Η πείνα των βιομηχανικών χωρών για πρώτες ύλες και σπάνιες γαίες μπορεί να αντιμετωπισθεί (ΠΙΝΑΚΑΣ)

Του Γιώργου Κολέμπα*

Με τη μελέτη του για τους πόρους, το Öko-Institut με έδρα το Φράιμπουργκ της Γερμανίας, παρέχει μια ολοκληρωμένη περιγραφή του προβλήματος της πείνας που υπάρχει σήμερα στις βιομηχανικές χώρες για πρώτες ύλες. Για παράδειγμα, συνολικά, περίπου 50 εκατομμύρια τόνοι χαλικιού και άμμου καταναλώνονται ετησίως π.χ. στη Γερμανία, μόνο για την κατασκευή κατοικιών.

Χαλίκι, νεοδύμιο, γύψος, ατσάλι, πέτρες, κασσίτερος κλπ είναι σήμερα όλες βασικές πρώτες ύλες για την καθημερινή μας ζωή. Το πρόβλημα όσο και την πρόκληση περιγράφει η πολυετής έρευνα του Öko-Institut, η οποία κορυφώθηκε με μια σημαντική τελική έκθεση: "Γερμανία 2049 - Προς μια βιώσιμη οικονομία πρώτων υλών".

Υπάρχει κάποιο ελληνικό Θινκ-Τανκ που θα ερευνήσει για την Ελλάδα του 2049 και την βιώσιμη οικονομία της; Θα μου πείτε ότι η Ελλάδα δεν είναι βιομηχανική χώρα και ότι η μεγάλη της βιομηχανία είναι ο τουρισμός. Σωστά, αλλά σαν καταναλωτές των βιομηχανικών προϊόντων που παράγονται εκτός χώρας, θα πρέπει να μας ενδιαφέρει που και πως παράγονται. Και αν είναι δυνατόν να απορρίψουμε κάποιες περιττές ανάγκες της καθημερινότητας, που δεν υπάρχει τρόπος να ικανοποιήσουμε με ντόπιους πόρους και να αναρωτηθούμε αν υπάρχουν ποιο φυσικοί και απλοί –πέρα από τους βιομηχανικούς-τρόποι να ικανοποιήσουμε τις ανα-δια-βαθμισμένες ανάγκες μας.

Η πιο πάνω μελέτη ασχολείται με τις συνέπειες της τεράστιας κατανάλωσης πρώτων υλών στη Γερμανία ως βιομηχανική χώρα και προτείνει λύσεις για τη μείωσή της. Με τον τρόπο αυτό, το Ινστιτούτο λαμβάνει αναγκαστικά υπόψη σχεδόν ολόκληρη την οικονομία και την κοινωνία.

Δέκα και πλέον συγγραφείς συνεργάστηκαν σε αυτό. Όσον αφορά το πεδίο εφαρμογής και τη χρηματοδότηση, η μελέτη είναι κάτι το ιδιαίτερο για το Öko-Institut: συνήθως τα αντικείμενα έρευνας των 120 περίπου επιστημόνων του είναι πολύ στενότερα. Οι έρευνες συνήθως χρηματοδοτούνται από πελάτες από τη βιομηχανία, τη διοίκηση, την πολιτική ή τις οργανώσεις. Αντίθετα, η έκθεση σχετικά με την αναστροφή στην κατανάλωση των πρώτων υλών είναι έργο του Ινστιτούτου, το οποίο χρηματοδοτείται από ιδίους πόρους, προκειμένου να συνθέσει για μια φορά "τα πολλά θραύσματα που επεξεργαζόμαστε σε ένα μεγάλο σύνολο ", λέει ο διευθυντής της μελέτης Matthias Buchert, κατά την παρουσίασή της.

Στο πλαίσιο των τεσσάρων "τομέων αναγκών" κινητικότητα, διαβίωση, εργασία και πληροφόρηση και επικοινωνία, προσδιορίζονται σενάρια για την κατανάλωση πολύ διαφορετικών πρώτων υλών, από την κοινή μαζική πρώτη ύλη χαλίκι από το λάκκο στη γωνία μέχρι το σπάνιο βιομηχανικό μέταλλο νεοδύμιο από την Κίνα. Η έκθεση δεν παρέχει τον μοναδικό αριθμό που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη μέτρηση της παραγωγικότητας των πρώτων υλών: "Δεν έχει νόημα να κρίνουμε τις χύδην πρώτες ύλες όπως η άμμος και το χαλίκι με τα ίδια κριτήρια όπως τα σπάνια βιομηχανικά μέταλλα", λέει ο Buchert.

Παράδειγμα: Πόσο χαλίκι χρειάζεται και υπό ποιες συνθήκες για την κατασκευή δρόμων, οικιστικών και εμπορικών κτιρίων; Μετά την άμμο, το χαλίκι είναι η σημαντικότερη χύδην πρώτη ύλη στη Γερμανία. Το Ινστιτούτο Öko αξιολογεί τις αμμοληψίες ως μέτρια κρίσιμες, επειδή καταναλώνουν γη και καταστρέφουν το τοπίο. Αυτές οι αρνητικές επιπτώσεις της εξόρυξης θα μπορούσαν να μειωθούν μόνο με την "μείωση της ζητούμενης πρωτογενούς ποσότητας", γράφουν οι ερευνητές και θεωρούν ότι είναι δυνατόν να αντεπεξέλθουν με σχεδόν το ήμισυ της σημερινής κατανάλωσης το 2045 στη χώρα.¹

Η αποκατάσταση είναι φθηνότερη

Αυτό πρόκειται να επιτευχθεί μέσω μιας δέσμης μέτρων που οδηγούν στη μεγαλύτερη χρήση του υφιστάμενου κτιριακού αποθέματος και στη δημιουργία νέων χώρων διαβίωσης με μεγαλύτερη συνολική αποδοτικότητα. Έτσι, προτείνεται ένας "έλεγχος κτιρίου", παρόμοιος με τον έλεγχο ΚΤΕΟ για τα αυτοκίνητα. "Μέχρι στιγμής, η επιθεώρηση δόμησης αντιδρά μόνο όταν τα κεραμίδια πέφτουν από το σπίτι και θέτουν σε κίνδυνο τους περαστικούς", λέει ο Buchert. Στο μέλλον, οι επιθεωρητές θα μπορούσαν να επισκέπτονται τα κτίρια κάθε λίγα χρόνια και να συντάσσουν έκθεση κατάστασης, οι ζημιές θα μπορούσαν να εντοπιστούν έγκαιρα και να επισκευαστούν. "Για μια ανακαίνιση απαιτούνται τουλάχιστον 80% λιγότερες πρώτες ύλες από ό,τι για μια κατεδάφιση και μια νέα κατασκευή".

Επί του παρόντος, το ζήτημα των πόρων επανέρχεται στη δημόσια σφαίρα των ειδικών.

Περαιτέρω προτάσεις: Όχι άλλοι νέοι δρόμοι από το 2030, οι πολυκατοικίες θα πρέπει να προτιμώνται έναντι των μονοκατοικιών και οι τελευταίες θα πρέπει να κατασκευάζονται όλο και περισσότερο από ξύλο και να χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο ανακυκλωμένα υλικά εκτός από τις ανανεώσιμες πρώτες ύλες- επί του παρόντος δύσκολα μετρήσιμο, το μερίδιο του ανακυκλωμένου σκυροδέματος θα πρέπει να αυξηθεί στο 10%.

Οι προτάσεις φαίνονται αρκετά διαφορετικές στην περίπτωση του νεοδυμίου. Αυτή η βιομηχανική πρώτη ύλη με τις ιδιαίτερα μαγνητικές ιδιότητες χρησιμοποιείται μόνο σε μικρές ποσότητες - η κατανάλωση είναι σήμερα πολύ κάτω από 500 τόνους ετησίως. Από την άλλη πλευρά, οι συνέπειες της εξόρυξης είναι σοβαρές. Παράγονται ραδιενεργά μέταλλα, όπως το θόριο, καθώς και μεγάλες ποσότητες τοξικής λάσπης που δηλητηριάζουν το έδαφος και τα υπόγεια ύδατα στις περιοχές εξόρυξης. Στην Κίνα, την κύρια χώρα εξόρυξης, επικρατούν επίσης κακές συνθήκες εργασίας και διαφθορά.

Σε αντίθεση με το χαλίκι, το Öko-Institut δεν ενδιαφέρεται εδώ για τη μείωση των ποσοτήτων σε απόλυτους αριθμούς, αλλά για τη βελτίωση της εξαγωγής του μετάλλου. Εδώ, συνιστάται η επέκταση των νομικά δεσμευτικών εταιρικών υποχρεώσεων δέουσας επιμέλειας καθώς και η καθιέρωση συστημάτων πιστοποίησης για τις πρώτες ύλες, παρόμοια με τη ρύθμιση για τα ορυκτά της ΕΕ. Είναι σημαντικό "να χρησιμοποιούνται προσαρμοσμένα μέσα ανάλογα με την πρώτη ύλη (cluster)", αναφέρει η έκθεση. Το θέμα της μελλοντικής έρευνας θα πρέπει να είναι αν οι πιστοποιήσεις θα πρέπει να είναι υποχρεωτικές ή καλύτερα εθελοντικές, και προσθέτει ότι "οι εταιρείες και οι καταναλωτές πρέπει να είναι πρόθυμοι να επενδύσουν στα ανθρώπινα δικαιώματα και τα περιβαλλοντικά πρότυπα και να πληρώσουν το υψηλότερο τίμημα που συνεπάγεται αυτό".

Αντιδράσεις πανικού

Το Ινστιτούτο παρουσιάζει τη σύνοψή του σε μια περίοδο κατά την οποία το θέμα των πόρων επανέρχεται και πάλι στο επίκεντρο της ειδικής δημόσιας σφαίρας. Ενώ η έλλειψη σπάνιων γαιών προκάλεσε "αντιδράσεις σχεδόν πανικού" το 2011, λέει ο Buchert, σήμερα απασχολεί και πάλι τα τμήματα βιωσιμότητας των εταιρειών και την οικολογικά και κοινωνικά ενδιαφερόμενη έρευνα και κοινωνία των πολιτών.

Ο Hermann E. Ott από το Ινστιτούτο για το κλίμα, το περιβάλλον και την ενέργεια του Wuppertal, λέει για την έκθεση-μαμούθ που στοχεύει στον περιορισμό της κατανάλωσης πόρων στη Γερμανία σε όλα τα επίπεδα. "Η τελική μας έκθεση έλαβε λιγότερη ανταπόκριση από ό,τι θα ήταν δυνατόν, αλλά τα θέματα εξακολουθούν να τροφοδοτούν τα ερευνητικά προγράμματα"

Κατ' αρχήν, όλες οι προτάσεις που οδηγούν σε απαγορεύσεις ή κανονισμούς θα δυσκολευτούν. "Αλλά δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα μόνο με την εκπαίδευση, την πειθώ και το "σπρώξιμο". " Το Ινστιτούτο Öko δεν πτοείται και καταφεύγει σε όλα τα μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να γίνει η παραγωγή και η κατανάλωση πιο βιώσιμες: σχεδιασμός, φορολογική και κανονιστική νομοθεσία, οικονομικά μέσα, καθώς και ενημέρωση και έκκληση για αυτορρύθμιση. Ο στόχος που διατυπώνει είναι τόσο απλός όσο και μεγάλος: "Οι αρνητικές επιδράσεις της ζήτησης πρώτων υλών πρέπει να μειωθούν σημαντικά".

Μερικά νούμερα για την κατανάλωση υλικών και πόρων-και εκπομπών με βάση το 1973, χρονιά που δημοσιεύθηκαν «Τα όρια της ανάπτυξης», του Κλάμπ της Ρώμης:

Η παγκόσμια παραγωγή χάλυβα αυξήθηκε από περίπου 625 εκατομμύρια τόνους (1973) σε 1,6 δισεκατομμύρια τόνους (2013). Η παραγωγή τσιμέντου εξαπλασιάστηκε σχεδόν από περίπου 708 εκατομμύρια τόνους (1973) σε περίπου 4,18 δισεκατομμύρια τόνους (εκτιμώμενη ποσότητα για το 2015). Ετήσιες παγκόσμιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου διπλασιάστηκαν από το 1973, από περίπου 30 δισεκατομμύρια τόνους ισοδύναμου διοξειδίου του άνθρακα σε περίπου 60 δισεκατομμύρια τόνους σήμερα.

Το θέμα των πόρων και των πρώτων υλών πρέπει να εξετάζεται πρωτίστως σε παγκόσμιο επίπεδο, διότι οι πολλές αλληλεπιδράσεις στον τομέα αυτό δεν επιτρέπουν μια αμιγώς τοπική ή εθνική θεώρηση. Και η ανάλυσή του είναι ένα τιτάνιο έργο- μαμούθ.

Κάποια χαρακτηριστικά σημεία:

• Η εξόρυξη χρυσού αντιπροσωπεύει το 42% των παγκόσμιων αποβλήτων υδραργύρου.

• Σε 3 από τα 10 χειρότερα μολυσμένα μέρη του κόσμου η μόλυνση προκλήθηκε από την εξόρυξη ή/και την επεξεργασία- τήξη μεταλλευμάτων, 10 από τις τριάντα πιο μολυσματικές ουσίες κατατάσσονται σε αυτές τις δύο κατηγορίες

• Μόνο η παγκόσμια παραγωγή χάλυβα και τσιμέντου προκαλεί περίπου 5,7 δισεκατομμύρια τόνους CO2eq.

• Σε αρκετές χώρες, η εξόρυξη μεταλλευμάτων έχει αποδειχθεί ότι συνδέεται με ένοπλες συγκρούσεις.

• Περίπου 15 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο εργάζονται σε βιοτεχνική εξόρυξη μικρής κλίμακας.

• Τα μεταλλεύματα αποτελούν το σημαντικότερο εξαγωγικό αγαθό για πολλές αναπτυσσόμενες και αναδυόμενες χώρες (Μποτσουάνα: 91,6%, ΛΔ Κονγκό 81,5%, Μογγολία: 74,6%, Χιλή: 61,6%). Ο τομέας της εξόρυξης αντιπροσωπεύει το 15% του εθνικού προϊόντος της Ναμίμπια, αλλά το 50% του εισοδήματος από το εξωτερικό εμπόριο.

Αυτά τα λίγα στιγμιότυπα δείχνουν την πολυπλοκότητα των προκλήσεων που αντιμετωπίζει μια αλλαγή στάσης στη χρήση των πρώτων υλών. Προκλήσεις στους τρεις πυλώνες της βιωσιμότητας: οικονομία, οικολογία και κοινωνικά ζητήματα. Χρειάζεται λοιπόν μια ανάλυση των επιπτώσεων και του δυναμικού κινδύνων των επιμέρους πρώτων υλών που χρησιμοποιούνται κυρίως στους τομείς της κινητικότητας, της κατοικίας, της εργασίας και της τεχνολογίας πληροφορικής και επικοινωνίας.

Σύνθεση υλικού στο παράδειγμα ενός tablet PC

Πίνακας Τυπική σύνθεση υλικού ενός tablet PC

Υλικό	Κύρια εφαρμογή	Περιεχόμενο ανά PC	Συνολικό περιεχόμενο παγκοσμίως ανά έτος
Γυαλί	Οθόνη	66,53 g	15.275 t
Αλουμίνιο  Al	Κάλυμμα	56,59 g	12.994 t
Χαλκός Cu	Σύρματα, κράμα, ηλεκτρομαγν. Θωράκιση, πλακέτες, ηχεία	40,79 g	9.366 t
Πλαστικά   -	Κάλυμμα	26,49 g	6.081 t
Κοβάλτιο -Co	Μπαταρία λιθίου	15,55 g	3.570 t
Μαγνήσιο -Mg	Κάλυμμα	13,57 g	3.116 t
Κασσίτερος -Sn	Πάστα συγκόλλησης	3,19 g	732 t
Χάλυβας -Fe	Κάλυμμα	2,44 g	559 t
Νεοδύμιο -Nd	Μαγνήτης σε ηχεία	0,60 g	137 t
Άργυρος -Ag	Πάστα συγκόλλησης. Πλακέτα	0,31 g	70 t
Βολφράμιο -W	Συναγερμός δονήσεων	0,27 g	61 t
Πρασεοδύμιο -Pr	Μαγνήτης σε ηχεία	0,15 g	34 t
Ταντάλιο -Ta	Πυκνωτής	0,04 g	8,4 t
Χρυσός -Au	ηλεκτρονικά στοιχεία, πλακέτα	0,03 g	6,9 t
Ίνδιο -In	Οθόνη	0,02 g	4,9 t
Παλλάδιο -Pd	ηλεκτρονικά στοιχεία, πλακέτα	0,01 g	2,5 t
Ύττριο -Y	Πίσω φωτισμός LED	0,002 g	0,4 t
Γάλλιο -Ga	Πίσω φωτισμός LED	0,002 g	0,4 t
Γαδολίνιο -Gd	Πίσω φωτισμός LED	0,001 g	0,2 t
Ευρώπιο -Eu	Πίσω φωτισμός LED	0,0003 g	0,07 t
Δημήτριο -Ce	Πίσω φωτισμός LED	0,0001 g	0,02 t
Άλλα	Κεραμικά, ημιαγωγοί	204,43 g	46.938 t
Σύνολο		431 g	98.958 t

 

Είναι κατανοητή λοιπόν η μοντέρνα πείνα των κατασκευαστικών εταιρειών ιδίως για τις σπάνιες γαίες. Όπως και για τον χρυσό, παρόλο που το 50% του εξορυσσόμενου χρυσού χρησιμοποιείται σε παραδοσικά κοσμήματα², 40% σε επενδυτικά αποθέματα, και  μόνο το 10% σε βιομηχανικές εφαρμογές.

---

1. Επί του παρόντος, στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας χρησιμοποιούνται περίπου 57 εκατομμύρια τόνοι χαλίκι- σε 30 χρόνια, ο αριθμός αυτός αναμένεται να είναι μόνο 23 εκατομμύρια.

2. Εδώ δεν χρειάζονται κρατικές πολιτικές μείωσης χρήσης του. Είναι ατομική επιλογή του καθένα/μιας να μην φορά χρυσά κοσμήματα για χάρη του περιβάλλοντος και της υγείας μας. Ειδικά εμάς τους Έλληνες μας ενδιαφέρει αυτή η αλλαγή νοοτροπίας, αφού θα σώσουμε από την πείνα των διεθνών «χρυσοθήρων» ολόκληρες περιοχές όπως η Χαλκιδική.

*Συγγραφέας

ΠΗΓΗ