Η φύση μας μιλάει! Ακούει κανείς; - Του Δημήτρη Μπριασούλη*

Περιοχές της Θεσσαλίας που επλήγησαν από τις πρόσφατες πλημμύρες. | (POOL/ΟΡΕΣΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ/EUROKINISSI)

Οι μεγάλες καταστροφές

Τα ακραία καιρικά φαινόμενα συνοδεύονται όλο και πιο συχνά από μεγάλες «φυσικές» καταστροφές όπως οι δασικές πυρκαγιές και οι πλημμύρες. Πόσο φυσικές είναι όμως αυτές οι καταστροφές; Η φύση μας δείχνει τα λάθη μας και τις πολιτικές σκοπιμότητες που επιμένουμε να υπηρετούμε και να πληρώνουμε επί δεκαετίες. 

Πλημμύρες. Οι πρωτοφανείς ποσότητες του νερού που έπεσαν στην Θεσσαλία με το πέρασμα των διαδοχικών κακοκαιριών ‘Daniel’ και ‘Elias’, και τα απίστευτα πλημμυρικά φαινόμενα που ακολούθησαν, πέρα από ανθρώπινες απώλειες και τρομακτικές καταστροφές σε υποδομές, κατοικίες, αγροτικές εκμεταλλεύσεις, φυτικό και ζωικό κεφάλαιο, μας έδωσαν και ένα καλό μάθημα. Επανέφεραν σε «λειτουργία» τους ενταφιασμένους χειμάρρους και τα μπαζωμένα ρέματα των τελευταίων δεκαετιών. Επαναχάραξαν τις σωστές διαδρομές απορροής του τεράστιου όγκου των νερών των πλημμυρικών φαινομένων. 

Τα κτίσματα, οι δρόμοι και οι όποιες άλλες κατασκευές πάνω στους διαδρόμους φυσικών απορροών που είχε χαράξει η φύση από αιώνες, εξαφανίστηκαν σε λίγες ώρες για να αποκαλύψουν την αφροσύνη όσων επί δεκαετίες θεωρούσαν ότι κάθε κομμάτι γης, σε ρέμα ή χείμαρρο, σε γκρεμνό ή δάσος,. αιγιαλό και παραλία, αποτελεί «αξιοποιήσιμο οικόπεδο». Χτίστηκαν αυθαίρετα, εκτός σχεδίου, κοντά ή πάνω σε μπαζωμένα ρέματα, και αιγιαλούς, δημιουργήθηκαν δρόμοι και συνδέθηκαν οι αυθαιρεσίες με τα δίκτυα. Οι οποίες νομιμοποιήθηκαν φυσικά. Ο νέος Κτιριοδομικός Κανονισμός μάλιστα [1], δίνει την δυνατότητα, χωρίς απαίτηση οριοθέτησης των ρεμάτων, για εργασίες αποπεράτωσης και πλήρους ανακαίνισης σε παλιά κτήρια κοντά ή μέσα σε μπαζωμένα ρέματα, μέχρι και επιδοτούμενα προγράμματα όπως το «εξοικονομώ»! [2]. Παρόμοιες καταστάσεις αποκαλύφθηκαν και με τα πλημμυρικά φαινόμενα της ‘Ευρυδίκης’ που έπληξε τον Νοέμβριο του 2017 Μάνδρα, Μαγούλα και Νέα Πέραμο όπου χάθηκαν 24 ανθρώπινες ζωές και προκλήθηκαν τεράστιες καταστροφές. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ε. Λέκκα, οι καταστροφές οφείλονται στην πολύ μεγάλη ένταση της βροχόπτωσης σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη δόμηση...(«Η πόλη της Μάνδρας ουσιαστικά χτίστηκε μετά το ’60 στην κοίτη του ποταμού, χωρίς κανένα έργο») [3]. Ιδιώτες, δήμοι, και φορείς της πολιτείας, σε αγαστή συνεργασία επί δεκαετίες, αντάλλασσαν «εξυπηρετήσεις ιδίων συμφερόντων» με κύριο μέσο συναλλαγής την γη, για την οποία η μόνη αξία που μπορούν να αντιληφθούν είναι η ανταλλακτική της αξία [4,5].

Πυρκαγιές. Οι δασικές μέγα-πυρκαγιές του καλοκαιριού του 2023, κατέκαψαν τεράστιες εκτάσεις πολύτιμου δάσους, δασικές εκτάσεις, βοσκοτόπους και καλλιέργειες, μεταξύ των οποίων και το μεγαλύτερο τμήμα του δάσους της Δαδιάς, ενός μοναδικού φυσικού δάσους και τοπίου, ανυπολόγιστης οικολογικής αξίας για ολόκληρη την Ευρώπη. Το κόστος από τις δασικές πυρκαγιές για την ελληνική οικονομία εκτιμάται στα 2,4-2,8 δισ. ευρώ ετησίως για το διάστημα 2023-2050 από τον οίκο Scope [6]. Οι δασικές μέγα-πυρκαγιές προσέφεραν τα δικά τους μαθήματα: ανέλαβαν να «καθαρίσουν» το δάσος της Δαδιάς, το οποίο, παρά το ότι βρίσκεται σε καθεστώς αυστηρής προστασίας σε μια πλήρως διαχειριζόμενη προστατευόμενη περιοχή, είχε αφεθεί χωρίς σωστή και συστηματική δασοπονική διαχείριση με στόχο και την βιώσιμη αξιοποίηση της βιομάζας. Η ξηρασία σε συνδυασμό με συσσώρευση μεγάλου όγκου βιομάζας λόγω απουσίας δραστηριοτήτων υλοτομίας, κτηνοτροφίας και καλλιεργειών δημιούργησαν ένα εκρηκτικό μείγμα [7].

Η αστική μεγα-πυρκαγιά στο Μάτι στις 23 Ιουλίου 2018, που εξελίχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες στην Ελλάδα με 104 νεκρούς, ανέδειξε και τα αποτελέσματα της «αξιοποίησης» της γης για αυθαίρετη κατοικία. Σύμφωνα με το ΤΕΕ [8] το 52% των δηλώσεων αυθαιρέτων των νόμων 4178/2013, 4495/2017 στο Μάτι Αττικής, δεν έχει κάποια οικοδομική άδεια, ενώ το 93% των δηλούμενων αυθαιρέτων είναι εκτός σχεδίου! Το 85% αφορά σε δευτερεύουσα, εξοχική κατοικία. Στους παραπάνω νόμους δεν εντάσσονται αυθαίρετα κτίσματα σε δάση, δασικές περιοχές, ρέματα, αιγιαλούς κλπ. Και επομένως το ποσοστό αυτών των κτισμάτων δεν συμπεριλαμβάνεται στα στατιστικά στοιχεία του ΤΕΕ [8].

Καμένες εκτάσεις. Υπάρχει και «αξιοποίηση» της καμένης γης! Τόσα παραδείγματα έχουμε. Ένα από αυτά, το δάσος της Πεντέλης. Αφού κατακάηκε επανειλημμένα, παρά τις συνεχείς προσπάθειες μερικής αναδάσωσης, έχει «αναδασωθεί» σε μεγάλη έκταση με σπίτια, βίλες, οικιστικές πυκνώσεις, δρόμους. Bonus οι νομιμοποιήσεις και παροχές που «δικαιούνται» από την πολιτεία όλα τα αυθαίρετα… Διαφορετική η αξιοποίηση για το καμένο δάσος της Δαδιάς αφού είχαν προγραμματισθεί να αναπτυχθούν εκεί πάρκα ΑΠΕ. Είναι ευκαιρία! [9]. Η πολιτεία έχει μακρά εμπειρία στο να νομοθετεί υπέρ των καταπατήσεων, αυθαιρεσιών, τακτοποιήσεων και όλων των σχετικών «νομοθετημάτων» νομιμοποίησης παρανομιών μικρών και μεγάλων ιδιωτών, αναδεικνύοντάς τους πολίτες που σέβονται τους νόμους μιας πολιτισμένης πολιτείας σε «αιθεροβάμονες»! Και οι νεότεροι και πλέον μορφωμένοι «αιθεροβάμονες» εγκαταλείπουν αυτή την πολιτεία με βήμα γοργό… 

Στόχος η αρπαγή της γης

Σχεδιασμός. Οι μέγα-πυρκαγιές και οι μέγα-πλημμύρες επιβεβαίωσαν με πολύ οδυνηρό τρόπο το 2023 ότι ο σωστός σχεδιασμός των «κοινών» υποδομών και χρήσεων γης των αστικών περιοχών και της υπαίθρου, των προστατευόμενων περιοχών και της αγροτικής και δασικής γης, με «πνεύμα και ήθος συλλογικής ευθύνης» [10], αποτελεί το βασικό εργαλείο πρόληψης καταστροφών λόγω ακραίων φυσικών φαινομένων αλλά και αναβάθμισης της ποιότητας ζωής και προώθησης μιας βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης για την χώρα και τους πολίτες της. Τον θέλουμε όμως τον σχεδιασμό οι άρχοντες και οι αρχόμενοι; Οι καθυστερήσεις στον πολεοδομικό σχεδιασμό, οι αλλεπάλληλες επαναλήψεις νομιμοποιήσεων διαρκώς εμφανιζόμενων νέων γενεών αυθαίρετων, τα παιγνίδια με την προστασία αιγιαλού, περιοχών natura και καμένων δασικών εκτάσεων, οι παρατάσεις και παρεκκλίσεις της εκτός σχεδίου δόμησης με απίθανες αιτιολογίες, αποτελούν έμπρακτη αρνητική απάντηση στον σχεδιασμό. Μήπως το θολό τοπίο βολεύει διαπλεκόμενες και «νομιμοποιούμενες» συναλλαγές με κύριο στόχο την αρπαγή της γης; [11]

Αρπαγή της γης. Η γη, αγροτική και δασική αλλά και οι προστατευμένες (στα χαρτιά) περιοχές της χώρας, υφίστανται μια ακατάσχετη λεηλασία και συρρίκνωση χωρίς όρια. Η επέλαση των ΑΠΕ και της αδίστακτης «τσιμεντοποίησης» της υπαίθρου και των νησιών από τον κτηματομεσιτικό και κατασκευαστικό τομέα καταστρέφει τον πλέον πολύτιμο φυσικό πόρο για την βιώσιμη ανάπτυξη της χώρας, τον διεθνώς αναγνωρισμένο κύριο πόλο έλξης εκατομμυρίων τουριστών, το Ελληνικό τοπίο. Στην αγροτική γη φυτρώνουν φωτοβολταϊκά, με αναμενόμενες επιπτώσεις και στο εμπορικό ισοζύγιο του κλάδου των τροφίμων. Η παραγωγή προϊόντων μειώνεται και σε συνδυασμό με τις απρόβλεπτες κλιματικές συνθήκες και τις αλλεπάλληλες καταστροφές, δοκιμάζουμε επικίνδυνα τα όρια της επισιτιστικής ασφάλειας [12], και αναπόφευκτά οδηγούμαστε σε μεγάλες αυξήσεις τιμών των αγροτικών προϊόντων. Έχει υπολογίσει κανείς τις συνολικές επιπτώσεις για την χώρα; 

Η εκτός σχεδίου δόμηση, και η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών και αιολικών πάρκων σε αγροτική γη, δάση και προστατευόμενες περιοχές και σε ορεινούς όγκους είναι από κάθε άποψη, εγκληματική για την χώρα και τους πολίτες [13,14]. Θα έπρεπε να απαγορεύεται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης για όλες τις χώρες-μέλη με αυστηρές επιπτώσεις για οποιεσδήποτέ παρεκκλίσεις. Η «εκτός σχεδίου δόμηση» είναι άγνωστη έννοια στην Ευρώπη. Δώδεκα μεγάλες Ελληνικές περιβαλλοντικές Οργανώσεις έχουν ήδη συνυπογράψει κείμενο με το οποίο κρίνουν «άμεση και απαραίτητη την κατάργηση της ακατανόητης δυνατότητας της εκτός σχεδίου δόμησης» [15]. 

Το ευρύτερο πρόβλημα του σχεδιασμού έχει διατυπωθεί με σαφήνεια [16]: «Το κράτος αδυνατεί να διαμορφώσει και να εφαρμόσει ουσιαστικό δημόσιο σχεδιασμό, την εκ των ων ουκ άνευ συνθήκη για την αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων στη γη. Το σύνθημα «H γη μας, η εστία μας, το μέλλον μας» απαιτεί αναδιατύπωση επί το σαφέστερον για να τονιστούν τα αδιαπραγμάτευτα δικαιώματα στη γη από τα οποία συναρτώνται άρρηκτα η καταπολέμηση της ερημοποίησης, η κάμψη της μετανάστευσης, η παραμονή στις εστίες και το δικαίωμα στο “μέλλον μας”».

*Ομότιμος Καθηγητής, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Αναφορές

1. Υ.Α. ΥΠΕΝ/ΔΑΟΚΑ/ 66006/2360/(ΦΕΚ3985Β/22-06-2023) 
2. Γραμματή Μπακλατσή, Νέοι όροι για δόμηση κοντά σε ρέμα με τον Κτιριοδομικό Κανονισμό του 2023, Οκτώβριος 2023, taxydromos.gr.
3. Ευθ. Λέκκας στη δίκη της Μάνδρας: «Πρωτόγνωρη βροχή και άναρχη δόμηση οι αιτίες της τραγωδίας», Η Καθημερινή, newsroom, 23.06.2020
4. Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Ερημοποίηση... η ασυνόδευτη (2016), 10 κείμενα για την Ερημοποίηση 2006-2015, έκδοση 2015, ISBN 978 960 93 7503 0, https://geography.aegean.gr/files/CVs/briassouli_10_essays.pdf :
5. Δημήτρης Μπριασούλης, Το φάσμα της Ερημοποίησης, Απόψεις, ΕφΣυν, 17.06.2023.
6. Ελευθερία Κούρταλη, Προειδοποίηση για το κόστος των δασικών πυρκαγιών, Η Καθημερινή, 10.06.2023
7. Σύλβια Ζακάκ (2023). Πως θα αναγεννηθεί το Δάσος της Δαδιάς από την μεγαλύτερη φωτιά στην Ευρώπη. Χρύσα Γρίβα, CNN, 20 Δεκεμβρίου 2023.. https://www.cnn.gr/ellada/story/397074/sylvia-zakak-pos-tha-anagennithei-to-dasos-tis-dadias-apo-ti-megalyteri-fotia-stin-evropi 
8. ΤΕΕ (2018). Στη δημοσιότητα από το ΤΕΕ τα στοιχεία για τα αυθαίρετα στο Μάτι. 8 Αυγούστου 2018. https://tdm.tee.gr/tee-arithmitika-dedomena-kai-statistika-stoicheia-diloseon-afthairetis-domisis-stin-pyroplikti-periochi-mati-anatolikis-attikis/ 
9. Δημήτρης Μπριασούλης (2023). Είναι ευκαιρία! Απόψεις. Η Εφημερlδα των Συντακτών, 24.01.23 
10. Ελένη Μπριασούλη, (2003). Τα "κοινά" - πόροι συλλογικής ιδιοκτησίας και συλλογικής ευθύνης: έννοιες, προβλήματα και το ζήτημα της διαχείρισής τους, Αειχώρος, 2 (1): 36-57
11. Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, (2015). Περιπλανώμενοι και εγκατεστημένοι ληστές της γης και ερημοποίηση. Στο Ε. Καπετανάκη-Μπριασούλη (Επιμ.), 10 κείμενα για την Ερημοποίηση 2006-2015 (σ. 55-64), έκδοση 2015. ISBN 978 960 93 7503 0
12. Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Ερημοποίηση, επισιτιστική ασφάλεια, πανδημίες: Κοινή λύση για κοινές απειλές, Η Εφημερlδα των Συντακτών, 15.06.2020
13. Γ. Ρούστας, Εισαγγελική έρευνα για τα φωτοβολταϊκά που ξεφυτρώνουν συνεχώς στον Θεσσαλικό κάμπο, Ύπαιθρος Χώρα. https://www.ypaithros.gr/eisaggeliki-ereyna-fotoboltaika-pou-ksefytronoun-synexos-thessaliko-kampo/ 
14. Γ. Λιάλος, Πόση γη «χάνεται» στα αιολικά, Καθημερινή, 5/1/2024
15. Εκτός Σχεδίου Δόμηση: Η Σταδιακή Καταστροφή της Ελληνικής Φύσης, Greenpeace, 11 Σεπτεμβρίου 2023. https://www.greenpeace.org/greece/issues/perivallon/49173/ektos-sxediou-domisi-katastrofi-fysis/
16. Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Η ερημοποίηση, η μετανάστευση και τα αδιαπραγμάτευτα, Η Εφημερlδα των Συντακτών, 18.06.2017, https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/114193_i-erimopoiisi-i-metanasteysi-kai-ta-adiapragmateyta 
     

ΠΗΓΗ