Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης
Σύμφωνα με το κλασικό επιστημονικό όνειρο της παντογνωσίας, όλα τα πολύπλοκα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα μπορούν, καταρχήν, να εξηγηθούν από λίγους απλούς νόμους ή από κάποιες βασικές «πρώτες αρχές» στις οποίες και οφείλουμε να ανάγουμε τα πάντα. Αυτό το αναγωγικό εξηγητικό σχήμα αποδείχτηκε, ενίοτε, αρκετά γόνιμο, αλλά και υπερβολικά περιοριστικό για την επιστημονική γνώση και πρακτική. Τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, η κατάσταση έχει αλλάξει.
Ολο και περισσότεροι διακεκριμένοι επιστήμονες συνειδητοποιούν την αναγκαιότητα μιας εντελώς διαφορετικής προσέγγισης, η οποία όχι μόνο δεν επιθυμεί να εξαλείψει την εγγενή πολυπλοκότητα της φύσης, αλλά και επιχειρεί να την κατανοήσει. Οι φυσικές θεωρίες του χάους, τα μαθηματικά των μη γραμμικών συστημάτων, η γεωμετρία των φράκταλ, οι δυναμικές εξελικτικές προσεγγίσεις είναι μερικά από τα πιο εντυπωσιακά άνθη στον μαγικό κήπο της πολύπλοκής σκέψης και δράσης. Πώς εφαρμόζεται, άραγε, η επιστήμη των πολύπλοκων συστημάτων στην πρόσφατη πανδημική και οικολογική κρίση;
Πώς η πολύπλοκη επιστημονική σκέψη
διαφωτίζει τη νέα εποχή των καταστροφών;
Πριν από έναν αιώνα, στην περίφημη Λογικο-φιλοσοφική Πραγματεία (Tractatus Logico-philosophicus, στα ελληνικά εκδ. Παπαζήση), ο ιδιοφυής λογικός φιλόσοφος Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν υποστήριξε ότι: «Ο κόσμος είναι όλα όσα συμβαίνουν» και άρα «Ο κόσμος είναι το σύνολο των γεγονότων, όχι των πραγμάτων». Ο,τι θεωρούμε ως εξωτερική, αντικειμενική πραγματικότητα δεν είναι ένα σύνολο από επί μέρους και μεμονωμένα αντικείμενα αλλά από συμβάντα. Σύνολα συσχετιζόμενων συμβάντων, που, μόνο εκ των υστέρων και πάντα μέσω της γλώσσας, τα περιγράφουμε ως ξεχωριστά «πράγματα».
Για να περιγράψει κανείς τις μεγαλύτερες, μέχρι σήμερα, καταστροφές του 21ου αιώνα, παραθέτει τη διαδοχή από χρονικά μεμονωμένα συμβάντα: τους Διδύμους Πύργους την 11η Σεπτεμβρίου 2001, την τοπική ιογενή επιδημία SARS το 2003, το τσουνάμι στη Σουμάτρα το 2004, τον πολύνεκρο τυφώνας Κατρίνα το 2005, τον σεισμό στην Αϊτή το 2010, το 2011 τη μεγάλη ξηρασία στην Αφρική, που σκότωσε 10 εκατομμύρια ανθρώπους, τις πυρηνικές καταστροφές στη Φουκουσίμα, την ιογενή επιδημία MERS το 2012, τις πυρκαγιές σε Αμαζονία και Αυστραλία το 2019 και την τρέχουσα πανδημία Covid-19. Eίναι μiα σειρά από ιδιαίτερα καταστροφικά «συμβάντα» που σημάδεψαν την πιο πρόσφατη ανθρώπινη ιστορία.
Μήπως, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, έχουμε εισέλθει (ανεπιστρεπτί;) σε μια παρατεταμένη «εποχή καταστροφών»; Οπου αλλεπάλληλα καταστροφικά επεισόδια ή μεμονωμένα «συμβάντα», ανεξάρτητα από το αν αυτά οφείλονται σε φυσικά ή ανθρωπογενή αίτια, θα επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων πλανητικά για πολλές δεκαετίες;
Σε αντίθεση με την ιδιαίτερα διαδεδομένη άποψη, ότι η τρέχουσα πανδημική κρίση θα είναι μια οδυνηρή άλλα σχετικά σύντομη παρένθεση στην ανθρώπινη ιστορία, πολλοί επιστήμονες –ιολόγοι, επιδημιολόγοι, αλλά και περιβαλλοντολόγοι– υποστηρίζουν ότι η άμεση επιστροφή στην προ-κορονοϊού κατάσταση είναι πρακτικά ανέφικτη.
Σε αυτό το προκλητικό βιβλίο παρουσιάζει αναλυτικά ως αιτία της διάδοσης του κορονοϊού και της επιδημίας της νόσου Covid-19 την καταστροφή του περιβάλλοντος των νυχτερίδων από τον αδηφάγο καπιταλισμό και, επομένως, υποστηρίζει ότι η κατάσταση «έκτακτης ανάγκης» που έχει επιβληθεί πλανητικά, εξαιτίας της πανδημικής αλλά και της οικολογικής κρίσης, δεν θα είναι μια σύντομη παρένθεση, αλλά μια μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης.
Οσοι ή όσες ελπίζουν ότι πολύ σύντομα θα υπάρξει επιστροφή στην καπιταλιστική «κανονικότητα», είναι εκτός πραγματικότητας, διότι, όπως υποστηρίζει ο Malm, ο καπιταλισμός του 21ου αιώνα ευνοείται σαφώς από τη διατήρηση μιας διαρκούς κατάστασης κρίσεως. Στην τρέχουσα βιοπολιτική επιλογή της διατήρησης της πανδημικής κρίσης συμβάλλουν αποφασιστικά τόσο η απλοϊκή επιστημονική ερμηνεία της κρίσης όσο και η συστηματική απόκρυψη ότι η κρίση αυτή δεν είναι μόνο υγειονομική, αλλά οικολογική και βαθύτατα γνωσιολογική, αφού παραβλέπει σκοπίμως τις περίπλοκες επιστημονικές και πολιτικές διασυνδέσεις που υπάρχουν και συντηρούν την πανδημική κρίση.
Από τη διάψευση των γνωστικών προκαταλήψεων...
Πώς, ωστόσο, μπορεί να εξηγηθεί η επίμονη παραγνώριση της εγγενούς πολυπλοκότητας και η συστηματική προσπάθεια υποβάθμισης της σημασίας του χάους, της αταξίας και της αβεβαιότητας από την επιστημονική σκέψη; Η αναγνώριση του δημιουργικού ρόλου του χάους και των μη προβλέψιμων δυναμικών για την ανάδυση και την εξέλιξη όλων των πολύπλοκων συστημάτων (φυσικών και κοινωνικών) προϋποθέτει όχι μόνο την απόρριψη των επικρατέστερων, μέχρι σήμερα, γνωσιακών μας ψευδαισθήσεων, αλλά συνεπάγεται αυτομάτως και τη ριζική αναθεώρηση των κυρίαρχων ψευδοεπιστημονικών μας πρακτικών.
«Η επιστήμη εξακολουθεί να είναι η εξ αποκαλύψεως προφητική περιγραφή του κόσμου, όπως αυτός φαίνεται από ένα θεϊκό ή δαιμονικό σημείο αναφοράς». Με αυτό το καυστικό σχόλιο ο νομπελίστας Ιλια Πριγκοζίν και η στενή του συνεργάτις Ιζαμπέλ Στέντζερς στιγματίζουν τις μεταφυσικές προϋποθέσεις και τις ιδεοληψίες της κλασικής Φυσικής, δηλαδή της επιστήμης του Νεύτωνα, «του νέου Μωυσή, στον οποίο αποκαλύφθηκε η αλήθεια του κόσμου», όπως γράφουν στο σπουδαίο βιβλίο τους «Τάξη μέσα από το Χάος» (βλ. ελλ. εκδ. Κέδρος).
Πράγματι, ήδη από τον 17ο αιώνα, κατά την εποχή της διαμόρφωσης της επιστημονικής μεθόδου από τους Γαλιλαίο, Καρτέσιο και Νεύτωνα, κάθε προσπάθεια γνωστικής ή/και τεχνολογικής ιδιοποίησης του φυσικού κόσμου από τους ανθρώπους βασίστηκε αποκλειστικά στην αναγωγιστική σκέψη και μέθοδο: στην απλοποίηση των προβλημάτων, μέσω των κατάλληλων μαθηματικών αφαιρέσεων και παρατηρησιακών εργαλείων και, επομένως, στη συστηματική αναγωγή των σύνθετων φαινομένων σε πιο απλά, τα οποία και θεωρούνταν ως «η αιτία» των πρώτων.
Μάλιστα, πάνω σε αυτό ακριβώς το φιλόδοξο «αναγωγιστικό πρόγραμμα» θα θεμελιωθεί, αργότερα, όχι μόνο το σύνολο της τεχνοεπιστημονικής σκέψης αλλά και κάθε ανθρώπινη κοινωνικοπολιτική πρακτική: από τις πιο «αντικειμενικές» φυσικές θεωρίες μέχρι τις πιο ιδιοτελείς οικονομικές και πολιτικές εφαρμογές τους.
Με υπεραισιόδοξα, αλλά ανεπαρκώς τεκμηριωμένα, επιχειρήματα κατάφερε να επιβληθεί καθολικά στον Δυτικό πολιτισμό ο ντετερμινισμός, ως ο μόνος παραγωγικός και κοινά αποδεκτός αιτιοκρατικός τρόπος σκέψης που, αργά ή γρήγορα, υποσχόταν να μας αποκαλύψει τον αναμφίβολα νομοτελειακό χαρακτήρα και άρα τα τελικά αίτια όλων των φαινομένων: όχι μόνο των φυσικών και των βιολογικών αλλά και των ανθρωπολογικών και των κοινωνικών.
Ομως, παρά τις επίμονες προσπάθειες της «κλασικής» επιστήμης, αποδείχτηκε ότι ισχύει το ακριβώς αντίθετο: όλα ανεξαιρέτως τα μακροσκοπικά φαινόμενα καθώς και τα πολύπλοκα φυσικά συστήματα που τα εκδηλώνουν, όταν μελετήθηκαν συστηματικά από τους αστροφυσικούς, γεωλόγους, βιολόγους, μηχανικούς, γιατρούς και τους οικονομολόγους, έδειξαν ότι υπακούν σε τουλάχιστον δύο βασικές οργανωτικές αρχές:
1. Οι απλοί νόμοι δεν οδηγούν κατ’ ανάγκη σε απλές συμπεριφορές και
2. Ελάχιστες και φαινομενικά ασήμαντες μεταβολές στις παραμέτρους που διαμορφώνουν ένα πολύπλοκο –δηλαδή μη γραμμικό– σύστημα μπορεί να οδηγήσουν σε μη προβλέψιμες αλλαγές στη δομή και τη συμπεριφορά του.
Φανταστείτε, λοιπόν, τις δραματικές συνέπειες που είχε η εντελώς απρόσμενη ανακάλυψη ότι, σε όλα τα πολύπλοκα συστήματα, οι ντετερμινιστικοί φυσικοί νόμοι και οι απλοί κανόνες οργάνωσης της δομής και της λειτουργίας τους μπορούν να τα οδηγήσουν σε εντελώς απρόβλεπτες και, ενίοτε, σε χαώδεις συμπεριφορές!
Αυτή η μη γραμμική δυναμική και άρα μη προβλέψιμη συμπεριφορά, που συνήθως περιγράφεται ως «ντετερμινιστικό χάος» (σημειώστε το φαινομενικά οξύμωρο των δύο όρων), αποδείχτηκε ότι όχι μόνο δεν αποτελεί εξαίρεση, αλλά είναι ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο, που εκδηλώνεται σε όλα τα πολύπλοκα συστήματα.
Διερευνώντας, μάλιστα, εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους πολύπλοκα φαινόμενα, όπως π.χ. την εξέλιξη ενός βιολογικού είδους, την πορεία μιας νέας μολυσματικής νόσου ή μιας επιδημίας, την ανάπτυξη της οικονομίας, οι σχετικές επιστήμες επιβεβαίωσαν ότι, σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, πρόκειται για «μη γραμμικά», δηλαδή εγγενώς «αβέβαια» φαινόμενα: δεν μπορούμε να προβλέψουμε τη μελλοντική τους συμπεριφορά, ακόμη κι αν γνωρίζουμε επαρκώς τις αρχικές συνθήκες, τις προγενέστερες αλλαγές ή την τρέχουσα κατάστασή τους.
...στην πολύπλοκη διαχείριση της πλανητικής αβεβαιότητας
Πολύ συχνά ταυτίζουμε (εσφαλμένα) το χάος με την απόλυτη αταξία, δηλαδή με την απουσία κάθε οργάνωσης και εσωτερικής συνοχής: «χαώδεις» είναι οι καταστάσεις ή τα φαινόμενα που θεωρούμε ότι δεν υπόκεινται σε ακριβείς κανόνες ή φυσικούς νόμους και, συνεπώς, ό,τι αντιστέκεται σε κάθε προσπάθειά μας πρόβλεψης, ελέγχου ή τεχνολογικής χειραγώγησής τους. Πρόκειται, πιθανότατα, για μια νοητική στάση που σχετίζεται με την ιδιαίτερη βιολογική εξέλιξη και τους λειτουργικούς περιορισμούς του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Παρ’ όλα αυτά, σήμερα, τα πολύπλοκα φαινόμενα και οι χαώδεις συμπεριφορές έχουν πλέον εισβάλει για τα καλά και μάλιστα πολύ δημιουργικά στην ανθρώπινη σκέψη: και όχι μόνο, όπως στο παρελθόν, ως το μέτρο της αβεβαιότητας ή της άγνοιάς μας, αλλά ως οι απαραίτητες προϋποθέσεις, αφενός, για την ουσιαστική κατανόηση του κόσμου που μας περιβάλλει και, αφετέρου, για την επιβίωσή μας στις νέες, πιο πολύπλοκές συνθήκες!
Η εγγενής αστάθεια, η αβεβαιότητα και η ευαισθησία στις αρχικές συνθήκες, με άλλα λόγια, ό,τι περιγράφετε ως χαώδης ή, αν προτιμάτε, ως πολύπλοκη και μη γραμμική δυναμική, πρέπει να θεωρούνται πλέον ως τα τυπικά, τα αναμενόμενα και, επομένως, τα αναπόφευκτα γνωρίσματα όλων των πολύπλοκων πλανητικών δομών και καταστάσεων (φυσικών ή τεχνητών): από τη διαχείριση της νέας ιογενούς επιδημίας μέχρι τις χρόνιες παθολογίες του ανθρώπινου σώματος, από την κλιματική αλλαγή και την οικολογική κρίση μέχρι την απειλή κατάρρευσης του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Πάντως, ένα εύλογο αλλά δυσαπάντητο ερώτημα που προκύπτει από την τρέχουσα πανδημική-οικολογική κρίση είναι το εξής: οι σημερινοί πολιτικοί, πέρα από τα επιστημονικοφανή πυροτεχνήματα που κατά καιρούς χρησιμοποιούν, διαθέτουν άραγε τα απαραίτητα γνωστικά εργαλεία για να κατανοήσουν και, κυρίως, για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά –πέρα από την κοντόφθαλμη λογική της ζημιάς και του κέρδους– την πολύπλοκη δυναμική τάξης-αταξίας, που αποκρυσταλλώνεται καθημερινά τόσο στις δυστοπικές κοινωνικά εξελίξεις που δρομολογούνται λόγω της τρέχουσας πανδημικής-οικολογικής κρίσης όσο και στην εξαιρετικά προβληματική προοπτική επιβίωσης των ανθρώπων στη Νέα Εποχή των Καταστροφών;
Διότι είναι πλέον σαφές ότι για τη σημερινή πολύμορφη πλανητική κρίση –κρίση ταυτόχρονα οικολογική, υγειονομική και κοινωνικοοικονομική– ευθύνεται πρωτίστως το γραμμικό, αναγωγιστικό και ιστορικά ξεπερασμένο πρότυπο κατανόησης και διαχείρισης της χαώδους πλανητικής δυναμικής της νέας «παγκοσμιοποιημένης» ανθρώπινης κατάστασης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου