Σκόρπιες σκέψεις για το Ιράν – Του Νικόλα Κοσματόπουλου*

* Από το λογαριασμό στο Facebook του Νικόλα Κοσματόπουλου, καθηγητή ανθρωπολογίας στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού

1. Το συμβάν που πυροδότησε τις διαμαρτυρίες αφορούσε μια νεαρή γυναίκα κουρδικής καταγωγής που πέθανε ενώ κρατούνταν από την αστυνομία ηθών για παράβαση σχετικά με την ένδυση της (χιτζάμπ). Ακόμα κι αν δεν πέθανε από χτυπήματα αλλά από ψυχολογικό στρες με ιατρική προϊστορία (όπως μεταδίδουν μερικά ΜΜΕ στο Ιράν), δεν παύει να πρόκειται για κρατική δολοφονία. Πολλά ΜΜΕ στο Ιράν, μεταξύ τους και μεγάλες εφημερίδες με πρωτοσέλιδα – κάλυψαν εκτενώς και καταδίκασαν αμέσως τον χαμό της γυναίκας, δείχνοντας με το δάκτυλο την αστυνομία (βλ. εικόνα)

2. Η επιβολή του χιτζάμπ από την “αστυνομία ηθών” αντιτίθεται στην ελευθερία της θρησκευτικής επιλογής που ανάγει το ίδιο το Κοράνι, αλλά και στην δεδομένη επαγγελματικά, πολιτιστικά και πολιτικά αναβαθισμένη θέση των γυναικών στην ιρανική κοινωνία μετά την επανάσταση του 1979. Εν προκειμένω είναι πολλές οι φωνές και οι περιπτώσεις όπου το συγκεκριμένο θέμα έχει αναχθεί σε μέγιστο διακύβευμα σε ανοικτές συζητήσεις στην ιρανική κοινωνία με πολύπλοκες νοηματοδοτήσεις που απλώνονται σε μια αρκετά εντυπωσιακή ιστορική βεντάλια (βλ. παρακάτω).

3. Η επανάσταση και η κατάσταση πριν αυτήν (βασιλεία Σάχη) είναι απαραίτητο συγκείμενο για να κατανοήσουμε τις αντιθέσεις μιας πολύπλοκης κοινωνίας όπως η ιρανική, όπου συγκρούονται μόνιμα και ανοικτά πολιτικές, γεωγραφικές, θρησκευτικές, έμφυλες, εθνοτικές και γεωπολιτικές ερμηνείες της επανασταστικής κληρονομιάς. Η θέση και η εικόνα της γυναίκας στην προεπαναστατική περίοδο δεν διέφερε – ειδικά στα αστικά στρώματα – από πολλές κοινωνίες, όπου η ελευθερία στην ενδυματολογική έκφραση δε σήμαινε αυτόματα πολιτική, κοινωνική κι επαγγελματική ισότητα.

4. Το χιτζάμπ – όπως έχει αποδείξει η ανθρωπολογία – μπορεί να σηματοδοτεί διαφορετικές ερμηνείες και νοηματοδοτήσεις σε διαφορετικά συγκείμενα, τόσο στο χρόνο όσο και στον χώρο. Ενώ στα παρισινά προάστια, στο Λονδίνο, το νέο Δελχί και την Αθήνα μπορεί – όχι απαραίτητα – να σημαίνει αντίσταση στην κυρίαρχη ομογενοποίηση και βίαιη ισλαμοφοβία, στην Τεχεράνη μπορεί να αντανακλά ταξικές διαφοροποιήσεις και κρατικές επιβολές, στην Βυρητό ταύτιση με την “Αντίσταση” κτλ.

5. Από την άλλη το χιτζαμπ αποτελεί εξέχον στοιχείο της δυτικής οριενταλιστικής φαντασίωσης για αιώνες. Η μανία με την οποία η Δύση ήθελε να “ξεσκεπάσει” τα άδυτα του Ισλάμ και να δωσει την δυνατότητα σε λευκούς άντρες και γυναίκες να “απελευθερώσουν” μελαμψές γυναίκες από μελαμψούς άντρες έχει περιγραφεί εξαίσια από τον αείμνηστο Edward Said κι έχει οδηγήσει σε αξέχαστες καταστροφές όπως η αμερικανική επέμβαση και διάλυση του Αφγανιστάν το 2001, για την οποία η ανθρωπολόγος Lila Abu Lughod έγραψε το μνημειώδες Do Muslim Women need saving? Η δυτική φανατική προσήλωση με τα εμφανή δείγματα ισλαμικής θρησκευτικότητας συνέβαλλε τα μάλα στην ανάδειξή τους σε αναπόσπαστα ταυτοτικά στοιχεία από κοινωνικά κινήματα που αναδύθηκαν ως απαντήσεις απέναντι στην δυτική ματιά (gaze) και αποικιοκρατική παρέμβαση. Εν συντομία, το χιτζάμπ νοηματοδοτείται σήμερα ως ταυτοτικό στοιχείο αντίστασης αλλά ως κρατικό εργαλείο καταλήγει να καταπλακώνει τις διαφορετικότητες που το ανέδειξαν ως τέτοιο.

6. Η σημερινή πραγματικότητα στο Ιράν δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς την συμπερίληψη των δρακόντιων κυρώσεων που έχει επιβάλλει η Δύση στην Ισλαμική Δημοκρατία με αποτέλεσμα την κατάρρευση του συστήματος υγείας και πρόνοιας, μαζικούς αναίτιους θανάτους και την βίαιη μετατόπιση της ευθύνης για οικογενειακή φροντίδα κυρίως στις γυναίκες.

7. Δεν είναι μυστικό ότι οι γεωπολιτικοί εχθροί της Ισλαμικής Δημοκρατίας τρίβουν τα χέρια τους με τις διαδηλώσεις στο Ιράν, στο οποίο τα τελευταία χρόνια επέβαλλαν κυρώσεις, δολοφονούσαν επιστήμονες μέρα μεσημέρι, χρηματοδοτούσαν ένοπλες ομάδες αντιφρονούντων μέσα στην χώρα, κι ετοίμαζαν μεθοδικά την εξέγερση. Δεν είναι τυχαίο ότι memes και σκίτσα κυκλοφόρησσαν σε ανύποπτο χρόνο (και που μερικά εντέχνως συνδέουν το κόψιμο των μαλλιών μιας γυναίκας με την αποκοπή της στήριξης στην γεωπολιτική ένοπλη “αντίσταση”) ούτε ότι η διεθνής κοινή γνώμη στρέφεται μαζικά στο Ιράν αγνοώντας παρόμοια περιστατικά σε διπλανές χώρες.

8. Η υποστήριξη των διαδηλώσεων στο Ιράν είναι αυτονόητη για όσους κι όσες αντιτίθενται στις κρατικές δολοφονίες, την αστυνομία ηθών, την πατριαρχική επιβολή της ένδυσης, την καταστολή των διαδηλώσεων, αλλά για να μην εξαντλείται σε μια φιλελεύθερη άγνοια του συγκείμενου οφείλει να συνοδεύεται από καταδίκη των δυτικών κυρώσεων και της ανοικτής παρέμβασης στο εσωτερικό της χώρας από δυνάμεις που έχουν ήδη καταστρέψει ολόκληρες χώρες στην περιοχή. Επιπλέον, οι πρόσφατες εμπειρίες της Αραβικής Άνοιξης και των «πορτοκαλί επαναστάσεων» αναδεικνύουν την ανάγκη κριτικής στάσης απέναντι σε εξεγέρσεις σε χώρες που βρίσκονται στον αντίποδα της Δύσης, χωρίς ωστόσο να απεμπολεί κανείς το δικαίωμα των λαών στον αγώνα για ένα καλύτερο μέλλον.

9. Η άμεση ανταπόκριση στην ιρανική αναστάτωση σε συνδυασμό με την επίμονη σιωπή σε πολύ μονιμότερες καταστάσεις βίας, καταστολής και καταπίεσης στην περιοχή και ανάλογες αντιστάσεις (Παλαιστίνη, Ιράκ, Υεμένη κτλ) αναδεικνύει για άλλη μια φορά την ανομολόγητη ύπαρξη μιας σειράς κριτηρίων για την υποστήριξη ή όχι ενός αγώνα αλλού. Κάποιοι αγώνες και αντιστάσεις βρίσκουν άμεση και προνομιακή μεταχείριση ενώ κάποιοι άλλοι υπόκεινται σε ανοικτά ή σιωπηρά τεστ καθαρότητας.

10. Αξίζει λοιπόν – με αφορμή άλλη μια έκρηξη στον παγκόσμιο Νότο – να τεθεί ξανά ως επιτακτικό το ζήτημα της «από-αποικιοποίησης της εξέγερσης». Η επανάσταση άλλωστε εδώ και καιρό έχει πάψει να είναι προνόμιο της αριστεράς και της αντί-αποικιακής αντίστασης. Δεν θα είναι υπερβολή να πει κανείς ότι έχει πια γίνει εργαλείο μελέτης και παρέμβασης από τις δυνάμεις που ηγούνται τον μεταποικιακό κόσμο. Αυτές οι δυνάμεις συχνά διαμορφώνουν το ερμηνευτικό πλαίσιο και το πληροφoριακό περιβάλλον μέσα από το οποίο κρίνουμε μια εξέγερση ως καλή ή κακή, δίκαιη ή άδικη.

ΠΗΓΗ