Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας - Του Σπύρου Αλεξίου

 

 

Συντάκτης: ΣΠΥΡΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ

 

101 χρόνια συμπληρώνονται από το τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας. Δημοσιεύουμε στο kommon.gr  ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Σπύρου Αλεξίου « Μεγάλη Ιδέα 1844 -1922: Από τους εθνικούς μύθους στη φωτιά της Σμύρνης» που αναφέρεται στις αιτίες της τραγωδίας

Ακριβώς έναν αιώνα μετά τον τρομερό Σεπτέμβριο του 1922 και η συζήτηση καλά κρατεί σχετικά με τα αίτια που οδήγησαν στην καταστροφή, οι συνέπειες της οποίας ήταν τρομερές. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Π.Π. υπολογίζεται ότι εξοντώθηκαν περί τους 300.000 Έλληνες της Μικράς Ασίας. Κατά τη διάρκεια της ελληνικής επέμβασης στη Μικρά Ασία υπολογίζεται ότι από τον στρατό του Κεμάλ βρήκαν τον θάνατο περί τους 100.000. Το σύνολο των προσφύγων που βρήκαν καταφύγιο στην Ελλάδα μετά την καταστροφή ανέρχεται περίπου σε 1.500.000.

Χωρίς περιστροφές, για αυτήν την καταστροφή φταίει, πάνω από όλα, η μικρασιατική εκστρατεία. Φταίει η επιλογή των πιο δυναμικών κομματιών της αστικής τάξης και του συνόλου του αστικού πολιτικού κόσμου, που μεθυσμένοι από τους «θριάμβους» της περιόδου 1912-1918 εκτίμησαν πως ήταν η κατάλληλη στιγμή να πραγματώσουν τα κορυφαία οράματα της Μεγάλης Ιδέας. Η συγκυρία έμοιαζε ιδανική: η Ελλάδα ισχυρή και στο στρατόπεδο των «νικητών», που όσο διαρκούσε ο πόλεμος δεν είχαν πρόβλημα να τάξουν ό,τι ήθελε να ακούσει η αστική τάξη της χώρας. Από την άλλη, η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπό διάλυση και στους «χαμένους». Αν όχι τώρα… πότε θα ήταν κατάλληλες οι συνθήκες για να πάρουμε τη Μικρά Ασία; Να «πάρουμε», όχι να «ξαναπάρουμε». Στις περιοχές αυτές κατοικούσαν επί χιλιάδες χρόνια Έλληνες, στο ελληνικό κράτος δεν ανήκαν ποτέ.

Πότε λοιπόν; Η απάντηση που υποστηρίζει αυτό το βιβλίο είναι «ποτέ». Δεν υπήρχε πιθανότητα να στεφτούν με επιτυχία τα επεκτατικά σχέδια της ελληνικής άρχουσας τάξης. Ακόμη και αν μέσα από διαφορετικούς χειρισμούς και άλλη εξέλιξη των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων η Ελλάδα εδραίωνε την παρουσία της, αυτό θα ήταν πρόσκαιρο, ήταν θέμα χρόνου (πολύ ή λίγου, δεν έχει σημασία) η φωτιά να ξανανάψει. Ας δούμε τους λόγους:

• Η Ελλάδα ήταν «ισχυρή» ώστε να παίξει τον ρόλο περιφερειακής δύναμης όσο λειτουργούσε συμπληρωματικά στο πλαίσιο της Αντάντ. Η λήξη του Α΄ Π.Π. έφερε στην επιφάνεια της βαθύτατες αντιθέσεις των «νικητών». Η Ελλάδα βρέθηκε στη δίνη των αντιθέσεων αυτών και όχι μόνο αποδυναμώθηκε αλλά δέχτηκε και τα πυρά Γαλλίας και Ιταλίας. Μιλάμε για μια μικρή χώρα, μην το ξεχνάμε

• Η ελληνική αστική τάξη δεν είχε συνειδητοποιήσει τις συγκλονιστικές αλλαγές που συντελούνταν στον κόσμο. Ο Α΄ Π.Π. είχε ως αιτία το μοίρασμα των αποικιών. Το τέλος του ήταν και η αρχή του τέλους της αποικιοκρατίας, παντού ξεσπούσαν εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα που αμφισβητούσαν την παγκόσμια τάξη των αποικιοκρατικών δυνάμεων της Αντάντ και όξυναν τις αντιθέσεις στο εσωτερικό της. Αυτό συνέβαινε και στην Εγγύς Ανατολή (Συρία, Ιράκ, Αίγυπτος) και σε αυτό το ρεύμα εντάσσεται και το κεμαλικό κίνημα.

• Υπήρχε πια ένας νέος παράγοντας, η Σοβιετική Ένωση. Και μόνο η παρουσία της άλλαζε τα διεθνή δεδομένα· αρχικά αποτέλεσε τον εφιάλτη των ιμπεριαλιστικών κρατών. Την ίδια στιγμή τα εθνικοαπε-λευθερωτικά κινήματα στηρίχτηκαν σε αυτήν και τη χρησιμοποίησαν επίσης ως «μπαμπούλα» στις συμφωνίες με τις δυτικές δυνάμεις. Το κεμαλικό κίνημα σε αυτόν τον τομέα παρέδωσε μαθήματα διπλωματικών ελιγμών.

Εκτός από τη λάθος εκτίμηση των διεθνών εξελίξεων, η ελληνική αστική τάξη και οι πολιτικοί εκφραστές της εκτίμησαν λανθασμένα και τα άμεσα δεδομένα:

• Η Μικρά Ασία ως γεωγραφική ενότητα δεν ήταν «ελληνική». Η ισχυρή παρουσία των Ελλήνων πληθυσμιακά και οικονομικά-κοινωνικά δεν την καθιστούσαν «ελληνική». Το τουρκικό στοιχείο αποτελούσε την πλειονότητά της. Γενικότερα υποτιμήθηκε ο τουρκικός λαός, ο οποίος δεν ήταν «χτεσινός» σε αυτά τα εδάφη, συμπλήρωνε σχεδόν χιλιετή παρουσία. Υποτιμήθηκαν επίσης και ο αριθμός του, και η εθνική του αξιοπρέπεια. Η Καλλίπολη θα έπρεπε να είχε διδάξει. Και επιπλέον ένα στοιχείο που συνδέει την Καλλίπολη με τη Σμύρνη, φυσικά δεν είναι το κύριο, αλλά δεν είναι και αμελητέο: στην ηγεσία του εθνικιστικού τουρκικού κινήματος βρισκόταν μια πολιτική και στρατιωτική μεγαλοφυΐα, ο Κεμάλ Ατατούρκ.

• Όπως περιφρόνησε τον τουρκικό, με την ίδια λογική περιφρόνησε καιτον ελληνικό λαό. Δέκα ολόκληρα χρόνια τον έσερνε σε εκστρατείες ,τον ξεζούμισε οικονομικά, διέλυσε την κοινωνική ζωή του, κάθε δια-μαρτυρία του την αντιμετώπισε με τρομοκρατία... Ήταν πολύ φυσιολογικό οι Έλληνες στρατηγοί στο μέτωπο να διαπιστώνουν πως, ενώ το ηθικό των Τούρκων ήταν υψηλό, των Ελλήνων είχε καταρρεύσει και ήταν μία από τις βασικές αιτίες που κατέρρευσε το μέτωπο σαν χάρτινος πύργος. Γιατί και πού να πολεμήσουν οι Έλληνες φαντάροι;

Από την πλευρά της επίσημης ιστοριογραφίας αναδεικνύονται και πολλοί άλλοι λόγοι, όπως η «διχόνοια» και η «κατάρα» της φυλής. Να θυμίσουμε πως μέχρι το 1921 στην Τουρκία δεν υπήρχε «ομόνοια», δύο κυβερνήσεις υπήρχαν. Επί της ουσίας, διχόνοια στην Ελλάδα δεν υπήρξε. Τη Μεγάλη Ιδέα που θα μας έφερνε στην Πόλη και την Αγια-Σοφιά κανένας αστικός πολιτικός σχηματισμός δεν την αμφισβήτησε. Η κλασική σύγκρουση μερίδων της αστικής τάξης και των πολιτικών κομμάτων της για τη διαχείριση της εξουσίας δεν αποτελεί «διχόνοια». Αντίστοιχα, υπήρχε συμφωνία για την πρόσδεση στο άρμα της Αντάντ. Διαφοροποιήσεις για τον βαθμό και τη δύναμη υφίσταντο, αυτό δεν άλλαζε την ουσία. Ακριβώς σε αυτό το δίπολο, της Μεγάλης Ιδέας και της αυτονόητης για την αστική τάξη, εγγενούς λογικής της εξάρτησης, εγκλωβίστηκε η ελληνική ολιγαρχία, για αυτό ακόμη και όταν η καταστροφή φάνταζε βέβαιη, δεν επιδίωξαν κάποιον συμβιβασμό. Όπως εύστοχα γράφει ο Ψυρούκης:

“Η κυβερνητική παράταξη όσο και η βενιζελική δεν μπόρεσαν να απεγκλωβιστούν από την καταστροφική νοοτροπία της συνέχισης της εκστρατείας και της αποφυγής διμερών διαπραγματεύσεων με τον Κεμάλ. Δεν είχαν κατανοήσει ούτε τον χαρακτήρα της τουρκικής εθνικοαστικής επανάστασης ούτε τον χαρακτήρα των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων στη Μέση Ανατολή. […] Δέσμιοι των ονείρων της χρηματιστικής ολιγαρχίας πίστευαν πως θα μπορούσαν με τον έναν ή άλλον τρόπο να πραγματοποιήσουν τον «ελληνικό άξονα» Πόλης - Θεσσαλονίκης - Αθήνας - Αλεξάνδρειας.”

Και, βέβαια, ενώ το ελληνικό μέτωπο κατέρρεε και ο κεμαλικός στρατός ήταν απασχολημένος με την εκδίωξη και τη σφαγή των Ελλήνων, τον Οκτώβριο του 1922 οι Άγγλοι καταλάμβαναν τη Μοσούλη και έθεταν υπό τον έλεγχό τους τα πετρέλαια της περιοχής. Ταυτόχρονα, στην περιοχή έκανε δυναμικά την εμφάνισή του ο νέος «σερίφης», οι Ηνωμένες Πολιτείες, που έπεσε –όπως τα κοράκια– πάνω στην καμένη Μικρά Ασία για να την «ξαναχτίσει»:

«Η Τουρκική Εθνοσυνέλευσις είχε εγκρίνει σύμβασιν διά της οποίας παρεχωρείτο εις αμερικανικόν όμιλον καφαλαιούχων το προνόμιον της κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών, κατασκευής λιμένων και ανοικοδομήσεως τουρκικών πόλεων».

Η Μικρασιατική Καταστροφή δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, δεν ήταν αποτέλεσμα λανθασμένων χειρισμών. Στην παραλία της Σμύρνης κάηκε η Μεγάλη Ιδέα των επεκτατικών σχεδίων της ελληνικής ολιγαρχίας, που επί ογδόντα χρόνια είχε προκαλέσει και άλλες καταστροφές, μικρότερης έκτασης. Και η ευθύνη βαραίνει το σύνολο των πολιτικών που οδήγησαν την Ελλάδα σε αυτήν την περιπέτεια.