαντινό εκκλησάκι των Γαστριών. [Αμοιραλής Γιάννης/Φωτογραφική Λέσχη Τήνου]

Στην ίδια περιοχή, κατά τη διάρκεια εργασιών για ανοικοδόμηση ξενοδοχείου, είχε βρεθεί αρχαία αγροικία, με αυλή και αμυντικό πύργο. Ο χώρος ανασκάφηκε, και πλέον είναι επισκέψιμος, με δική του είσοδο, δίπλα στην κεντρική είσοδο του ξενοδοχείου.

«Η περιοχή των Γαστριών είναι οικεία σε πολύ κόσμο στην Τήνο. Βρίσκεται κοντά στη Χώρα, ήταν όμως παρθένα, άθικτη μέχρι πριν από λίγα χρόνια, με ωραία θέα, με αγροτικά μνημεία, δίπλα σε δύο όμορφες παραλίες. Για πολλούς ήταν αγαπημένο μέρος για βόλτα. Τώρα, η περιοχή είναι εδώ και χρόνια εργοτάξιο. Με την καταστροφή των μονοπατιών, ουσιαστικά όλος ο λόφος έγινε ιδιωτικός. Δεν νομίζω ότι έρχεται πια κανείς για βόλτα εδώ», μας λέει μέλος της Αμπασάδας.

Αρχαιολογικές τομές δίπλα από το μονοπάτι. [Αναστασία Καραδημήτρη]

Στον χώρο της Παναγίας Γαστριώτισσας βρίσκεται ακόμη μια πλαστική δεξαμενή νερού και παρατημένα οικοδομικά υλικά. Η αίσθηση που επικρατεί είναι πως η διάνοιξη ενδέχεται να εξυπηρετεί και άλλες, ανεπίσημες χρήσεις, καθώς η περιοχή είναι δίπλα στη θάλασσα και οικοδομήσιμη, ωστόσο τα οικόπεδα περικλείονται από μονοπάτια, και συνεπώς δεν είναι προσβάσιμα από οχήματα. 

Για την είσοδο στο μονοπάτι, είναι απαραίτητη η πρόσβαση από παρακείμενη ιδιωτική περιουσία. [Αναστασία Καραδημήτρη]

«Τα μονοπάτια αυτά, όπως συνηθίζουμε να τα αποκαλούμε, είναι οι παλιές αγροτικές οδοί. Έχουν όλα ηλικία αιώνων, σε κάποιες περιπτώσεις πολλών. Σήμερα χρησιμοποιούνται όχι μόνο από τους περιπατητές, αλλά και από τον κλάδο των ακινήτων, προκειμένου τα αγροτεμάχια να αποκτήσουν πρόσωπο σε οδό προ του 1923 και να αναγνωριστούν ως οικοδομήσιμα. Το δίκτυο των μονοπατιών όμως είναι τόσο πυκνό, που, προκειμένου το νέο κτίσμα να έχει αμαξιτή πρόσβαση, είναι συχνά απαραίτητη η (παράνομη) καταστροφή του παλαιού αγροτικού δρόμου», μας λέει το ίδιο μέλος της Αμπασάδας.  

Μέρος του μονοπατιού πριν και μετά την αποκατάσταση. [Κατερίνα Μπισμπίκη]

Η διάνοιξη του δρόμου σηματοδοτεί τη σύγκρουση δύο κόσμων: του παλιού, όπου τα μονοπάτια αποτελούσαν ζωτικές αρτηρίες που συνέδεαν κοινότητες, και του νέου, όπου οι ανάγκες για «ανάπτυξη» και διευκόλυνση της δόμησης συχνά υπερισχύουν της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα μονοπάτια, σύμβολα μιας άλλης εποχής, θυσιάζονται στην πορεία προς μια αμφιλεγόμενη πρόοδο, αφήνοντας πίσω ερωτήματα για τις πραγματικές προθέσεις και τις συνέπειες της παρέμβασης.

Σε αναζήτηση προστασίας

Παρόλο που η τέχνη της ξερολιθιάς εντάχθηκε στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO το 2018 και το Τοπίο αποτελεί αντικείμενο νομικής προστασίας από το 2010 που η Ελλάδα επικύρωσε τη σχετική σύμβαση για το Τοπίο το 2010, η νομοθεσία δεν φαίνεται να παρέχει επαρκή μέτρα για την ουσιαστική διατήρηση και προστασία των ξερολιθικών κατασκευών.

Για να διατηρηθεί ζωντανή η κληρονομιά που κρύβεται πίσω από τις πέτρες αυτών των κτισμάτων, απαιτείται κάτι παραπάνω από την απλή μνήμη. Η προοπτική ίδρυσης μιας Πιστοποιημένης Σχολής Ξερολιθιάς ως μέσο για να διασφαλίσουμε ότι αυτές οι β’λήστρες δεν θα γίνουν απλά ερείπια, τέθηκε στο τραπέζι της συζήτησης «Ίδρυση Πιστοποιημένης Σχολής Ξερολιθιάς στις Κυκλάδες: Μια συμπαθητική ιδέα ή μια ανάγκη;» που πραγματοποιήθηκε στη Μοσχούλειο Σχολή στο πλαίσιο της Εβδομάδας Ξερολιθιάς.

Σήμερα, στις Κυκλάδες και ειδικότερα στην Τήνο, η διάσωση αυτής της παράδοσης είναι ένα στοίχημα που απαιτεί την εμπλοκή όλων. Δράσεις όπως το Σχολείο Ξερολιθιάς αποδεικνύουν ότι κάθε πέτρα που ξαναμπαίνει στη θέση της δεν είναι απλώς αποκατάσταση μιας κατασκευής, αλλά και ένας κρίκος στη διατήρηση της πολιτιστικής μνήμης.

Η ξερολιθιά μπορεί να μη λάμπει, να μη γυαλίζει, αλλά αποτελεί θεμέλιο για κάτι πολύ πιο πολύτιμο: τη συνέχιση της ζωής σε έναν τόπο που ξέρει να αντέχει. Ας γίνει λοιπόν η προστασία της μια συλλογική ευθύνη, για να μπορεί το χειροποίητο τοπίο της Τήνου να αφηγείται τις ιστορίες του για πολλές γενιές ακόμα.

Κεντρική εικόνα: [Γιάννης Εξιλζές, αντιδήμαρχος Ψηφιακής Διοίκησης και Καινοτομίας]

ΠΗΓΗ