Όταν τα ανθρώπινα δικαιώματα συναντιούνται με τα οικουμενικά κοινά
Για το βιβλίο του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη «Ο μονόδρομος της ουτοπίας και τα όρια του αδύνατου»
Το τελευταίο βιβλίο του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη «Ο μονόδρομος της ουτοπίας και τα όρια του αδύνατου: Το δικαίωμα των ανθρώπων στα οικουμενικά κοινά», των εκδόσεων Νήσος, αποτελεί ένα πρωτοποριακό έργο διεθνούς εμβέλειας. Ο Τσιτσελίκης καταπιάνεται με την προβληματική των οικουμενικών κοινών, όπως οι ωκεανοί, ο βυθός, ο κυβερνοχώρος, το διάστημα, οι πολικές περιοχές, η ατμόσφαιρα, η βιοποικιλότητα, το νερό, το ανθρώπινο γονιδίωμα, η γνώση και η επιστήμη, η άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Εξετάζει διαχρονικά τις ιστορικά εξελισσόμενες φιλοσοφικές προσεγγίσεις και τις δικαιικές αποτυπώσεις της διαχείρισης των οικουμενικών πόρων στην προσπάθεια της ανθρωπότητας να σχηματοποιήσει τους θεσμούς διακυβέρνησής τους.
Η πρωτοτυπία του βιβλίου έγκειται στην προσέγγιση των οικουμενικών κοινών κάτω από το πρίσμα της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας των κοινών. Σύμφωνα με αυτή, τα κοινά συνιστούν μια αδιαίρετη διαλεκτική ενότητα μεταξύ κοινότητας, πόρων και κανόνων που επινοούν οι κοινωνοί για την αγαθή επιστασία των πόρων. Στοχεύουν στη συμπεριληπτική διαχείριση και τη δίκαιη διανομή των πόρων με τρόπους και αρχές που δεν βασίζονται στην ατομική ιδιοκτησία και την αγορά. Η μελέτη θεσμών διαχείρισης των κοινών πόρων αποτέλεσε, άλλωστε, το κύριο αντικείμενο επιστημονικής ενασχόλησης της E. Ostrom που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ το 2009.
Ο συγγραφέας σταχυολογεί πληθώρα συγκεκριμένων παραδειγμάτων, συμφωνιών και διευθετήσεων του διεθνούς δικαίου που είναι απαραίτητα για να γίνει κατανοητή η πολυπλοκότητα και η ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει η διακυβέρνηση των οικουμενικών κοινών. Παραδείγματα πόρων με παγκόσμια σημασία, που όμως εντοπίζονται στην εδαφικότητα μιας ή περισσότερων χωρών (όπως τα δάση του Αμαζονίου) ή πέρα από την κρατική κυριαρχία (όπως το διάστημα). Η επίκληση κοινοτήτων με ασαφές ή ρευστό περιεχόμενο, όπως η «ανθρωπότητα», ή «οικουμενικών συμφερόντων» που υπερκερνούν τα συμφέροντα των κρατών. Ακόμα και ο προσδιορισμός των κοινωνών, που στις περιπτώσεις αυτές μπορεί να αποτελούν διαφορετικές οντότητες (όπως κοινότητες, «λαοί», πολιτικά κινήματα, εταιρείες, ΜΚΟ, κράτη και διεθνείς οργανισμοί) διαμορφώνοντας ένα πεδίο πολυκεντρικής διακυβέρνησης, αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις ζητούμενο προκειμένου να προσδιοριστούν δικαιώματα και υποχρεώσεις.
Εξετάζοντας στην ιστορικότητα τις αντιλήψεις και τις δικαιικές διευθετήσεις δεν μπορεί παρά να διακρίνει κανείς την υπερίσχυση της λογικής της ιδιοποίησης των περισσότερων οικουμενικών πόρων από τους ισχυρούς μέσω της περίφραξης και της ιδιωτικοποίησης. Ωστόσο από την εποχή της κατίσχυσης της ιδεολογίας των res nullius, που χρησιμοποιήθηκε σαν άλλοθι για την αποικιοκρατική υφαρπαγή πόρων, έχει διανυθεί ένας μακρύς και αντιφατικός δρόμος. Ιδέες όπως η κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας, η διαγενεακή ισότητα, η αναγνωρισμένη από το διεθνές δίκαιο υποχρέωση των κρατών να ενεργούν με βάση την αρχή της προφύλαξης και της οφειλόμενης προσήκουσας επιμέλειας, αποτελούν δείγματα μιας νέας δυνητικής κατεύθυνσης. Η απόδοση δικαιωμάτων σε ιθαγενικές κοινότητες, ή σε μερικές περιπτώσεις σε ασαφείς νομικά οντότητες όπως στη φύση (η Μητέρα Γη ως οιονεί υποκείμενο δικαιωμάτων στο σύνταγμα του Ισημερινού, ο ποταμός Γουανγκανούι στη Νέα Ζηλανδία και ο Γάγγης στην Ινδία) σηματοδοτούν την επίπονη προσπάθεια αλλαγής του αξιακού υποβάθρου διακυβέρνησης των οικουμενικών κοινών. Οι προσπάθειες που καταγράφονται σε ένα αμφιταλαντευόμενο και αντιφατικό διεθνές δίκαιο δεν βρίσκονται τόσο μακριά μας. Η ζωή και η ευημερία μας εξαρτώνται από την τύχη των οικουμενικών κοινών, ενώ οι διευθετήσεις του διεθνούς δικαίου επηρεάζουν άμεσα το εθνικό δίκαιο διαμορφώνοντας το θεσμικό περιβάλλον της πολιτικής κοινότητας στην οποία ζούμε.
Από την άλλη, τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως αυτά αποτυπώνονται στην Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σχετίζονται άμεσα με τα κοινά της φύσης αλλά όχι μόνο με αυτά. Η διακήρυξη ότι «κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα σε ένα τέτοιο επίπεδο ζωής που να διασφαλίζει υγεία γι’ αυτόν και την οικογένειά του, συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης σε τροφή, ρουχισμό, στέγαση και ιατρική περίθαλψή» ή το δικαίωμα στην τροφή, την πρόσβαση σε ασφαλές και πόσιμο νερό, στο υγιές και καθαρό περιβάλλον και στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο υγείας, καθίσταται κενό γράμμα αν το μέρισμα στα οικουμενικά κοινά ακυρώνεται στην πράξη. Για τον συγγραφέα, είναι αυτονόητο ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου εκβάλλουν τελικά σε ένα γενικό δικαίωμα στα οικουμενικά κοινά, το οποίο βρίσκεται υπό διαμόρφωση. Ενα τέτοιο δικαίωμα βρίσκεται στην καρδιά του ζητήματος που αφορά τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Ιδεατά, θα λάμβανε μια οικουμενικά κανονιστική μορφή δημιουργώντας μια υποχρέωση δημοκρατικής και συμμετοχικής διακυβέρνησης.
Η αναγνώριση του δικαιώματος του ανθρώπου στα κοινά δεν μπορεί παρά να είναι μια νομική αντανάκλαση μιας ευρύτερης αξιακής, πολιτισμικής και πολιτικής αλλαγής υποδείγματος που έχει στον πυρήνα της την αξιολόγηση της αξίας με άλλα κριτήρια πέραν της στενής οικονομικής λογικής. Αφορά την αντικατάσταση των πολιτικών απόσπασης με πολιτικές αναγέννησης σε ό,τι αφορά τους οικουμενικούς πόρους και τον μετασχηματισμό της προστασίας ατομικής ιδιοκτησίας ώστε να υπόκειται σε εγγυήσεις για τα κοινά. Τα οικουμενικά κοινά δεν μπορούν να αποτελούν πηγή ατομικού πλουτισμού, αλλά εγγύηση για αξιοπρεπή διαβίωση και ευημερία. Μόνο έτσι η ανθρωπότητα θα μπορέσει να αντιμετωπίσει το έρεβος της Ανθρωπόκαινου και να αποκρούσει τη βία που πηγάζει από ένα οικονομικό σύστημα που υπηρετεί το χωρίς όρια ατομικό κέρδος. Οσο κι αν κάτι τέτοιο ακούγεται ουτοπικό, είναι επίκαιρο σε έναν πολυπολικό κόσμο που αναδύεται. Eίναι «μονόδρομος», όπως άλλωστε επισημαίνει και ο τίτλος του βιβλίου. Δεν υπάρχει εναλλακτική.
*O επίκουρος καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Γιώργος Παπανικολάου ήταν πρόσφατα εκ των ομιλητών στην παρουσίαση του βιβλίου του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη «Ο μονόδρομος της ουτοπίας και τα όρια του αδύνατου: Το δικαίωμα των ανθρώπων στα οικουμενικά κοινά», όπως άλλωστε και οι Δώρα Κοτσακά (συντονίστρια Παρατηρητηρίου Κοινών, Ena Institute) και Λόης Λαμπριανίδης (αφ. καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, πρώην γ.γ. υπουργείου Ανάπτυξης). Την εκδήλωση που συνδιοργάνωσαν οι εκδόσεις Νήσος και το New York University in Athens συντόνισε ο δημοσιογράφος (στη LIFO) Θοδωρής Αντωνόπουλος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου