Δύο μέρες μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία λογαριασμός στο Telegram, που έφερε το όνομα του προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι, καλούσε τις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις να παραδοθούν. Μια ψευδής ανάρτηση σε έναν ψεύτικο λογαριασμό που προκάλεσε σοβαρές αντιδράσεις και καταγγελίες για δάκτυλο της ρωσικής προπαγάνδας, η oποία επιδιώκει να σπείρει τη σύγχυση, και διαψεύστηκε από τον ίδιο τον πρόεδρο στον πραγματικό λογαριασμό του.
Την ίδια αντίδραση για «αμαύρωση της εικόνας της Ουκρανίας» είχαν πολλοί με βίντεο στο οποίο ένας μασκοφόρος του ουκρανικού νεοναζιστικού Τάγματος Αζόφ βυθίζει τις σφαίρες του σε χοιρινό λίπος για να τις στείλει, όπως λέει στους (μουσουλμάνους) Τσετσένους που μάχονται πλάι στις ρωσικές δυνάμεις. Μόνο που αυτή τη φορά, όπως αποκάλυψε η ερευνητική δημοσιογραφική ομάδα CheckNews της Libération, δεν είναι fake: το βίντεο πρωτοαναρτήθηκε από τον υπερεθνικιστή Αντρέι Μπιλέτσκι, από τους ιδρυτές του Τάγματος Αζόφ, και περιελήφθη στον λογαριασμό Twitter της ουκρανικής Εθνοφρουράς.
Η αλήθεια και το ψέμα γίνονται ένα δυσδιάκριτο κουβάρι και σε αυτό τον πόλεμο. Η Ουκρανία έγινε ένας καμβάς όπου καθένας ζωγραφίζει τις πιο βαθιές εμμονές του, γράφει η πολιτειολόγος Νέρε Μπασάμπε του Ινστιτούτου Πολιτικών Σπουδών του Στρασβούργου. Για τον πόλεμο φταίνε οι ρωσικές ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες, οι ρωσόφοβοι νεοναζί της Ουκρανίας, ο ατλαντικός επεκτατισμός προς Ανατολάς, τα συμφέροντα των ΗΠΑ, οι ψεύτικες υποσχέσεις της Ε.Ε. Καθένας βάζει τη δική του πινελιά, έτσι που στη μεγάλη μάχη για την κατάκτηση των μυαλών και των καρδιών του κόσμου εκτυλίσσεται και ένας άλλος παράλληλος πόλεμος: αυτός της επικοινωνίας, της ενημέρωσης και της προπαγάνδας.
Ψευδείς ειδήσεις για κάθε γούστο
Το Διεθνές Δίκτυο Fact-Checking (IFCN, συμμαχία οργανώσεων που μάχονται κατά της παραπληροφόρησης) αποκάλυψε πως μόνο την πρώτη μέρα της εισβολής υπήρξαν τουλάχιστον 150 ψεύτικες ειδήσεις που αναπαράχθηκαν δεκάδες χιλιάδες φορές. Και σε αυτές τις δυο εβδομάδες των πολεμικών επιχειρήσεων έχουν υπάρξει πολλές εκατοντάδες ανάλογες: παραποιημένες μαρτυρίες στρατιωτών, παλαιότερες στρατιωτικές εικόνες και ανακοινώσεις, βίντεο από βομβαρδισμούς σε άλλους τόπους γεμίζουν τα κοινωνικά δίκτυα και τα ΜΜΕ.
Οπως έδειχνε έρευνα του BBC, βίντεο από υποτιθέμενη υπερπτήση ρωσικού μαχητικού πάνω από ουκρανική πόλη δείχνει στην πραγματικότητα αμερικανικό F-16 Falcon, που δεν έχει πετάξει πάνω από Ουκρανία σε αυτή τη σύρραξη. Αλλο που δείχνει σχηματισμό μαχητικών αεροσκαφών να πετούν και πάλι πάνω από ουκρανική πόλη υπό τον ήχο αντιαεροπορικών σειρήνων είναι από στρατιωτική αεροπορική επίδειξη του 2020. Εκείνο που δείχνει «Ρώσους αλεξιπτωτιστές» να προσγειώνονται στο Χάρκοβο είναι βίντεο από το 2016. Κι άλλο που δείχνει «κατάρριψη ρωσικού αεροσκάφους» στην Ουκρανία στην πραγματικότητα είναι αεροσκάφος της Λιβύης που καταρρίφθηκε από αντάρτες στη Βεγγάζη του 2011.
Ο «Independent» από τη δική έρευνα αποκαλύπτει πως κάποιες από τις εικόνες που κυκλοφορούν για τις καταστροφές τις οποίες προκαλούν οι ρωσικοί βομβαρδισμοί είναι από πυρκαγιά που έγινε το 2015 στην Τιαντζίν της Κίνας, ενώ η εικόνα ενός κοριτσιού που μεταφέρεται αγκαλιά έξω από χαλάσματα μιας έκρηξης είναι από τη Γάζα το 2021. Οπως αποκάλυψε και το δίκτυο NBC News, έχουν χρησιμοποιηθεί εικόνες από αεροπορικές επιθέσεις σαν να είναι αληθινές, ενώ πρόκειται για στιγμιότυπα από βιντεοπαιχνίδια όπως το War Thunder ή το Arma 3. Οσο για τη φωτογραφία του προέδρου Ζελένσκι να πυροβολεί δεκάδες ανθρώπους σε μια κλειστή αίθουσα, δεν είναι «πειστήριο της βάναυσης φύσης» του, αλλά σκηνή της σειράς «Υπηρέτης του λαού» στην οποία πρωταγωνιστούσε.
«Καλή» και «κακή» παραπληροφόρηση
Τις πρώτες μέρες του πολέμου ένας Ουκρανός πιλότος έγινε ο πρώτος ήρωας της σύρραξης. Τον φωνάζουν «το φάντασμα του Κιέβου» που κατέρριψε αρκετά ρωσικά μαχητικά, σύμφωνα με τον επίσημο λογαριασμό Twitter της Ουκρανίας αλλά και της Υπηρεσίας Ασφαλείας της χώρας στο Telegram. Μόνο που, όπως γράφουν οι «Νew York Times», ο πιλότος αυτός μάλλον δεν υπάρχει, η φωτογραφία του, που ανάρτησε ο πρώην πρόεδρος Ποροσένκο, είναι μια άσχετη του 2019 και τα πρώτα βίντεο που αναφέρονται σε αυτόν είναι… από ψηφιακή προσομοίωση πτήσης μαχητικού.
Ανάλογα ανακριβής ήταν η ιστορία στο ουκρανικό Νησί των Φιδιών, όπου σύμφωνα με ηχογράφηση που αποκάλυψε η ουκρανική «Pravda» και επιβεβαίωσαν αξιωματούχοι, ρωσική στρατιωτική μονάδα σκότωσε τους 13 Ουκρανούς συνοροφύλακες που αρνήθηκαν να παραδοθούν. Μια είδηση που μετέδωσαν όλα τα δυτικά ΜΜΕ με κρίσεις για την ωμότητα των Ρώσων, αλλά που λίγες ημέρες αργότερα αποδείχτηκε ψευδής, αφού το ίδιο το ουκρανικό Ναυτικό αναγκάστηκε να αναγνωρίσει πως οι συνοροφύλακες είναι εν ζωή, αλλά αιχμάλωτοι των Ρώσων.
«Αφήστε να το πιστέψουν: αν το πιστέψουν οι Ρώσοι θα φοβηθούν, αν το πιστέψουν οι Ουκρανοί θα ελπίζουν» έγραφε ένας χρήστης του Twitter συμπυκνώνοντας τη χρησιμότητα μιας ψευδούς είδησης σε μια σύρραξη, σημείωνε στην αμερικανική εφημερίδα η Λόρα Εντελσον, ερευνήτρια θεμάτων παραπληροφόρησης του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης. «Η Ουκρανία κάνει μια αρκετά κλασική προπαγάνδα. Διηγείται ιστορίες που στηρίζουν το αφήγημά της. Στον πόλεμο της ενημέρωσης επίσημοι λογαριασμοί της χώρας έχουν μεταδώσει ιστορίες αμφίβολης αλήθειας διαδίδοντας στην καλύτερη περίπτωση σαγηνευτικές ιστορίες ηρωισμού από το μέτωπο ώς και πληροφορίες που αποδείχτηκαν ψευδείς, μπλέκοντας γεγονότα και μύθους».
Και η Ρωσία επιχειρεί να φτιάξει τους δικούς της μύθους, αλλά αυτή η στρατηγική δεν έχει αποδώσει, όχι μόνο γιατί μέρος της απεύθυνσής της έχει απαγορευτεί, αλλά κυρίως, όπως έλεγε ο Ιαν Γκάρνερ ιστορικός που αναλύει την προπαγάνδα σε αυτόν τον πόλεμο, γιατί εστιάζει στο να πείσει για το «ορθό» ενός πολέμου που κατά τη δική της επίσημη εκδοχή δεν διεξάγεται. Ηδη εβδομάδες πριν από την εισβολή στην Ουκρανία προετοίμαζε το έδαφος με βίντεο και δημοσιεύσεις για τη «γενοκτονία» των ρωσόφιλων της ανατολικής Ουκρανίας και για την αποναζιστικοποίηση που θα την εμφάνιζαν ως απελευθερώτρια δύναμη.
Ο Βιτάλι Σεβτσένκο, επικεφαλής της ρωσικής μονάδας του BBC Monitoring, του συστήματος ελέγχου των μίντια του BBC, μιλά επίσης για πλαστά βίντεο και παραπλανητικές εικόνες, ενώ η κάλυψη επενδύεται με δηλώσεις ότι δεν υπάρχουν άμαχοι νεκροί, κι αν υπάρχουν τους σκότωσαν οι Ουκρανοί εθνικιστές και τα τάγματα των νεοναζί, ότι τους υποδέχονται με λουλούδια και επευφημίες και οι στρατιώτες παραδίνονται μαζικά. Και όπως και οι Ουκρανοί, βγάζουν στις τηλεοράσεις αιχμάλωτους πολέμου να στηρίζουν το δικό τους αφήγημα πως «όλα ήταν τέλεια. Δεν έπεσε ούτε μία σφαίρα».
Μετά τις απαγορεύσεις του RT και του Sputnik, στερημένη από ένα στρατηγικό όργανο που είχε για να επηρεάζει την κοινή γνώμη, η Ρωσία δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια. Οπως αποκαλύπτει η «Libération», λανσάρει το War on Fakes, μια πλατφόρμα που αποτελεί μια δική της εκδοχή fact-checking, με στόχο να προωθήσει το ρωσικό αφήγημα για αυτό τον πόλεμο: απαξιώνοντας τα δυτικά μίντια, «αποδομώντας την ουκρανική προπαγάνδα» και δημιουργώντας αμφιβολίες για όσα καταμαρτυρούν στη Μόσχα στο πεδίο των μαχών.
«Οι δύο κυβερνήσεις επιχειρούν να παρουσιάσουν την πλευρά τους και γι’ αυτό πρέπει να είμαστε πολύ επιφυλακτικοί απέναντι στο τι λέει καθεμία από αυτές. Στην ομίχλη του πολέμου αυτά τα πράγματα είναι πολύ δύσκολο να επαληθευτούν» σχολίασε ο Σεβτσένκο.
Ψέμα και λογοκρισία, όπλα του πολέμου
«Πολύ πριν εισβάλουν τα ρωσικά στρατεύματα στην Ουκρανία και από τις δύο πλευρές των συνόρων αναπτυσσόταν μια βρόμικη επικοινωνιακή μάχη, για να επιβάλει σε εθνικό και διεθνές επίπεδο η κάθε πλευρά το δικό της «αφήγημα» για όσα συμβαίνουν στην Ουκρανία και γιατί» λέει στο «The Conversation» η Αστριντ Βάγκνερ του ισπανικού Ανώτατου Συμβουλίου Επιστημονικών Ερευνών.
Σε αγαστή αρμονία με την επιστροφή στη hard power που έδειξε η Ε.Ε. απαγορεύοντας τις μεταδόσεις σε πολλαπλές πλατφόρμες των ρωσικών κρατικών μέσων RT και Sputnik, ο Πούτιν περιόρισε τη χρήση του Twitter και του Facebook και υιοθέτησε νομοθεσία που τιμωρεί μέχρι και με κάθειρξη 15 ετών οτιδήποτε η κυβέρνηση θεωρήσει ως «παραπληροφόρηση», περιλαμβανομένης της αναφοράς σε «πόλεμο ή εισβολή».
«Το θέμα δεν είναι αν αυτά τα ΜΜΕ είναι προπαγανδιστικοί μηχανισμοί της Ρωσίας», συνεχίζει η Βάγκνερ, «αλλά ότι επιβάλλοντας μια τόσο μεροληπτική και συγκεκριμένη λογοκρισία γίνεται σαφές πως δεν είναι ένα μέτρο που πάρθηκε έπειτα από σκέψη, έλεγχο και συντονισμό στο πλαίσιο ενός γενικού σχεδίου κατά της παραπληροφόρησης».
Η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Δημοσιογράφων εξέφρασε τους φόβους της για πιθανό σπιράλ λογοκρισίας και περιορισμού ελευθερίας της έκφρασης στη Ευρώπη, όπως δήλωσε ο γενικός γραμματέας της οργάνωσης Ρικάρντο Γκουτιέρεθ. «Είναι πάντα καλύτερα να αντιμετωπίζουμε την παραπληροφόρηση των προπαγανδιστικών ή των φερόμενων ως προπαγανδιστικών μίντια εκθέτοντας τα πραγματολογικά λάθη τους ή την κακή δημοσιογραφία τους, αποδεικνύοντας την έλλειψη χρηματοδοτικής ή διοικητικής ανεξαρτησίας τους, τονίζοντας την πίστη τους στα κυβερνητικά συμφέροντα και την περιφρόνησή τους για το δημόσιο συμφέρον».
Η δαιμονοποίηση της άλλης άποψης
Εν μέσω όλων αυτών, όπως έλεγε ο Τζέι Κάσπιαν Κανγκ στους «New York Times», ο φόβος είναι πώς η παραπληροφόρηση θα χρησιμοποιηθεί (ξανά) ως κλοιός για να σωπάσει απόψεις που δεν αρέσουν σε κάποιους. «Αυτό δεν σημαίνει πως η παραπληροφόρηση δεν είναι πρόβλημα, αλλά ότι γίνεται όλο και δυσκολότερο να ορίσεις τη διαφορά μεταξύ μιας σκόπιμης προσπάθειας παραπλάνησης του κοινού και αυτού που αποκαλείται «παραπληροφόρηση», αλλά αφορά μια αυθεντική διαφορετική γνώμη».
Στην Τσεχία πλέον το να υποστηρίξεις τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία συνιστά ποινικό αδίκημα που τιμωρείται με έως και τρία χρόνια φυλακή και πρόστιμο, σύμφωνα με απόφαση του γενικού εισαγγελέα Ιγκόρ Στριτς, και όπως μετέδωσε το Balkan Insight, η αστυνομία διερευνά ήδη δεκάδες χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ενώ έχουν υπάρξει και οι πρώτες συλλήψεις.
Στην δε Πολωνία στις 28 Φεβρουαρίου οι αρχές συνέλαβαν τον Ισπανό δημοσιογράφο Πάμπλο Γκονθάλεθ της έγκριτης εφημερίδας «Público» στα σύνορα με την Ουκρανία, όπου βρισκόταν για να καλύψει την άφιξη των Ουκρανών προσφύγων.
Τον κατηγορούν για κατασκοπία για λογαριασμό ρωσικής στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών (GRU), χωρίς να καταθέτουν καμία απόδειξη πέραν του ότι εκτιμούν πως είναι ρωσόφιλος. Προς το παρόν τα μόνα «αποδεδειγμένα εγκλήματα» του Γκονθάλεθ είναι πως είναι ειδικευμένος στις εξελίξεις στις μετα-σοβιετικές Δημοκρατίες, γεννήθηκε στη Ρωσία και ο παππούς του ήταν ένα από τα παιδιά που στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου έστειλε η δημοκρατική κυβέρνηση σε τρίτες χώρες για να σωθούν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου