Μηντιακή κατασκευασμένη πραγματικότητα: Η παραπληροφόρηση και τα fake news σε πρωταγωνιστικό ρόλο.

της Σοφίας Ιορδανίδου

Μια μικρή ιστορία

Η κατασκευασμένη μηντιακή πραγματικότητα έμελλε να επιβεβαιώσει το παιχνίδι τους

William Randolph Hearst και Joseph Pulitzer: οι πρώτοι δύο μεγαλοεκδότες στα τέλη του 19^ου αιώνα. Είμαστε στην Κούβα στα 1890 με 1891. Οι Κουβανοί έχουν αρχίσει μικροεξεγέρσεις  εναντίον των Ισπανών κατακτητών της χώρας τους. Αμερικανοί δημοσιογράφοι έχουν πάει στην Κούβα για να φωτογραφήσουν και να γράψουν για την κακοποίηση των Κουβανών από τους Ισπανούς. Η γραμμή είναι να επηρεάσουν την αμερικανική κοινή γνώμη και να τη στρέψουν εναντίον των Ισπανών, για να μπορέσει να δικαιολογηθεί η επέμβαση των Αμερικανών στη χώρα. Μονόδρομος για να περάσει η Κούβα από τα χέρια των Ισπανών σ’ αυτά των Αμερικανών. Οι δημοσιογράφοι δυσκολεύτηκαν πολύ να βρουν ίχνη πολέμου ή κακοποίησης των Κουβανών και μετέφεραν την αδυναμία τους στη βάση. Τότε ήρθε καθοριστική για το μέλλον της έρευνας ως μορφή δημοσιογραφικού λόγου, η φράση του ίδιου του Hearst: «Στείλτε μου οποιαδήποτε φωτογραφία κακοποιημένου Κουβανού κι εγώ θα κατασκευάσω τον πόλεμο». Η μηντιακή κατασκευασμένη πραγματικότητα ήταν ήδη γεγονός.

Ο Αμερικανοισπανικός πόλεμος είναι ο πρώτος που αποδίδεται αποκλειστικά στα Μέσα. Ο ρόλος που θα διαδραμμάτιζαν από εκείνη τη στιγμή και μετά ήταν καθοριστικός.  Βλεπουμε τα Fake News σε πρωταγωνιστικό ρόλο λοιπόν, ήδη από τον 19^ο αιώνα. Οι κατασκευασμένες εικόνες και ειδήσεις ήταν η αφορμή για να ξεκινήσει ο πόλεμος μεταξύ Ισπανών και Αμερικανών.

100 χρόνια αργότερα, ένας λευκός κορμοράνος δείχνει να πεθαίνει βουτηγμένος στα πετρέλαια των εγκαταστάσεων που ανατίναζε ο Σαντάμ. Η φωτογραφία του CNN ήταν και το ψέμα που σημάδεψε τον Πόλεμο του Κόλπου. Έκανε τον γύρο του κόσμου. Εκ των υστέρων αποκαλύφθηκε ότι οι Αμερικανοί είχαν πάρει το πλάνο του κορμοράνου από το ναυάγιο του «Εξόν Βαλντέζ», του πλοίου από το οποίο είχαν διαρρεύσει τόνοι αργού πετρελαίου στη Βόρεια Θάλασσα, και το είχαν απλώς… μεταφέρει χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Η μηντιακή κατασκευασμένη πραγματικότητα έδρασε αποτελεσματικά και αυτήν τη φορά!

Πληθώρα άλλων ψεύτικων φωτογραφιών στη συνέχεια, κατασκεύασαν μία  πραγματικότητα κατά το δοκούν.

Σύμβολο της κατασκευασμένης πραγματικότητας ο κορμοράνος στο Ιράκ το 1991

Ρεπορτάζ: Το χθες και το σήμερα

Μία μικρή αναδρομή στο πώς φτάσαμε να έχει τόσο μεγάλη σημασία και αξία ο τρόπος που παρουσιάζεται το κάθε ρεπορτάζ στη ζωή των πολιτών μιας χώρας, έχει τη δική του αξία.

Από τη στιγμή που εκτυπώνει ο Γκούντεμπεργκ αρχίζει ουσιαστικά και η αποτύπωση των σκέψεων και ιδεών στο χαρτί. Και αυξάνεται ο εγγραμματισμός και η εκπαίδευση. Μέχρι τότε είχαμε τα φιρμάνια και τους ντελάληδες. Και πριν, την προφορική δημοσιογραφία. Από τη στιγμή λοιπόν που μπαίνει η τεχνολογία στη ζωή μας και τυπώνεται το πρώτο κείμενο, αρχίζει και η πρώτη μορφή ρεπορτάζ/έρευνας από ταξιδιωτικές εμπειρίες. Ακολουθεί ο αυτόπτης μάρτυρας. Κείμενα ανθρώπων που ζουν ιδιαίτερες στιγμές και τις καταγράφουν. Η εκτύπωση είναι ακριβή ακόμη. Οι συγγραφείς λογοτέχνες σημαντικοί. Μεταξύ τους, ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ, ο Εμίλ Ζολά, ο Τσαρλς Ντίκενς και άλλοι. Μέχρι το 1850, ζει ακόμη η πρώτη μορφή δημοσιογραφίας, ο Τύπος των λίγων, της υψηλής αριστοκρατίας. Λίγα αντίτυπα, επίλεκτη δημοσιογραφία, συγκεκριμένη και καθορισμένη οπτική γωνία της επικαιρότητας που αφορά σε λίγους.

Η Γαλλική Επανάσταση και η Βαστίλη αλλάζει το τοπίο. Η ζωή των καθημερινών ανθρώπων αλλάζει, αποκτά σημασία. Η τεχνολογία κάνει και πάλι το θαύμα της και φέρνει στη ζωή τα μηχανήματα της λινοτυπίας. Αυτομάτως, το τιράζ των εφημερίδων στην Αμερική φτάνει το 1.000.000. Το ρεπορτάζ αλλάζει μορφή, περνάει στη σύγχρονη εποχή και γίνεται η γέφυρα μεταξύ του γεγονότος και του βιώματος. Γεγονός και βίωμα. Ενώνει το ταξίδι και τη μαρτυρία και ασχολείται με θέματα που απασχολούν ένα ευρύτερο κοινό, τη μάζα. Έτσι, το ρεπορτάζ στην εφημερίδα γίνεται άμεσα ο κρίκος ανάμεσα στον λαό και τα γεγονότα. Γεφυρώνει τον κόσμο με την «πραγματικότητα». Reportare = αναφέρω. Δηλαδή φέρνω πίσω αυτό που είδα, άκουσα να περιγράφεται, βίωσα.

Τα ραδιοτηλεοπτικά Μέσα

Από την εποχή του κατασκευασμένου πολέμου στην Κούβα, μπήκε στη ζωή μας το ραδιόφωνο, ο κινηματογράφος, το κασετόφωνο και τέλος, φτάνοντας στο σπίτι μας, η τηλεόραση. Δηλαδή ο φακός της κάμερας. Η οπτική γωνία του φακού που αποτυπώνει μια πραγματικότητα. Τη δική του πραγματικότητα! Τη μηντιακή κατασκευασμένη πραγματικότητα!

Η πραγματικότητα μέσα από τον φακό της τηλεόρασης

Ρεπορτάζ ή παραμύθι; Κατασκευασμένη Πραγματικότητα

Το ρεπορτάζ λοιπόν εμφανίζεται στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου ως η αναφορά του γράφοντος στην «πραγματικότητα». Πως ορίζεται, όμως η πραγματικότητα? Τι είναι πραγματικό? Πόσο λίγη πραγματικότητα εμπεριέχει το πραγματικό? Υπάρχει αντικειμενικότητα στο πραγματικό? Η είναι τόσο απλό τελικά να την κατασκευάσει κάποιος? Όπως ο Hearst κατασκεύασε τον πόλεμο στην Κούβα? Η μεταφορά των γεγονότων που αφορά στη μάζα πλέον και όχι σε μια στενή ελίτ, οδηγεί και στην τάση χειραγώγησης της μάζας από αυτούς που μπορούν να επηρεάσουν, όχι τα ίδια τα γεγονότα, αλλά τον τρόπο που αυτά φτάνουν στους αποδέκτες τους. Έτσι, εκτός από την αντικειμενική αποτύπωση των γεγονότων, η έννοια του κατασκευασμένου μπαίνει και αυτή για τα καλά στη ζωή των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Έτσι, διαμορφώνεται και η mediated culture, η διαμεσολαβημένη πραγματικότητα.

«Η πραγματικότητα δεν υπάρχει, υπάρχουν οι «ιστορίες» που λέμε για αυτήν», είπε ο Γιώργος Βέλτσος, σε ομιλία του στο Διεθνές Συνέδριο που διοργάνωσε το Τμήμα Μ.Μ.Ε του Καποδιστριακού Παν/μίου, με τίτλο Η «Κατασκευή» της πραγματικότητας και τα Μ.Μ.Ε.

Από την εποχή που ο άνθρωπος ανακαλύπτει την τεχνολογία αναπαραγωγής, ουσιαστικά ανακαλύπτει και τον τρόπο αναπαραγωγής της κατασκευασμένης πραγματικότητας.

Αυτή η αναπαραγωγή γρήγορα γίνεται μια ισχυρή τάση στον χώρο του σύγχρονου ρεπορτάζ και της δημοσιογραφίας. Δεν είναι όμως απαραίτητα και η μοναδική. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μιλάμε για επικοινωνία. Για τη διαδικασία μετάδοσης ενός μηνύματος, για την ανταλλαγή γνώσεων και σκέψεων μέσω γραπτού ή προφορικού λόγου.

Και όπως υπογραμμίζει η Σοφία Καϊτατζή Γουίτλοκ «η επικοινωνία, είτε άμεση, είτε διαμεσολαβημένη, είναι ο συνεκτικός ιστός που τροφοδοτεί, οργανώνει, διαπερνά και πυροδοτεί τη λειτουργία της κοινωνίας».

Έτσι είναι αν έτσι νομίζετε

Να δούμε ένα παράδειγμα κατασκευασμένης πραγματικότητας. Πόσο πραγματικός μπορεί να είναι ένας αναποδογυρισμένος σκουπιδοτενεκές που από το ρεπορτάζ της κάμερας εμφανίζεται ολόκληρη η Αθήνα βρώμικη? Έτσι το είδε ο φακός, κάποια οπτική γωνία εξυπηρέτησε κάποιες καταστάσεις, έτσι προβλήθηκε.

Μας παραπέμπει αυτόματα στο «Έτσι είναι αν έτσι νομίζετε» του Λουίτζι Πιραντέλο. Μόνο που εδώ προστίθεται και μία άλλη παράμετρος. Προφανώς έτσι είναι αφού έτσι κρίνουν όσοι καθοδηγούν τον τρόπο κατασκευής του ρεπορτάζ.Γιατί το ρεπορτάζ είναι μία κατασκευή. Ένα κολάζ πρώτων πληροφοριών, φωτογραφιών και άλλων πλεον πολυμέσων που με την κατάλληλη επεξεργασία και το ελκυστικό story “αποδίδει την ουσία”.

Εδώ ξεκινούν τα δύσκολα του σύγχρονου ρεπορτάζ ως δημοσιογραφικός λόγος. Το τι ρεπορτάζ/έρευνα γίνεται, κάτω από ποιες πιέσεις εξωτερικές, εσωτερικές και άλλες, τι προσδοκά ο ερευνών και τι βρίσκει τελικά να έχει παραδώσει στην κρίση της κοινής γνώμης είναι μια δαιδαλώδης διαδρομή!

Από το πότε χάνεται το πραγματικό από τα μάτια του δημοσιογράφου μέχρι το πότε έρχεται η στιγμή που τόσο ο ίδιος όσο και η κοινή γνώμη υπηρετούμε όλοι τελικά μια φαντασιακή πραγματικότητα, μας χωρίζει μόνο μια στιγμή!

Συνοψίζοντας την ανάλυση, το ερώτημα είναι: Το ρεπορτάζ/έρευνα που γίνεται σήμερα είναι όντως αναφορά στην πραγματικότητα ή είναι μια άλλη εκδοχή μιας φαντασιακής αλήθειας που υποστηρίζει προσωπικά συμφέροντα?

Ο Εγγραμματισμός στα Μέσα

Η πρόκληση για τον αναγνώστη και τηλεθεατή είναι μεγάλη. Απαιτείται γνώση και κρίση για να οδηγεί τον εαυτό του και να μην επιτρέπει (τουλάχιστον όχι συνειδητά) την καθοδήγηση και χειραγωγία από τους άλλους. Χρειάζεται να είναι εγγράμματος και σε ό,τι αφορά την τροφή που δέχεται από τα Μήντια.

Υπάρχει και παραμένει μεγάλο προνόμιο της δημοκρατικής λειτουργίας μιας κοινωνίας (αν δεχθούμε ότι υπάρχει ακόμη) και αναφαίρετο δικαίωμα και προνόμιο του υποψιασμένου πολίτη να αποδεχτεί και να ερμηνεύσει ανάλογα τα μηνύματα που λαμβάνει από τον δημοσιογράφο. Να τα κρίνει και να αποφασίσει. Αρκεί να είναι ενεργός, όχι παθητικός. Να είναι μηντιακά εγγράμματος.

Εικόνες και λέξεις

Μιλήσαμε για εφημερίδες και τηλεόραση. Ακόμη και σήμερα που η τεχνολογία οδήγησε σε τεράστια πτώση την ανάγνωση εφημερίδων και σε μεγάλη έλξη του ψηφιακού λόγου, αξίζει να σταθούμε στις βασικές διαφορές μεταξύ της χρήσης του δημοσιογραφικού λόγου στα δύο Μέσα. Ελπίζοντας ότι τελικά δεν θα χαθεί ο γραπτός έντυπος λόγος, υπογραμμίζουμε ότι μια αξιόπιστη εφημερίδα βασίζει την επιτυχία της στη σωστή χρήση των λέξεων, ενώ όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Max Utsler,  επίτιμος καθηγητής δημοσιογραφίας του ηλεκτρονικού τύπου στο Παν/μιο του Κάνσας: «η σωστή συγγραφή για την τηλεόραση δεν είναι η τέχνη της χρησιμοποίησης των λέξεων. Είναι η τέχνη της παρουσίασης των εικόνων και των λέξεων μαζί».

Η λειτουργία των Μέσων σήμερα είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη λειτουργία της νεοφιλελεύθερης οικονομίας και των προσωπικών επιδιώξεων του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Δύσκολο εξαιρετικά εγχείρημα για να μπορεί να είναι έστω και κοντά στο «αντικειμενικό» το ρεπορτάζ/έρευνα. Εξαιρετικά δύσκολο έως ανέφικτο για να λειτουργεί ο συνδετικός ιστός με τον λαό και την κοινωνία. Για να ανθεί εν τέλει η Δημοκρατία και ένα από τα ύψιστα αγαθά της, το δικαίωμα στην αξιόπιστη ενημέρωση.

ΠΗΓΗ