Μεγάλα αφηγήματα και μικρά οράματα. Εξουσιαστικοί μηχανισμοί και αντιστάσεις - Του Βασίλη Νιτσιάκου*

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΡΑΣ/EUROKINISSI

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της επόμενης, με την κατάρρευση των καθεστώτων του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού», σημειώθηκαν μεγάλες ανατροπές στις κάθε είδους ιδεολογίες, με εξαίρεση τη φιλελεύθερη, που θεωρήθηκε ότι κατατρόπωσε το αντίπαλο δέος της, τον σοσιαλισμό, τον κομμουνισμό και πάει λέγοντας.

Κάποιοι εκπρόσωποί της μίλησαν, μάλιστα, για το «τέλος της Ιστορίας», με την έννοια ότι ο φιλελεύθερος καπιταλισμός αποτελεί την κορύφωση της ανθρώπινης πορείας και εξέλιξης και κατά συνέπεια δεν υπάρχει κάτι άλλο μετά και πέρα από αυτόν.

Στο πεδίο των κοινωνικών, ανθρωπιστικών και πολιτικών επιστημών ευρύτερα παρατηρήθηκε, επίσης, ένα ισχυρό «ταρακούνημα», που έθεσε υπό αμφισβήτηση μεγάλες θεωρίες και αφηγήματα περί της αλλαγής ή του μετασχηματισμού των κοινωνιών, αλλά και τα ανάλογα ερμηνευτικά σχήματα που κατείχαν ηγεμονικές θέσεις στο ακαδημαϊκό και ευρύτερα διανοητικό στερέωμα. Θύματα αυτής της τροπής των πραγμάτων υπήρξαν επίσης τα δόγματα και οι βεβαιότητες, οι έννοιες της αντικειμενικότητας και της αλήθειας.

Συγκροτήθηκε έτσι ένα τεράστιο ρεύμα κριτικής, αμφισβήτησης και αναστοχασμού πάνω σε προηγούμενα μεγάλα αφηγήματα που σφράγισαν την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας, το οποίο κατέληξε σε έναν απόλυτο σχετικισμό και σε επιλογές που στη θέση των μεγάλων θεωριών και αφηγημάτων έβαλαν τις μικροσκοπικές θεωρήσεις και τη θραυσματική «πραγματικότητα» (που υπαγορεύει θραυσματικές προσεγγίσεις), την παρεξηγημένη από τον θετικισμό υποκειμενικότητα, την αυτοαναφορικότητα, που παραπέμπει στη σχέση του παρατηρητή με το παρατηρούμενο και την καθοριστική σημασία της οπτικής από την οποία βλέπει κανείς τα πράγματα, τον κόσμο. Κατά κάποιον τρόπο, εγκαταλείφθηκε η αναζήτηση της μίας και μοναδικής αλήθειας για χάρη της άποψης ότι υπάρχουν τόσες αλήθειες όσες και οπτικές.

Μέσα σε αυτό το σκηνικό, που διατηρείται μέχρι σήμερα, είναι φυσικό να παρουσιαστεί και μια γενικότερη κρίση οράματος ή οραμάτων, τα οποία θα υπόσχονται μια καλύτερη κοινωνία. Και το ερώτημα που πλανάται πάνω από τις κοινωνίες είναι: μας τελείωσαν τα οράματα, οι ελπίδες για μια συνολική αλλαγή του κόσμου, η πίστη σε ένα «καλύτερο αύριο», που υπόσχονται συνεχώς οι πολιτικοί και οι πολιτικές αλλά δεν φαίνεται να έρχεται;

Απέναντι σε αυτό το ερώτημα, που είναι δύσκολο να απαντήσει κανείς, μπορούμε να αντιπαραθέσουμε μικρότερα, λιγότερο φιλόδοξα, πιο ταπεινά ερωτήματα, στα οποία μπορούμε, πιστεύω, να απαντήσουμε και οι απαντήσεις να είναι αισιόδοξες.

Ποια είναι αυτά τα ερωτήματα; Πρώτο, κάτω από τις μεγάλες κλίμακες δεν υπάρχουν μικρές, στις οποίες μπορούμε να έχουμε λόγο και ο λόγος να γίνει πράξη; Δεύτερο, κάτω από τις κοινωνίες δεν υπάρχουν κοινότητες, στις οποίες υπάρχουν ακόμα διαπροσωπικές σχέσεις, κοινωνική συνοχή και κοινοί κώδικες αξιών, στις οποίες μπορούμε να επιστρέψουμε όχι νοσταλγικά αλλά με όραμα την επιστροφή στην κοινωνική αλληλεγγύη και την ανθρωπιά; Τρίτο, πέρα από το άτομο δεν υπάρχει το πρόσωπο, τα πρόσωπα με βούληση και ταυτότητα, τα οποία να συγκροτήσουν συλλογικότητες πάνω σε έναν κοινό μύθο που θα αφορά στο μέλλον με γνώμονα το παρελθόν;

Νομίζω πως σε αυτά τα τρία ερωτήματα μπορούμε να δώσουμε απαντήσεις και να είναι θετικές, αισιόδοξες και ρεαλιστικές, δηλαδή εφαρμόσιμες. Εχουμε ήδη παραδείγματα ομάδων νέων επιστημόνων αλλά και ανθρώπων της εργασίας και της διανόησης που έχουν ξεκινήσει εγχειρήματα, εμπνεόμενοι από στοιχεία του παρελθόντος, τα οποία προσαρμόζουν στα ζητούμενα και τις ανάγκες του σήμερα «με λογισμό και μ' όνειρο».

Μπορεί τα μεγάλα οράματα να εξέλιπαν, αλλά υπάρχουν τα μικρά που δεν είναι ασήμαντα. Πέρα από όλα τα άλλα, επαναφέρουν στο προσκήνιο το μεγάλο ζητούμενο της εποχής, που αφορά στον ηθικό κώδικα αξιών που διέπει τις σχέσεις μας... Και η επικαιρότητα; Η κοινωνία πρέπει να ανασυνταχθεί και να δραστηριοποιηθεί ενάντια σε όλους τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς, να αυτενεργήσει. Να προκύψουν νέες μορφές κοινοτήτων αντίστασης απέναντι στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές ξεπουλήματος του δημοσίου φυσικού και πολιτισμικού κεφαλαίου της χώρας, προστασίας των δημοσίων αγαθών της υγείας και της παιδείας.

Εικόνα από thepressproject

Τα νέα αυτά κοινοτικά κινήματα θα εμπνέονται από τις παραδόσεις αυτοδιαχείρισης και αντίστασης στον ατομικισμό και την αποδοχή της προτεραιότητας της κερδοφορίας των λίγων απέναντι στα δικαιώματα των πολλών. Η προστασία του περιβάλλοντος περνά μέσα από τις κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις. Οσο κυριαρχεί εμπορευματική παραγωγή και εκμετάλλευση στην κοινωνία θα υπάρχει ανθρώπινη ληστρική συμπεριφορά απέναντι στη φύση.

Είναι στο χέρι των τοπικών κοινωνιών και των άλλων κοινοτήτων να πάρουν την τύχη στα χέρια τους, «για να σωθεί οτιδήποτε, αν σώζεται».

*Kαθηγητήs Κοινωνικής Λαογραφίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

ΠΗΓΗ