2+1 βιβλία για να νικήσετε τον παραλογισμό

 

Άρης Χατζηστεφάνου | Η Εφημερίδα των Συντακτών 05/08/2023

 

Νέα βιβλία από την Ελλάδα και το εξωτερικό υψώνουν ανάχωμα στις θεωρίες συνωμοσίας που κλιμακώθηκαν στα χρόνια της πανδημίας από αντιεμβολιαστές, οι οποίοι τώρα περνούν μαζικά στο στρατόπεδο των αρνητών της κλιματικής αλλαγής. Τρία εφόδια για μια μάχη την οποία δεν έχουμε την πολυτέλεια να χάσουμε.

Έχετε και εσείς κάποιον γνωστό, με τον οποίο κάνατε κάμπινγκ στη Γαύδο, ο οποίος τις τελευταίες ημέρες προσπαθεί να σας πείσει ότι ο άνθρωπος δεν ευθύνεται για την καταστροφή του περιβάλλοντος και πως όλα αποτελούν μια συνωμοσία του λόμπι των ανεμογεννητριών; Ή μήπως οι συμμαθητές σας στη γιόγκα ασπάζονται απόψεις που παραπέμπουν στους QAnon – το αμερικανικό φιλοφασιστικό κίνημα που πιστεύει ότι ο κόσμος ελέγχεται από ένα κονκλάβιο παιδεραστών με επικεφαλής τον Τζορτζ Σόρος;

Η εφημερίδα Guardian παρουσίασε προ ημερών ένα κείμενο με τίτλο «Από την ευεξία στον φασισμό» για την ιστορία μιας γυναίκας, η οποία αφού νοσηλεύτηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα με Covid επέστρεψε σε έναν άγνωστο γι’ αυτήν κόσμο. Οι φίλοι της, στα μαθήματα διαλογισμού που παρακολουθούσε, προσπαθούσαν να την πείσουν ότι δεν προσβλήθηκε ποτέ από τον κορονοϊό, ενώ ο λόγος τους διανθιζόταν πλέον με ρατσιστικές και ακροδεξιές κορόνες. «Είναι σοκαριστικό να βλέπεις θεωρίες συνωμοσίας να στέλνουν τόσους αριστερούς στην Άκρα Δεξιά», έγραφε παλαιότερα στην ίδια εφημερίδα ο γνωστός συντάκτης περιβαλλοντικών θεμάτων Τζορτζ Μόνμπιο.

Αν και στον χώρο των συνωμοσιολόγων η κυριαρχία της Άκρας Δεξιάς είναι αδιαμφισβήτητη, η διάχυση του παραλογισμού και σε χώρους που ανήκαν ή δήλωναν ότι ανήκουν στην Αριστερά (κάποιοι μιλούν απλώς για μεσαία στρώματα με μετα-χίπικες και new age αναφορές) μας δείχνει ότι το φαινόμενο χρειάζεται βαθύτερη ανάλυση και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με αφορισμούς και νουθεσίες.

Αυτήν ακριβώς τη μάχη αποφάσισαν να δώσουν οι συγγραφείς τριών βιβλίων που κυκλοφορούν αυτό το διάστημα στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Το πρώτο είναι οι «Θεωρίες Συνωμοσίας» του Δημήτρη Λένη (εκδόσεις «Τόπος») που μας προσφέρει με εξαιρετικό τρόπο το θεωρητικό πλαίσιο της συζήτησης – χωρίς όμως να χάνει ούτε για μια στιγμή τη ζωντάνια της αφήγησης. «Οι λαϊκές θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν αντανάκλαση του κυρίαρχου λόγου» εξηγεί από τις πρώτες σελίδες ο συγγραφέας, αποφεύγοντας τις ελιτίστικες και απλουστευτικές φιλελεύθερες αναλύσεις για το θέμα. Παράλληλα όμως επισημαίνει ότι «στη βασική λογική των θεωριών συνωμοσίας ενυπάρχει η αντιπολίτευση στην εκάστοτε εξουσία, έστω και μασκαρεμένη ή σφετερισμένη», γεγονός που μεταξύ άλλων μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τη βαρυτική δύναμη που ασκούν στην περιφέρεια της αριστερής σκέψης.

Απαραίτητο συμπλήρωμα στο βιβλίο του Δημήτρη Λένη είναι το συλλογικό έργο 15 Ελλήνων επιστημόνων υπό τον τίτλο «Ψευδοεπιστήμες και θεωρίες συνωμοσίας» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Την επιστημονική επιμέλεια υπογράφει ο Μανώλης Πλειώνης, ο οποίος εκτός από διευθυντής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών έχει αποδείξει με την προσωπική του πορεία ότι ξέρει να δίνει μάχες απέναντι σε διάφορες μορφές παραλογισμού – είτε αυτός προέρχεται από απλά τρολ του διαδικτύου είτε από κυβερνητικούς και κρατικούς αξιωματούχους.

Στα 11 καλοδουλεμένα κεφάλαιά του, το βιβλίο ανατρέπει τις δημοφιλέστερες θεωρίες συνωμοσίας όπως η «(μη) προσσελήνωση του Apollo 11», οι θεωρίες της επίπεδης Γης, οι αεροψεκασμοί, η άρνηση της ανθρωπογενούς κλιματικής κρίσης κ.ά. Παρά το γεγονός ότι το βιβλίο αυτοσυστήνεται στον υπότιτλό του σαν ένας «οδηγός πλοήγησης» στην πραγματικότητα μάς εισάγει σε έναν ορθολογικό τρόπο σκέψης με τον οποίο μπορούμε να αναλύσουμε μόνοι μας πολύ περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας από αυτές που χώρεσαν στις 217 σελίδες του (το βιβλίο συνοδεύεται και από 11 βίντεο που θα βρείτε στο YouTube υπό τον γενικό τίτλο «Ψευδοεπιστήμες και θεωρίες συνωμοσίας»).

Η τρίτη επιλογή κυριολεκτικά δεν υπάρχει (ακόμη) αφού πρόκειται για το βιβλίο της Ναόμι Κλάιν, με τίτλο Doppelganger που θα κυκλοφορήσει στις αρχές Σεπτεμβρίου. Αφορμή για τη συγγραφή του βιβλίου αποτέλεσε το γεγονός ότι αρκετοί συγχέουν το όνομά της με αυτό της Ναόμι Γουλφ, μιας Αμερικανίδας δημοσιογράφου η οποία πέρασε από το προοδευτικό στρατόπεδο (είχε συμμετάσχει στο Occupy Wall Street και βρέθηκε στο πλευρό του Τζούλιαν Ασάνζ) σε ακραίες θεωρίες συνωμοσίας (όπως ότι το Πεντάγωνο εισάγει τον ιό Εμπολα στις ΗΠΑ για να προκαλέσει πραξικόπημα και φυσικά κάθε πιθανό παραλογισμό για τα δίκτυα 5G, τα εμβόλια κ.ο.κ.). Αυτή η παρεξήγηση οδηγεί τη Ναόμι Κλάιν σε μια πολύ προσωπική εξομολόγηση μέσω της οποίας θα σταθεί και απέναντι στα διεθνή δίκτυα των συνωμοσιολόγων.

Κομβικό σημείο στην ανάλυσή της είναι το γεγονός ότι οι θεωρίες συνωμοσίας «διαρρηγνύουν τις παλιές πολιτικές συμμαχίες» καθώς «ακροδεξιά κινήματα προσποιούνται ότι στέκονται αλληλέγγυα στην εργατική τάξη». Την ίδια στιγμή εξηγεί η ίδια «βλέπουμε επιχειρηματίες – γκουρού του New Age να μετατρέπονται σε αντιεμβολιαστές».

Δεν χρειάζεται να ψάξει κανείς μακριά για να βρει τις ιστορίες που θα αναλύσει η Ναόμι Κλάιν στο βιβλίο της: Στην Ελλάδα, οι πυρκαγιές έφεραν στο προσκήνιο μια τρομακτική συμπόρευση αντιεμβολιαστών με νεοφασιστικές ομάδες και αρνητές της κλιματικής κρίσης, μετατρέποντας ακόμη και πρώην αριστερά μέλη του οικολογικού κινήματος σε παπαγαλάκια των μεγάλων βιομηχανιών πετρελαίου που αρνούνται τον ρόλο του ανθρώπου στην καταστροφή του περιβάλλοντος.

Απέναντι σε αυτή τη μειοψηφική αλλά σίγουρα ηχηρή επιστροφή του σκοταδισμού υπάρχουν ευτυχώς συγγραφείς που αψηφούν το διαρκές bullying των συνωμοσιολόγων και απαντούν με επιχειρήματα στον παραλογισμό.

Προλαβαίνετε να διαβάσετε τα δύο πρώτα βιβλία έως ότου κυκλοφορήσει το τρίτο.