Η θανατοπολιτική ως αντιεξελικτικός σκοταδισμός - Όποιος δεν προσαρμόζεται, αλλάζει

Σπύρος Μανουσέλης

Υστερα από ενάμιση αιώνα εξελικτικών και ανθρωπολογικών ερευνών, η ιστορική ανασυγκρότηση της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων δεν θα έπρεπε να ταυτίζεται με την αιμοσταγή εικόνα της «άγριας ζούγκλας» ή με την εξίσου δημοφιλή δοξασία περί ιδιοτελούς «πολέμου όλων εναντίον όλων».

«Tο βασικό ζητούμενο σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να δείχνουμε προσαρμογή. Οποιος αρνείται να προσαρμοστεί, δυστυχώς, πεθαίνει. Η πορεία όλων μας εξαρτάται από την προσαρμογή μας σε δύσκολες συνθήκες». Αυτή ήταν η προκλητική δήλωση του Στέλιου Πέτσα στη συζήτηση στον ΑΝΤ1 για την ενεργειακή κρίση, το φυσικό αέριο και την κυβερνητική «λύση» της επιστροφής στους… καυστήρες πετρελαίου.

Μετά τον σάλο που δικαίως προκάλεσε η κατάπτυστη κοινωνικά και ανάλγητη ανθρωπιστικά δήλωσή του, ο αναπληρωτής υπουργός Εσωτερικών επιχείρησε να ανασκευάσει αυτή την πολιτική γκάφα διαπράττοντας μια ακόμη χειρότερη, όταν δήλωσε, κατόπιν, ότι δεν μιλούσε για τη θέρμανση, αλλά «αναφερόμουν στην προσαρμοστικότητα του ανθρώπου ιστορικά»! Επιχείρησε δηλαδή να δικαιολογήσει «επιστημονικά» την κυνικότατη δήλωσή του -αλλά και τη νεοφιλελεύθερη πολιτική που αυτή η δήλωση υπηρετεί- αποδίδοντάς την στη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου.

Κατηγόρησε, μάλιστα, ως αδαείς όσους ενοχλήθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν για αυτές τις δηλώσεις του. Και προφανώς είμαστε αδαείς αφού δεν καταλάβαμε ότι δεν αναφερόταν στα τρέχοντα προβλήματα με τη θέρμανση των Ελλήνων, αλλά στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπινου είδους συνολικά! Επομένως, αξίζει να εξετάσουμε αν ευσταθεί ή, έστω, αν τεκμηριώνεται επιστημονικά αυτή η νεοφιλελεύθερη εκδοχή της… προσαρμοστικότητας.

Γιατί ο Δαρβίνος δεν ήταν κοινωνικός δαρβινιστής;

Η παράξενη ιδέα ότι καμία μορφή ζωής δεν είναι αιώνια και αμετάβλητη, αλλά οφείλει συνεχώς να εξελίσσεται στην προσπάθειά της να προσαρμοστεί σε ένα εξίσου ευμετάβλητο περιβάλλον, δεν διατυπώθηκε πρώτη φορά από τον Κάρολο Δαρβίνο. Ο μεγάλος Βρετανός φυσιοδίφης «περιορίστηκε» στο να αποκαλύψει τον βασικό βιολογικό μηχανισμό που εξηγεί το πώς εξελίσσονται όλα τα έμβια όντα από την ανάγκη να προσαρμοστούν στο περιβάλλον τους. Η δαρβινική εξελικτική επιστήμη στοχεύει, λοιπόν, στην ανάδειξη της θεμελιώδους ενότητας του ανθρώπου με τον υπόλοιπο έμβιο κόσμο και εμμέσως στην επανένωση των δύο αυστηρά οριοθετημένων και αλληλοαποκλειόμενων μέχρι σήμερα «πολιτισμών»: του επιστημονικού με τον ανθρωπιστικό.

Υστερα από ενάμιση αιώνα εξελικτικών και ανθρωπολογικών ερευνών, η ιστορική ανασυγκρότηση της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων δεν ταυτίζεται πια με την αιμοσταγή εικόνα της «άγριας ζούγκλας» ή με την ιδιαίτερα δημοφιλή στις μέρες μας ιδέα του ιδιοτελούς «πολέμου όλων εναντίον όλων». Αντίθετα, η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη, ο αλτρουισμός και η αυτοθυσία δεν θεωρούνται αποκλειστικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά ή «ηθικά» βιολογικά μας προνόμια, αλλά βιολογικά χαρακτηριστικά που μοιραζόμαστε με πολλά άλλα, δήθεν «κατώτερα», ζωικά είδη.

Συνεπώς ο αλτρουισμός, η φιλαλληλία και η κοινωνική αλληλεγγύη δεν είναι μια αμιγώς ηθική αλλά και μια βιολογική επιταγή, η οποία προέκυψε κατά τη βιολογική εξέλιξη και διατηρείται από τη φυσική επιλογή επειδή προφανώς συμβάλλει αποφασιστικά στην επιβίωση των περισσότερων κοινωνικών ζωικών ειδών, του ανθρώπου μη εξαιρουμένου.

Δυστυχώς, η ζωτική ανάγκη υπέρβασης του αυθαίρετου διαχωρισμού των βιολογικών από τις κοινωνικές συμπεριφορές εκφράστηκε από ορισμένους εξελικτικούς βιολόγους με τρόπο ανεπαρκή και επιστημονικά μεροληπτικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι προσπάθειες ορισμένων σύγχρονων κοινωνιοβιολόγων, ηθολόγων και γενετιστών να εξηγήσουν μέσω των γονιδίων τα κυρίαρχα σήμερα κοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς των ανθρώπων.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο όμως αυτοί οι ειδικοί οδηγήθηκαν -με ή παρά τη θέλησή τους- στο να νομιμοποιούν «επιστημονικά» τις πιο ανθρωποκτόνες οικονομικές πολιτικές και τις πιο ιδιοτελείς κοινωνικές αξίες, οι οποίες βέβαια πολύ απέχουν από το να εκφράζουν και ακόμη λιγότερο να ικανοποιούν τις πραγματικές βιολογικές ανάγκες των ανθρώπων!

Ως κυρίαρχο ευρωπαϊκό ρεύμα σκέψης, κατά τον ύστερο 19ο αιώνα, ο κοινωνικός δαρβινισμός υποτίθεται ότι προέκυψε από την επαναστατική ιδέα της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής, που ο Κάρολος Δαρβίνος διατύπωσε πρώτη φορά το 1859 στο βιβλίο του «Η καταγωγή των ειδών». Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν ένα συνονθύλευμα κοινωνικών προκαταλήψεων και επιστημονικών παρανοήσεων σχετικά με τη φύση και την ιστορία του ανθρώπινου είδους.

Παρανοώντας ή διαστρεβλώνοντας σκοπίμως τις επαναστατικές ιδέες του Δαρβίνου, οι αυτοαποκαλούμενοι «κοινωνικοί δαρβινιστές» ιδιοποιήθηκαν -χωρίς τη συναίνεσή του!- το όνομα του πατέρα της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας για να νομιμοποιήσουν επιστημονικά τις πολιτικά υπερσυντηρητικές θεωρίες τους, αλλά και τις κοινωνικά αντιδραστικές πρακτικές που αυτές συνεπάγονται.

Παλιός και νέος κοινωνικός δαρβινισμός

Ωστόσο, από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα τα ιδεολογήματα του κοινωνικού δαρβινισμού έχουν επηρεάσει σημαντικά, όχι μόνο κάποιες πολύ διαδεδομένες κοινωνικές πρακτικές, αλλά και τις πολιτικές ιδέες σχετικά με τη φύση και την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων. Οσο για τις «ανατρεπτικές» ιδέες των κοινωνικών δαρβινιστών, αυτές ήταν -και είναι- η προϋπόθεση για την επιβολή μιας σειράς από ολέθριες κοινωνικές πρακτικές, όπως π.χ. η ρατσιστική και φυλετική βία, η ευγονική, η φρενολογία.

Διόλου περίεργο, λοιπόν, ότι αυτή η ιδεολογία καλλιεργήθηκε συστηματικά από τα πιο συντηρητικά και ολοκληρωτικά πολιτεύματα, όπως ο ναζισμός και ο φασισμός, επειδή τους προσέφερε την επιστημονικοφανή νομιμοποίηση και τη δικαιολογία για να προχωρήσουν στη μαζική εξάλειψη των βιολογικά «κατώτερων» και άρα «μη προσαρμοσμένων» ανθρώπων!

Υπάρχει κάτι βαθύτατα ανορθολογικό και ολοφάνερα παθολογικό στις σημερινές οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές της διαρκούς οικονομικής, κοινωνικής και οικολογικής απορρύθμισης, της παγκοσμιοποίησης δηλαδή των τοπικών κρίσεων που προκύπτουν από τη νεοφιλελεύθερη ασυδοσία των αγορών και από τον οικολογικά καταστροφικό και ανθρωποκτόνο οικονομικό ανταγωνισμό.

Στην ορατή πλέον απειλή μιας πλανητικής απορρύθμισης, δηλαδή μιας ανεξέλεγκτης κλιματικής, οικολογικής και ανθρωπιστικής καταστροφής, έρχεται να προστεθεί και η τρέχουσα, επίσης πλανητικών διαστάσεων, οικονομική και κοινωνική κρίση, την οποία επιχειρούμε μάταια να «θεραπεύσουμε» με τα νόμιμα παρηγορητικά «ναρκωτικά»: από την αναξιοκρατική -και άρα ανάξια- κοινωνική, οικονομική και επαγγελματική «επιτυχία» μέχρι τις ποικίλες καταναλωτικές απολαύσεις. Μια θανατοπολιτική που δικαιολογείται με τα μοιρολατρικά επιχειρήματα περί «επιβίωσης των πιο προσαρμοσμένων».

*****

-ΣΧΕΤΙΚΟ και το ακόλουθο:

• Όποιος δεν προσαρμόζεται, αλλάζει

Του Νίκου Νικήσιανη*

Ας είμαστε καλοπροαίρετοι κι ας δεχθούμε ότι με την ατάκα “όποιος δεν προσαρμόζεται πεθαίνει”, ο κ. Πέτσας δεν εννοούσε ότι όποιος δεν έχει λεφτά να (ξανα)αλλάξει τη θέρμανση από αέριο σε πετρέλαιο ας πεθάνει από το κρύο. Ας υποθέσουμε ήταν ένα σχήμα λόγου για να δείξει ότι η κοινωνία και οι πολίτες πρέπει να προσαρμόζονται στις συνθήκες και ότι όποιος αδυνατεί να προσαρμοστεί χάνει στον αγώνα της επιβίωσης. Ότι χρησιμοποίησε δηλαδή μια μεταφορά του δαρβινισμού, για να μας δείξει έτσι τον ρεαλισμό του και τη μόρφωσή του.

Μιας λοιπόν που μπήκε στα χωράφια μας, να του πούμε ότι αυτό το σχήμα αυτό δεν είναι καν δαρβινισμός. Η έννοια-κλειδί στον δαρβινισμό δεν είναι ο θάνατος, είναι η εξέλιξη. Αυτό που απέδειξε ο Δαρβίνος, και πάνω σε αυτή την απόδειξη στερεώθηκε μια ολόκληρη νέα επιστήμη, είναι ότι όποιος δεν προσαρμόζεται, αλλάζει. Και δεύτερο, ότι σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει, κανείς δεν μπορεί να θεωρείται προσαρμοσμένος.

Ο υποτιθέμενος δαρβινισμός του κ. Πέτσα θεωρεί τις συνθήκες (πχ την τιμή του αερίου, τα κέρδη των εταιριών, τους φόρους κοκ) σταθερές και μας καλεί να προσαρμοστούμε σε αυτές. Ο δαρβινισμός μας έδειξε αντίθετα ότι τίποτα δεν είναι σταθερό: ότι οι ίδιοι οι οργανισμοί, μέσα από τη δική τους αλλαγή, αλλάζουν συνέχεια το περιβάλλον τους, τις συνθήκες της ύπαρξής τους.

Αν λοιπόν η μεταφορά του κ. Πέτσα δεν είναι δαρβινισμός, τότε είναι όντως αυτό που όλος ο κόσμος κατάλαβε: απλός νεοφιλελεύθερος κυνισμός. Είναι παραδοχή ότι οι φτωχοί δεν έχουν πια εξασφαλισμένο ούτε καν το δικαίωμα στην επιβίωση.

Κάθε φορά που θα ακούμε φέτος τον χειμώνα για έναν ακόμα θάνατο από ενεργειακή φτώχεια – γιατί δυστυχώς θα ακούσουμε πολλούς, για ένα μαγκάλι που πήρε φωτιά ή έναν άστεγο που χάθηκε, ας θυμόμαστε τον κύριο Πέτσα και τις πετυχημένες προβλέψεις του.

* Ο Νίκος Νικήσιανης είναι βιολόγος