Το κείμενο παίρνει στοιχεία από την ακαδημαϊκή συζήτηση σχετικά με τον αποκαλούμενο ακαδημαϊκό καπιταλισμό. Δεν είναι εδώ χώρος να αναπαράγω τη συζήτηση αυτή. Τη χρησιμοποιώ μόνο ως έμπνευση. Να πω μόνο δύο λόγια. Η συζήτηση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη σε έκταση, καθώς οι ακαδημαϊκοί ερευνητές που ερευνούν τα πάντα, δεν συμπεριλαμβάνουν στις υψηλές προτιμήσεις τους το δικό τους χώρο και τις καθημερινές τους πρακτικές. Ωστόσο, έχει βάθος και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική. Ακολουθώντας τη συνήθεια του ακαδημαϊκού δασκάλου προτρέπω, όσες και όσους ενδιαφέρονται, να κάνουν μια απλή αναζήτηση με τις λέξεις academic capitalism στις πλατφόρμες ελεύθερης πρόσβασης επιστημονικών άρθρων και να μελετήσουν.
Πριν προχωρήσω είναι απαραίτητο να ξεκαθαρίσω τι κάνει και πώς λειτουργεί το δημόσιο πανεπιστήμιο και τι σημαίνει ιδιωτικοποίηση.
Λίγες λέξεις για το δημόσιο πανεπιστήμιο
Οι βασικές λειτουργίες του πανεπιστημίου είναι δύο: η διδασκαλία και η έρευνα. Έχω διαπιστώσει ότι στους ανθρώπους που δεν έχουν άμεση επαφή με το πανεπιστήμιο συνήθως η έρευνα είναι λιγότερο εμφανής. Ωστόσο σήμερα στην οικονομία της γνώσης η έρευνα αποτελεί ίσως τη βασικότερη λειτουργία των πανεπιστημίων. Άλλωστε στις αξιολογήσεις κυρίως των ακαδημαϊκών δασκάλων αλλά συχνά και των πανεπιστημίων η έρευνα έχει μεγαλύτερη βαρύτητα.
Η λειτουργία των πανεπιστημίων στηρίζεται αφενός στην αυτοδιοίκησή του από τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας. Για το λόγο αυτό δεν είναι σωστό να μιλάμε για κρατικά πανεπιστήμια, αλλά για δημόσια. Βέβαια το κράτος διαρκώς προσπαθεί να το ελέγχει και να περιορίζει την ανεξαρτησία του τόσο μέσα από τους νόμους, όσο και μέσα από τη γραφειοκρατία που επιβάλλει στη λειτουργία των πανεπιστημίων. Στο πλαίσιο αυτό, ο τελευταίος νόμος έχει επιβάλλει περιορισμό της δημοκρατικής αυτοδιοίκησης του πανεπιστημίου και μια ολιγαρχική αντίληψη για τη διοίκησή του. Η λογική είναι ότι ένα ολιγαρχικό πανεπιστήμιο είναι πιο εύκολα χειραγωγούμενο από την πολιτική ηγεσία. Αφετέρου το δημόσιο πανεπιστήμιο στηρίζεται στην κρατική χρηματοδότηση. Ωστόσο, από την εποχή των μνημονίων η κρατική χρηματοδότηση έχει συρρικνωθεί σε τεράστιο βαθμό. Η τακτική επιχορήγηση των πανεπιστημίων σήμερα βρίσκεται περίπου στο ένα τρίτο (1/3) αυτής που λάμβανε προ του 2010, ενώ ο αριθμός των μελών Διδακτικού και Ερευνητικού Προσωπικού (ΔΕΠ), των καθηγητών δηλαδή, έχει επίσης συρρικνωθεί. Ενδεικτικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης από περίπου 2.200 καθηγητές το 2010 σήμερα υπηρετούν περίπου 1.700. Η μείωση των μελών ΔΕΠ αποδίδεται στον εξαιρετικά χαμηλό αριθμό νέων θέσεων για την αναπλήρωση όσων συνταξιοδοτούνται. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα αφενός μια πολύ κακή αναλογία διδασκόντων – διδασκομένων και αφετέρου τη γήρανση του διδακτικού προσωπικού.
Θα ήταν παράληψη στη σύντομη αυτή αναφορά να μην αναφέρω ότι βασικό στοιχείο της λειτουργίας του πανεπιστημίου είναι η ακαδημαϊκή ελευθερία των μελών ΔΕΠ, που έχουν την αποκλειστική αρμοδιότητα να αποφασίζουν όλα όσα αφορούν την έρευνα και τη διδασκαλία τους, προφανώς μέσα στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής δεοντολογίας.
Τι σημαίνει ιδιωτικοποίηση
Ιδιωτικοποίηση δεν σημαίνει μόνο ιδιωτικά πανεπιστήμια, αλλά και α. ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια στη λειτουργία των δημόσιων πανεπιστημίων και
β. εμπορευματοποίηση της γνώσης.
Ας δούμε αυτές τις δύο διαστάσεις στις δύο βασικές λειτουργίες του πανεπιστημίου, τη διδασκαλία και την έρευνα.
Ας ξεκινήσουμε από τη δεύτερη, την εμπορευματοποίηση, που τραβά την προσοχή περισσότερων. Στη διδασκαλία η εμπορευματοποίηση που έχει ήδη συμβεί είναι κοινή εμπειρία όλων των φοιτητών/τριών και των γονιών τους που συχνά τους χρηματοδοτούν: α. φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα για την πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, β. φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα ως σχεδόν αποκλειστικός τρόπος εκμάθησης ξένων γλωσσών (που δεν είναι απλώς ένα γενικό προσόν αλλά απαραίτητο στοιχείο για τις σπουδές) γ. δίδακτρα στα περισσότερα μεταπτυχιακά προγράμματα, σε μια εποχή που η ζήτηση για υψηλότερη εξειδίκευση είναι τεράστια. Η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων αποτελεί ένα βήμα παραπάνω: με τα ιδιωτικά θα αποκτήσει ένα τμήμα των φοιτητών το «προνόμιο» να πληρώνει και στα προπτυχιακά δίδακτρα. Στην εμπορευματοποίηση της παροχής γνώσης θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε και τα έξοδα διαμονής των φοιτητών/τριών στην πόλη των σπουδών τους, αν και αυτό είναι ένα ευρύτερο ζήτημα κοινωνικού κράτους. Ωστόσο, τα πανεπιστήμια έχουν την αρμοδιότητα και θα έπρεπε να είχαν μεριμνήσει για πολύ περισσότερες θέσεις στις φοιτητικές εστίες και για σίτιση όλων των φοιτητών/τριών.
Σε σχέση με την έρευνα η εμπορευματοποίηση που έχει ήδη συμβεί θα μπορούσε να συνοψιστεί στα ακόλουθα: α. Η έρευνα εξαρτάται από τους χρηματοδότες που βασικά είναι: ιδιωτικές εταιρείες, η ΕΕ και ιδρύματα. Ένα σημαντικό κομμάτι της έρευνας δεν είναι ελεύθερη και προς όφελος της κοινωνίας, αλλά προς όφελος των χρηματοδοτών και με βάση τα δικά τους συμφέροντα, τις δικές τους προτεραιότητες, τις δικές τους πολιτικές και απόψεις. Οι χρηματοδοτήσεις για ελεύθερη έρευνα είναι μάλλον πενιχρές. β. Η έρευνα ελέγχεται επίσης από τα περιοδικά και τους μεγάλους διεθνείς εκδοτικούς οίκους. Δεν είναι ελεύθερη, αλλά μετατρέπεται σε εμπόρευμα στα χέρια ελάχιστων διεθνών εκδοτικών οίκων. Οι ερευνητές έχουν να επιλέξουν να δημοσιεύσουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους είτε σε περιοδικά που δημοσιεύουν δωρεάν όπου οι αναγνώστες πρέπει να πληρώσουν είτε σε περιοδικά ελεύθερης πρόσβασης όπου πληρώνει ο ερευνητής. Ο χώρος των περιοδικών και των εκδοτών είναι ολιγοπωλιακός. Κάτω από δέκα διεθνείς εκδότες ελέγχουν το συντριπτικά μεγαλύτερο κομμάτι των επιστημονικών δημοσιεύσεων σε όλες τις επιστήμες.
Τα κριτήρια αξιολόγησης των καθηγητών και των τμημάτων σχετίζονται άμεσα με τα δύο παραπάνω: πόσα ερευνητικά έφερε κανείς στο πανεπιστήμιο και πόσα άρθρα έβγαλε στα διεθνή εμπορευματοποιημένα επιστημονικά περιοδικά. Συνεπώς οι καθηγητές και τα πανεπιστήμια για την επιβίωσή τους ακολουθούν τις νόρμες της εποχής μας.
Η λειτουργία των πανεπιστημίων με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα: α. ελλείψει νέων θέσεων ΔΕΠ οι νέοι επιστήμονες εργάζονται στο δημόσιο πανεπιστήμιο με κακοπληρωμένες συμβάσεις για την παροχή διδακτικού ή ερευνητικού έργου. Αυτοί αποτελούν το φθηνό και επισφαλές προσωπικό των πανεπιστημίων. β. το μόνιμο προσωπικό, οι καθηγητές πληρώνονται για εργασία 18 ωρών (που στην πράξη είναι πολύ περισσότερες) και ο νόμος τους δίνει τη δυνατότητα να προσφέρουν σε άλλες δουλειές, κυρίως ερευνητικά προγράμματα, εργασία 22 ωρών την εβδομάδα, γ. οι εργαζόμενοι στη διοίκηση, τον καθαρισμό, τη συντήρηση, τη φύλαξη των πανεπιστημίων πολύ συχνά δεν «ανήκουν» στο πανεπιστήμιο αλλά σε εργολάβους με τους οποίους συμβάλλονται τα πανεπιστήμια, δ. η λειτουργία των ερευνητικών προγραμμάτων ουσιαστικά απαιτεί ο υπεύθυνος καθηγητής να λειτουργεί περισσότερο ως μάνατζερ και λιγότερο ως ακαδημαϊκός δάσκαλος.
Τι να διεκδικήσουμε για το δημόσιο πανεπιστήμιο;
Η εναντίωση στην ιδιωτικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν αρκεί να λέει όχι στα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Αυτό είναι το προφανές και η προτεραιότητα του σήμερα. Όμως η εναντίωση στην ιδιωτικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σημαίνει ότι όλα τα παραπάνω πρέπει να εξεταστούν και να αποτελέσουν αντικείμενα διεκδίκησης. Είναι προφανές ότι η διατύπωση σχετικών αιτημάτων δεν μπορεί να είναι ατομική, αλλά αποτέλεσμα διαβούλευσης όσων επιθυμούν να εναντιωθούν και να προτείνουν ένα άλλο πανεπιστήμιο. Εδώ διατυπώνω απλώς κάποιες σκέψεις.
Αρχικά, προτείνω μια γενική αρχή προς αυτή την κατεύθυνση: «Η γνώση να γίνει ελεύθερη για όλους, η έρευνα να υπηρετεί την κοινωνία».
Αυτή η γενική αρχή θα πρέπει να εξειδικευτεί σε επιμέρους αιτήματα όπως για παράδειγμα: Πλήρη δημοκρατική αυτοδιοίκηση στα πανεπιστήμια με συμμετοχή όλης της ακαδημαϊκής κοινότητας (και των φοιτητών και των άλλων εργαζόμενων). Χρηματοδότηση για ελεύθερη έρευνα. Ελεύθερη πρόσβαση στα ΑΕΙ για να κλείσουν τα φροντιστήρια. Ενίσχυση των ξένων γλωσσών στα σχολεία. Κατάργηση των διδάκτρων στα μεταπτυχιακά. Αύξηση των μισθών των πανεπιστημιακών και διακοπή της πληρωμής τους από ιδιωτικούς φορείς. Κατάργηση των εργολαβιών και πρόσληψη μόνιμου προσωπικού για τη διοίκηση, τον καθαρισμό, τη φύλαξη και τη συντήρηση των πανεπιστημίων. Μποϊκοτάζ των καθηγητών-ερευνητών στα εμπορικά περιοδικά και τους διεθνείς εκδοτικούς οίκους. Δημιουργία περιοδικών ελεύθερης πρόσβασης υψηλής ποιότητας με έξοδα των πανεπιστημίων. Μαζικές προσλήψεις μόνιμου διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού. Υποδομές για τους φοιτητές (εστιατόρια, εστίες). Υποτροφίες για όλους τους φοιτητές.
Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια
Αν και δεν είναι αυτός ο σκοπός του άρθρου, δεν μπορώ να κλείσω χωρίς κάποιες σκέψεις για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Αυτή είναι η συγκυρία. Δεν έχουμε δει ακόμα το σχετικό νόμο. Ωστόσο, ας μου επιτρέψετε να κάνω μια μάλλον εύκολη «μαντεψιά» για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια που θέλει η κυβέρνηση να δημιουργηθούν. Δεν πρόκειται για μια αυθαιρεσία, αλλά για μια σκέψη που στηρίζεται στη λογική και την εμπειρία άλλων χωρών. Εσύ που είσαι καχύποπτος ή φιλικός στην ιδέα της λειτουργίας των ιδιωτικών πανεπιστημίων μη διαβάσεις την επόμενη παράγραφο. Θα τα πούμε ξανά όταν εμφανιστεί το νομοσχέδιο.
Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια θα είναι πιθανότατα δεύτερης κατηγορίας, όπως συμβαίνει στις περισσότερες χώρες που λειτουργούν. Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια θα έχουν επικέντρωση σε όσους δεν μπήκαν στο δημόσιο πανεπιστήμιο της επιλογής τους. Θα στελεχωθούν με επισφαλές και κακοπληρωμένο διδακτικό προσωπικό και λίγα “μεγάλα ονόματα” για κράχτες που θα εμφανίζονται σπάνια στο πανεπιστήμιο. Δεν θα έχουν σοβαρές ερευνητικές υποδομές που είναι πολύ ακριβές και η απόσβεσή τους δεν είναι γρήγορη. Θα στεγάζονται σε όμορφα κτίρια (όπως τα ιδιωτικά σχολεία) που θα προσελκύουν όσους τα βλέπουν μόνο την επιφάνεια. Δεν θα ακολουθούν καμιά ακαδημαϊκή διαδικασία. Δεν θα προσφέρουν στο προσωπικό τους καμία ακαδημαϊκή ελευθερία. Θα διοικούνται από μάνατζερς και βέβαια δεν θα είναι αυτοδιοίκητα. Θα έχουν απόλυτο προσανατολισμό στην αγορά και την κερδοφορία. Θα είναι συνδεδεμένα με συγκεκριμένες επιχειρήσεις και τα προγράμματα σπουδών τους θα είναι προσαρμοσμένα σε αυτές. Ουσιαστικά δηλαδή δεν θα είναι πανεπιστήμια.
Η κυβέρνηση τα προκρίνει για μια σειρά από λόγους που σχετίζονται με
την ιδεολογική της εμμονή, την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων επιχειρηματιών
που θέλουν να βγάλουν κέρδη και τη διάσπαση του φοιτητικού σώματος σε
δύο κατηγορίες. Μπορούμε όμως να δούμε και έναν γενικότερο λόγο. Η
κυβέρνηση εχθρεύεται το δημόσιο πανεπιστήμιο. Όχι γιατί είναι
φιλελεύθερη και θέλει να μειώσει τις κρατικές δαπάνες. Οι δαπάνες είναι
ούτως ή άλλως χαμηλές. Το εχθρεύεται αφενός γιατί όσο και να προσπαθεί
δεν μπορεί να το ελέγξει πλήρως. Αφετέρου, το δημόσιο πανεπιστήμιο (παρά
τα πολλά του προβλήματα) δεν αναμασά απλώς την ήδη υπάρχουσα γνώση,
αλλά εκ της φύσης του προάγει την αμφισβήτηση και την κριτική. Δεν
αναφέρομαι σε κάτι αριστερό ή επαναστατικό. Αναφέρομαι στην ίδια τη
λειτουργία της επιστημονικής γνώσης. Κριτική στην επιστήμη σημαίνει
αμφισβήτηση και ανατροπή της μέχρι τώρα γνώσης και ανάδυση καινούργιας
(σε όλες τις επιστήμες). Από το μεσαίωνα μέχρι σήμερα αυτή είναι η
λειτουργία τους. Κάποτε τα πολεμούσε ο Πάπας που είχε την απόλυτη
αλήθεια και δεν ήθελε αμφισβήτηση. Σήμερα προσπαθεί να τα ελέγξει το
κράτος και η αγορά.
ΥΓ: Αναγνώστη μου, όλα τα παραπάνω δεν ξέρω αν είναι γόνιμα,
διαφωτιστικά ή ενδιαφέροντα. Μπορεί ναι, μπορεί όχι, μπορεί εν μέρει. Τα
έγραψα όμως στο πλαίσιο της ελευθερίας που μου προσφέρει το δημόσιο
πανεπιστήμιο. Αν ήμουν καθηγητής σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο μετά από μια
τέτοια δημοσίευση θα είχα σίγουρα απολυθεί.
*Ο Κάρολος Καβουλάκος είναι Αν. Καθηγητής ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου