Το βιβλίο της εβδομάδας: «Τα δέντρα του τόπου μας», της Καλλιόπης Στάρα, εκδόσεις Αρτέον

Επιστροφή στον θησαυρό των ελληνικών δέντρων

Γράφει ο Φιλήμων Καραμήτσος

Η σχέση των ανθρώπων με τα δάση και το φυσικό τοπίο σε μια συναρπαστική περιήγηση μέσα από το βιβλίο της Καλλιόπης Στάρα «Τα δέντρα του τόπου μας».

Tα βλέπουμε να καίγονται τα καλοκαίρια σε μια επαναλαμβανόμενη τραγωδία χωρίς τέλος, τα ξεριζώνουν οι αστικές αναπλάσεις, τα περιθωριοποιεί το βλέμμα του κατοίκου της πόλης που τα θεωρεί «πράσινο» φόντο της καθημερινότητας.

Από την άλλη, ποιος δεν πιστεύει ότι είναι χρήσιμα για την ανάσα κυριολεκτικά του κόσμου μας και ποιος δεν νιώθει την ευεργετική τους δύναμη όταν βρεθεί μέσα στο δάσος και νιώσει ξανά κομμάτι της φύσης;

Η Καλλιόπη Στάρα μάς καλεί σε μια συναρπαστική περιήγηση στην αντιφατική σχέση του ανθρώπου με τα δέντρα και τα δάση, μια σχέση που έχει ιδιαίτερα πολιτιστικά, ακόμα και πολιτικά και οικονομικά στοιχεία πίσω της.

Το βιβλίο «Τα δέντρα του τόπου μας» (Εκδ. Αρτέον) είναι ένας θησαυρός γνώσης, σαν να μαθαίνεις ξανά από την αρχή όσα σου είχαν μεταφερθεί από τις παλιότερες γενιές, όσα είχες μάθει μόνος σου, όσα υποψιαζόσουν ή ένιωθες. Ενα ταξίδι στον τεράστιο πλούτο των δέντρων του τόπου μας, τη σχέση τους με τις κοινότητες των ανθρώπων, την ιστορία και τους μύθους, αλλά και την προσφορά τους στη ζωή.

Η Καλλιόπη Στάρα μοιράζει τον χρόνο της ανάμεσα στην πόλη των Ιωαννίνων και το Ζαγόρι από όπου κατάγεται. Με εμπειρία στην περιβαλλοντική εκπαίδευση και διδασκαλία στην Πολιτισμική Οικολογία στο Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, αλλά και σε θερινά σχολεία και ξένα πανεπιστήμια ως επισκέπτρια καθηγήτρια, εστιάζει μεταξύ άλλων το ερευνητικό της ενδιαφέρον στη μελέτη των ιερών φυσικών τόπων και στην εθνοβιολογία, στην περιβαλλοντική ιστορία, στη μελέτη και διαχείριση των πολιτισμικών τοπίων και της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. 

Η Καλλιόπη Στάρα

Η ίδια η γνώση των δέντρων έχει τη δική της αξία για τον τρόπο ζωής μας, επισημαίνει στην «Εφ.Συν.» η Κ. Στάρα: «Τα δάση και τα δέντρα δεν τα γνωρίζουμε καλά - κι αν τα γνωρίζουμε, τα ξέρουμε το ίδιο καλά με τις περασμένες γενιές; Και οι επόμενες; Η γνώση για τη φύση χάνεται πιο γρήγορα από τον κόσμο τον οποίο περιγράφει.

Χάνουμε αρχικά τη γνώση για τις χρήσεις των φυτών, στη συνέχεια δεν είμαστε σε θέση να συσχετίσουμε το φυτό με το όνομά του και, τέλος, μπορεί να μη γνωρίζουμε καν το όνομα σαν λέξη. Αν αναλογιστούμε τον πλούτο των λαϊκών ονομασιών των φυτών, τότε μπορούμε να πούμε ότι οι λέξεις κινδυνεύουν περισσότερο από τα ίδια τα δέντρα που περιγράφουν.

Μάλιστα, δέντρα που ήταν πολιτισμικά κυρίαρχα στο παρελθόν, δηλαδή διαδραμάτιζαν σπουδαίο και πρωταγωνιστικό ρόλο στην επιβίωση των τοπικών κοινοτήτων, είναι αυτά που ξεχνιούνται πιο γρήγορα. Στις πόλεις “εισβάλλουν” άλλα δέντρα, συχνά ξενικά καλλωπιστικά, καθώς πάντα στους ανθρώπους άρεσε να διαχωρίζουν τον τόπο εργασίας κι επιβίωσης από τον τόπο αναψυχής. Αυτά τα δέντρα είναι εξαιρετικά σημαντικά κι αυτός είναι ο λόγος που το βιβλίο περιλαμβάνει και τέτοια δέντρα», αναφέρει.

Για το πώς θα μπορούσαν τα δέντρα και τα δάση να γίνουν μέρος της ζωής μας, η κ. Στάρα σημειώνει: «Τα δέντρα και τα δάση της Μεσογείου είναι πολυλειτουργικά, προσφέρουν προϊόντα, υπηρεσίες και λειτουργίες. Σκεφτείτε τον φελλό, το ρετσίνι, τις φυτικές βαφές, το μέλι, τα βότανα, τα μανιτάρια και τις τρούφες.

Η απομάκρυνση των ανθρώπων και των δραστηριοτήτων τους από τα δάση τα κάνει εξαιρετικά ευάλωτα στις δασικές πυρκαγιές. Βέβαια, επιχειρείται μια στροφή στην πολυλειτουργική διαχείριση των δασών και έχουμε πρόσφατα κυκλοφορήσει μια σχετική Λευκή Βίβλο για τις προοπτικές των μη ξυλωδών δασικών προϊόντων, που μεταφράσαμε στα ελληνικά.

Ενας από τους λόγους που δημιουργήθηκε αυτό το βιβλίο είναι για να γίνει εργαλείο σε χέρια εκπαιδευτικών, γονιών και παιδιών. Η εικονογράφηση, θεωρούμε, μπορεί να εμπνεύσει, οι πληροφορίες να κεντρίσουν την προσοχή κι όλα μαζί να αποτελέσουν την αφορμή για να στρέψουμε την προσοχή μας και πάλι στα δέντρα».

Τα ιερά δάση της Ηπείρου

Πριν από μερικά χρόνια, η έρευνα της Καλλιόπης Στάρα έφερε στο φως και τα «Ιερά Δάση» της Ηπείρου, βάζοντάς μας βαθιά μέσα στον χρόνο και στις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση. Οπως αναφέρει, «το 2000 ανακάλυψα στο Ζαγόρι μια σειρά από τόπους που οι άνθρωποι δεν χρησιμοποιούσαν καθώς φοβούνταν ότι αν το έκαναν, θα τους έβρισκε κάποια θεόσταλτη τιμωρία.

Η συστηματική έρευνα που ακολούθησε είχε σαν αποτέλεσμα να επιβεβαιώσουμε την ύπαρξη ιερών δασών σε όλους τους οικισμούς της Ηπείρου που μελετήσαμε. Το 2015 τα ιερά δάση του Ζαγορίου και της Κόνιτσας εντάχθηκαν στο εθνικό ευρετήριο της Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO ως επιτυχημένα τοπικά συστήματα διατήρησης.

Μέσα από συνεργασίες του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με πλήθος άλλων φορέων και επιστημόνων ανακαλύψαμε ότι τα ιερά δάση, παρά το μικρό τους μέγεθος, είναι ιδιαίτερα σημαντικά και για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και μάλιστα οργανισμών που σχετίζονται με αιωνόβια δέντρα. Τα γηραιότερα δέντρα που η ομάδα μας χρονολόγησε είναι περίπου 400 χρόνων. Το όραμά μας είναι να συνεχίσουν να υπάρχουν αυτά τα δάση και να λειτουργούν ως εργαστήρια μελέτης της φύσης και της σχέσης των τοπικών κοινωνιών με το περιβάλλον και τη διαχείρισή του.

Γι’ αυτόν τον λόγο εμπερικλείονται στα μαθήματά μας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και στα θερινά σχολεία όπου συμμετέχουμε, ενώ έχουμε δημιουργήσει και εκπαιδευτικό υλικό που διατίθεται στο διαδίκτυο με τίτλο: Τα αιωνόβια δέντρα, οι αξίες τους και η σημασία τους για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας».