Σύρος: Το βαρύ μέταλλο μιας ερώτησης - Του Μιχάλη Φραγκίσκου (*)

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ από "Η ΕΠΟΧΗ"

Σύρος: Το βαρύ μέταλλο μιας ερώτησης

Μιχάλης Φραγκίσκος (*)   |   22 Ιανουαρίου, 2023

Αφιέρωμα στη μνήμη των τριών συντροφισσών της Νομαρχιακής Κυκλάδων ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ

Πριν λίγο καιρό δόθηκε στη δημοσιότητα η μελέτη του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. για την «ποιότητα του θαλασσίου περιβάλλοντος στον κόλπο της Ερμούπολης στη Σύρο»[1], που χρηματοδοτήθηκε από την παρακείμενη στο λιμάνι ναυπηγοεπισκευαστική επιχείρηση ΟΝΕΧ- Νεώριο. Η μελέτη κατέγραψε και ανέδειξε το θέμα της εκτεταμένης και διαχρονικής ρύπανσης του λιμανιού της Σύρου. Ο πυθμένας του λιμανιού βρέθηκε να κατέχει τα ελληνικά πρωτεία επιβάρυνσης σε βαρέα μέταλλα και πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες (ΠΑΥ), να βρίσκεται στα όρια της τοξικότητας με «μη αναστρέψιμες επιδράσεις» βαρέων μετάλλων και να απαιτεί περιβαλλοντική αποκατάσταση.

Συγκεκριμένα, οι συγκρίσεις των συγκεντρώσεων των βαρέων μετάλλων και των ΠΑΥ στα ιζήματα με τα άλλα λιμάνια της Ελλάδας δείχνουν ότι το λιμάνι της Σύρου είναι το πλέον επιβαρυμένο στην Ελλάδα με χρώμιο και ΠΑΥ, το δεύτερο επιβαρυμένο με χαλκό μετά τον Πειραιά και το τέταρτο – πέμπτο με ψευδάργυρο, μόλυβδο. Σε ό,τι αφορά, την τοξικότητα (EC50) των ιζημάτων, ο κόλπος είναι δεύτερος μετά τον χώρο απόθεσης βυθοκορημάτων του Σαρωνικού και ως λιμάνι το πρώτο.

Η χρηματοδότηση της μελέτης από την ΟΝΕΧ, δεν θέτει σε καμία αμφισβήτηση την ερευνητική διαδικασία, τις αναλύσεις και τη στατιστική επεξεργασία τους, ως εργασία ενός επιστημονικού φορέα κύρους. Στο άρθρο αυτό τονίζονται όμως υποτιμημένα σημαντικά σημεία, επισημαίνονται παραλείψεις ή λάθη και αντιφατικά συμπεράσματα.

Η έρευνα επικεντρώνεται στα θαλάσσια ιζήματα, διότι έχουν καθορισθεί διεθνώς ως πρωταρχικός στόχος για την εκτίμηση της περιβαλλοντικής κατάστασης μιας περιοχής, αφού τα ιζήματα του βυθού αποτελούν τον τελικό αποδέκτη ρύπων του θαλάσσιου και ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος. Αναπτύχτηκε σε 13 + 2 σταθμούς δειγματοληψίας, έδωσε τα παρακάτω αποτελέσματα[2] και συγκρίσεις σύμφωνα με «Οδηγίες Ποιότητας Ιζήματος» από τη διεθνή βιβλιογραφία:

- Το θαλασσινό νερό περιέχει βαρέα μέταλλα και υδρογονάνθρακες σε συγκεντρώσεις μικρότερες της νομοθεσίας. Δεν έγινε όμως η μέτρηση του χρωμίου στο νερό που ήταν απαραίτητη για να συσχετιστεί ή όχι με το υψηλό χρώμιο του πυθμένα.

- Το επιφανειακό ίζημα του πυθμένα δείχνει εξαπλάσιο χρώμιο και χαλκό, διπλάσιο μόλυβδο και ψευδάργυρο, αυξημένο κάδμιο, σε σχέση με το μέσο παγκόσμιο ίζημα. - Ο συντελεστής εμπλουτισμού του, δείχνει πολύ σοβαρή τροποποίηση του ιζήματος για τον ψευδάργυρο, σοβαρή για το χαλκό και μέτρια για το χρώμιο.

- Οι κατευθυντήριες γραμμές ποιότητας ιζημάτων δείχνουν: «μη αναστρέψιμες βιολογικές επιδράσεις» του χρωμίου στους 11 από τους 13 σταθμούς, του νικελίου σε 5, του χαλκού και του ψευδαργύρου σε 2. «Περιστασιακά μη αναστρέψιμες επιδράσεις» του μόλυβδου, ψευδάργυρου, χαλκού στους περισσότερους σταθμούς. - Ο δείκτης ρύπανσης πολλαπλών σημείων, δείχνει ότι επιφανειακά ο πυθμένας στους 6 σταθμούς είναι «πολύ σοβαρά ρυπασμένος», στους άλλους 6 «σοβαρά ρυπασμένος» και μόνο σε ένα «μέτρια ρυπασμένος». Ο δείκτης τοξικότητας EC50 κατά τη βιοδοκιμασία «MicrotoxSPT» που έγινε σε 3 θέσεις, δείχνει μη τοξικά ιζήματα όμως όχι μακριά από τα διεθνή όρια.

- Η λεπτομερής χημική ανάλυση της κατακόρυφης κατανομής των μετάλλων σε πυρήνες, μέσα στα ιζήματα του πυθμένα, όπου καταγράφεται η ανθρωπογενής δραστηριότητα διαχρονικά, δείχνουν το σταδιακό (με λίγες εξάρσεις) αυξανόμενο εμπλουτισμό τους σε μέταλλα, με μέγιστες τιμές στην επιφάνεια των ιζημάτων.

- Οι συγκεντρώσεις των υδρογονανθράκων και άλλων οργανικών στα επιφανειακά ιζήματα είναι αυξημένες, όπως και στους πυρήνες κορημάτων με διαχρονική επιβάρυνση. Οι ΠΑΥ έχουν ιδιαίτερα αυξημένες τιμές στο λιμάνι και μπορούν να προκαλέσουν «περιστασιακά μη αναστρέψιμες βιολογικές επιδράσεις».

Σύμφωνα με ευρωπαϊκές οδηγίες, εκτιμήθηκε η οικολογική κατάσταση σε δύο σταθμούς όπου ελήφθησαν δείγματα μακροζωοβένθους, με υπολογισμό του βιοτικού δείκτη BENTIX[3]. Οι δύο θέσεις δείχνουν συνθήκες περιβαλλοντικής διατάραξης και κατατάσσονται σε «μέτρια οικολογική ποιότητα»[4]. Η τιμή του BENTIX για τον ένα σταθμό (Σ4) δεν επαληθεύεται, αφού από τα δεδομένα υπολογίζεται μικρότερος, αντιστοιχεί δε στη επόμενη κατώτερη κατηγορία «φτωχή οικολογική ποιότητα».

Κριτική «της συζήτησης» και των «συμπερασμάτων» της μελέτης

Δεν δίνονται επιστημονικές απαντήσεις σε ανησυχητικά ευρήματα, όπως το υψηλό χρώμιο και οι ΠΑΥ. Το υπερβολικό χρώμιο της επιφάνειας των ιζημάτων χρεώνεται ιστορικά στα βυρσοδεψία τα οποία έκλεισαν τον προηγούμενο και προπροηγούμενο αιώνα. Επιπλέον είναι συμπέρασμα αντίθετο με τις χαμηλότερες τιμές του χρωμίου και των οργανικών που καταγράφονται στο σταθμό (Σ12), ο οποίος βρίσκεται στις εκβολές του χειμάρρου αποδέκτη των αποβλήτων των βυρσοδεψίων και μπροστά στο μεγάλο εργοστάσιο του Λαδόπουλου[5]. Η μελέτη παρέλειψε να εξετάσει το διαχρονικό υλικό της ψηγματοβολής στο Νεώριο (που δεν προβλεπόταν στη σύμβαση), αν πρόκειται για σιδηρονικελιούχα σκωρία με πολύ μεγάλη περιεκτικότητα σε χρώμιο[6] ή όχι και αν υπήρχε η πιθανότητα διαρροών στην ατμόσφαιρα ή στη θάλασσα (όπου δεν μετρήθηκε το χρώμιο).

Στα γενικά συμπεράσματα επαναλαμβάνεται το προφανές, ότι η συνολική ρύπανση των ιζημάτων «οφείλεται σε πιέσεις που υφίσταται η περιοχή επί δεκαετίες», αντιμετωπίζοντας το ίζημα ως ενιαίο-στατικό (αφού ενώ αναφέρεται ότι μελετήθηκε η «εκτίμηση του ρυθμού ιζηματογένεσης», δεν έγινε λόγω τεχνικών δυσκολιών), χωρίς την ανάλυση σε ποια εποχή και σε ποιες ανθρωπογενείς δραστηριότητες αντιστοιχεί το κάθε στρώμα και κυρίως το επιφανειακό όπου καταγράφονται οι μέγιστες τιμές.

Μένει ανοιχτό το θέμα της εκτίμησης των σημερινών πιθανών πηγών ρύπανσης μετάλλων και των ΠΑΥ, όπως και το θέμα της χωρικής κατανομής του ρυπαντικού φορτίου στο λιμάνι.

Το τελικό συμπέρασμα στηρίζεται στα βιολογικά στοιχεία ποιότητας σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές οδηγίες WFD 2000/60/EC και 2008/56/EK, που εκφράζονται με το δείκτη BENTIX, και χαρακτηρίζουν τον κόλπο ως «μέτρια οικολογική ποιότητα» και ως υποβαθμισμένη «τη βενθική πανίδα σε κάποιο βαθμό, αλλά όχι τέτοια που να δημιουργεί τοξικότητα στο ίζημα».

Το τελικό συμπέρασμα παρακάμπτει τα χημικά στοιχεία ποιότητας του κόλπου, που όντως δεν καλύπτονται από ευρωπαϊκές οδηγίες. Οι υπάρχουσες ευρωπαϊκές οδηγίες δεν αναιρούν όμως τα αποτελέσματα των μετρήσεων των βαρέων μετάλλων - υδρογονανθράκων, της στατιστικής επεξεργασίας τους και τα πρωτεία της ρύπανσης από τις συγκρίσεις με άλλα λιμάνια. Ο χαρακτηρισμός «μέτρια οικολογική ποιότητα», σημαίνει ότι υπάρχει οικολογική διατάραξη που απαιτεί αποκατάσταση της περιοχής[6], η δε μη τοξικότητα δεν αναιρεί ότι βρίσκεται στο 60-80% του ορίου της και ότι το λιμάνι είναι το πρώτο σε τοξικότητα ιζημάτων στην Ελλάδα. Πολύ περισσότερο που στον ένα μόνο σταθμό η οικολογική ποιότητα επαληθεύεται ως «μέτρια», ενώ στον άλλο επαναϋπολογίζεται ως «φτωχή».

Επιπλέον ανοίγει το μεγάλο θέμα της περαιτέρω έρευνας για τον προσδιορισμό του μηχανισμού εμπλουτισμού των ιζημάτων, το μοντέλο διασποράς - κυκλοφορίας (αέρια μεταφορά, θαλάσσια ρεύματα, διαλυτοποίηση και εναπόθεση, διάχυση μετάλλων) και τη βιοσυσσώρευση των μετάλλων στην πανίδα.

Το βαρύ μέταλλο της ερώτησης

Για την ιστορία, η αναγκαιότητα υλοποίησης της μελέτης, ήταν θέμα γραπτής ερώτησης 26 βουλευτών του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ[7] τον Ιανουάριο του 2021. Αφορμή αποτέλεσε η ανάλυση δείγματος της Aegean Rebreath (A.R.)[8] από το ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε, που επισήμανε ανησυχητικές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων στον πυθμένα του λιμανιού. Το Παρατηρητήριο Ποιότητας Περιβάλλοντος Σύρου (Π.Π.Π.Σ.) ανέδειξε τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τις πιθανές πηγές ρύπανσης. Η ερώτηση προκάλεσε την αντίδραση του σωματείου εργαζομένων του Νεωρίου, που θεωρεί ότι κάθε συζήτηση περί πιθανής ρύπανσης θέτει σε επισφάλεια την εργασία τους, ενώ οι εταιρείες της ΟΝΕΧ- Νεώριο άσκησαν τις γνωστές αγωγές 3 εκ. τύπου SLAPPS κατά του ΠΠΠΣ[9].

Το δείγμα της A.R. αποτέλεσε πολιτικό επίδικο στις Κυκλάδες. Έγινε αφορμή επιθέσεων στο ΠΠΠΣ, σε πολίτες, στον ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, σε βουλευτές. Αιτία συζητήσεων και διαφωνιών εντός του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ. Εργαλειοποιήθηκε για να κτιστούν πολιτικές καριέρες που θα έχουν τη συμπάθεια της ΟΝΕΧ.

Όμως τα ερευνητικά αποτελέσματα της μελέτης, δυστυχώς για το οικοσύστημα του λιμανιού, δικαίωσαν τα κινήματα του περιβάλλοντος και τις ανησυχίες των βουλευτών, αφού στο επίδικο δείγμα οι τιμές των βαρέων μετάλλων ήταν υποπολλαπλάσιες από αυτές που μετρήθηκαν στα ιζήματα (π.χ. δείγματα με πέντε φορές περισσότερο χρώμιο και τρεις φορές περισσότερο χαλκό) και αφού η μελέτη αποκαλύπτει μια οικολογική κατάσταση πρωτόγνωρη για ελληνικό λιμάνι.

Το πολιτικό ζήτημα μετατοπίζεται από την ερώτηση στη Βουλή με βάση το δείγμα της A.R., στη μελέτη του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε., η οποία ανοίγει ένα σοβαρό κεφάλαιο για το θαλάσσιο περιβάλλον και τη ζωή στην Ερμούπολη. Συγχρόνως, αφήνει έωλα όλα τα επιχειρήματα όσων επένδυσαν την πολιτική τους καριέρα σε ένα δείγμα των ιζημάτων του πυθμένα.

Παρά τα επιστημονικά ερευνητικά δεδομένα της μελέτης, το επικοινωνιακό δίκτυο της ΟΝΕΧ, με επιλεκτική χρήση συμπερασμάτων και αξιοποιώντας τις ασάφειες, επιχείρησε να βγάλει τις διαχρονικές ναυπηγοεπισκευαστικές εργασίες έξω από το «κάδρο» της ρύπανσης, να συνεχίσει τις διώξεις κατά του περιβαλλοντικού κινήματος[10] και να αναθερμάνει τις επιθέσεις κατά των βουλευτών της Αριστεράς. Μαζί πανηγυρίζουν υποκριτικά για τη «διαχρονικότητα της ρύπανσης», παλιοί και νυν αυτοδιοικητικοί, χωρίς να αντιλαμβάνονται τη διαχρονικότητα των ευθυνών, συνεπώς και των δικών τους για τη ρύπανση όσο και για τη μη αποκατάσταση.

Στη πραγματικότητα η μελέτη, χωρίς να καταδικάζει ή να αθωώνει καμία πηγή, εκπέμπει σήμα κινδύνου για τη βιοκοινωνία του κόλπου και την ανθρώπινη ζωή στην πόλη. Σε συνθήκες κλιματικής κρίσης, επιβάλλεται να αναζητηθεί άμεσα μια νέα ισορροπία ανάμεσα στο θαλάσσιο περιβάλλον και τις ανθρώπινες δραστηριότητες, με αναβάθμιση των δραστηριοτήτων σε βιώσιμες και οικολογική αποκατάσταση-εξυγίανση του κόλπου. Αδήριτη ανάγκη ένα πρόγραμμα τακτικού περιβαλλοντικού ελέγχου «θαλάσσης και αέρος», με δράσεις περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και συμμετοχής των δημοτών και -πρωτίστως- των θεσμών.

Σημειώσεις

1. Εφημερίδα «Κοινή Γνώμη»: www.koinignomi.gr/news/politiki/politiki-notio-aigaio/2022/10/26/epistimoniko-telos-gia-ti-rypansi-toy-limena-ermoypolis.html

2. Μελέτη της ποιότητας του θαλασσίου περιβάλλοντος στο κόλπο της Ερμούπολης στη νήσο Σύρο – Τεχνική Έκθεση» του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε., Ανάβυσσος Οκτώβριος 2022

3. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε wfd.hcmr.gr εκτίμηση-της-οικολογικής-κατάστασης, εφαρμογή excel BENTIX

4. eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0259&from=EN

5. www.syrostoday.gr/News/109677-Ergostasio-kai-Oikogeneia-Ladopoyloy.aspx

6. ΕΜΠ Χημική Ανάλυση και πρότυπες δοκιμές εκχυλισιμότητας σε δείγματα υλικού αμμοβολής.

7. Αθήνα, 14 Ιανουαρίου 2021 Γραπτή Ερώτηση ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Προς τους κ.κ. Υπουργούς Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Εσωτερικών, Οικονομίας και Ανάπτυξης και Ναυτιλίας & Νησιωτικής Πολιτικής. Θέμα: «Μέτρα προστασίας του λιμένα της Ερμούπολης Σύρου από την επικάθηση στον πυθμένα βαρέων μετάλλων»

8. www.aegeanrebreath.org/presenting-results-from-syros-to-government

9. Αγωγή SLAPP syrosenvobservatory.gr/neo-exodiko-tis-onex

10. Εφημερίδα «Κυκλαδική»: www.kykladiki.gr/athoo-to-neorio-telos-stin-parafilologia-tis-rypansis

(*) Ο Μιχάλης Φραγκίσκος είναι μεταλλουργός μηχανικός ΕΜΠ, δρ Μηχανικού ΕΜΠ.

-Σημείωση altersyros: Πρόσφατη ανάλυση 180 σελίδων της προαναφερόμενης μελέτης του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε., για την «ποιότητα του θαλασσίου περιβάλλοντος στον κόλπο της Ερμούπολης στη Σύρο», μπορείτε να δείτε/κατεβάσετε από σχετική ανακοίνωση-δελτίο τύπου του Παρατηρητηρίου Ποιότητας Περιβάλλοντος Σύρου ΕΔΩ.