Σωτήρης Ρούσσος: Επανάσταση και εξέγερση στη Μέση Ανατολή, Εκδόσεις Gutenberg
Το εξεγερσιακό φαινόμενο στη Μέση Ανατολή
Σωτήρης Ρούσσος: Επανάσταση και εξέγερση στη Μέση Ανατολή, Εκδόσεις Gutenberg
Το βιβλίο μάς δίνει δύο κεντρικούς άξονες, δύο συμβάντα, για να κατανοήσουμε την ιστορική συνείδηση στη Μέση Ανατολή κατά τον 20ό αιώνα: τη Μεγάλη Αραβική Εξέγερση του 1936-39 και την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν το 1978-79
Το 1911 οι Ιταλοί, στην προσπάθειά τους να διεκδικήσουν το μερίδιό τους στην υπό κατάρρευση Οθωμανική Αυτοκρατορία, εισβάλλουν στη Λιβύη. Τότε, ένας Σύρος σούφι, ο οποίος μαθήτευσε δίπλα στον μεγάλο εκσυγχρονιστή ουλεμά Μοχάμεντ Αμπντου στο Αλ Αζχαρ, αποφασίζει να συγκεντρώσει υλικούς και ανθρώπινους πόρους προκειμένου να πολεμήσει τους «άπιστους».
Αρκετά χρόνια αργότερα, τον Νοέμβριο του 1935, ο ίδιος άνθρωπος, ο Ιζ αλ Ντιν αλ Κασάμ, θα πέσει νεκρός από βρετανικά πυρά, ανάμεσα στους λόφους της Τζενίν και της Ναμπλούς, πολεμώντας τη Βρετανική Εντολή και το σιωνιστικό πρόγραμμα. Η μυθοποίησή του για τον παλαιστινιακό αγώνα είχε ξεκινήσει.
Δεκαετίες αργότερα, στα τέλη του 1970, ένας άλλος θάνατος θα ενεργοποιήσει τα εν αναμονή εξεγερσιακά αντανακλαστικά του ιρανικού λαού. Ο θάνατος του γιου τού «ιδιότυπα χαρισματικού» («Αντί», #119, 17/2/1979) θρησκευτικού ηγέτη αγιατολάχ Χομεϊνί το 1977, Μουστάφα, που αποδόθηκε στη SAVAK, θα σημάνει τη σταδιακή έκρηξη αντισαχικών διαδηλώσεων, με κεντρικό σύνθημα «Θάνατος στον σάχη». Παράλληλα, η μορφή του Χουσεΐν και ο μαρτυρικός του θάνατος θα παρακινήσουν πλήθος Ιρανών, ανδρών και γυναικών, να γίνουν μάρτυρες του Ισλάμ, όπως στην περίπτωση της πλατείας Τζαλέχ το 1978, στην προσπάθεια εκδίωξης του «υποταγμένου» στην ιμπεριαλιστική Δύση Ρέζα Σαχ.
Ποιο νήμα συνδέει όμως τα δύο αυτά γεγονότα, πώς επηρεάζουν την ιστορική εξέλιξη του ευρύτερου ισλαμικού κόσμου και πώς αντικατοπτρίζονται οι μεταβολές που επιφέρουν; Το βιβλίο «Επανάσταση και εξέγερση στη Μέση Ανατολή» (εκδ. Gutenberg) του καθηγητή Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σωτήρη Ρούσσου, έρχεται να αναδείξει τη συνθετότητα τέτοιων ερωτημάτων, αλλά και να προσφέρει μια νέα περιοδολόγηση στην ανάγνωση της μεσανατολικής ιστορίας. Αυτό, όπως μας γίνεται κατανοητό εξ αρχής, επιτυγχάνεται με διεπιστημονική προσέγγιση.
Η διαπλοκή θεωριών των επαναστάσεων, της θεωρίας των κοινωνικών κινημάτων, της μελέτης των διεθνών σχέσεων (Δ.Σ.) συνδυάζεται με την κοπιώδη έμφαση στις ιστορικές και κοινωνικές καταβολές των παραπάνω προσεγγίσεων και μας δίνει μια μοναδική εκδοχή της διεθνούς πολιτικής της Μέσης Ανατολής για την ελληνική βιβλιογραφία. Αυτό, ωστόσο, δεν γίνεται αναπαράγοντας τις προφανείς αιτιακές σχέσεις αλλά ανιχνεύοντας τις υπόρρητες.
Το βιβλίο, λοιπόν, του Ρούσσου μάς δίνει δύο κεντρικούς άξονες, δύο συμβάντα κατά τη θεώρηση του Αλέν Μπαντιού, για να κατανοήσουμε την ιστορική συνείδηση στη Μέση Ανατολή κατά τον 20ό αιώνα: τη Μεγάλη Αραβική Εξέγερση του 1936-39 και την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν το 1978-79.
Μελετώντας τη Μεγάλη Αραβική Εξέγερση ο Σωτήρης Ρούσσος μετατοπίζει το κέντρο βάρους από τους διεθνείς ανταγωνισμούς στα εξεγερσιακά ρεπερτόρια. Παράλληλα, ανιχνεύει τις κοινωνικές επιπτώσεις της ευρωπαϊκής και εβραϊκής διείσδυσης, πριν από τη Βρετανική Εντολή, η οποία προκαλεί κλυδωνισμούς και αποδιάρθρωση των παραδοσιακών μορφών κοινωνικής οργάνωσης.
Υπογραμμίζονται οι οργανωτικές δομές, τα νέα και προϋπάρχοντα ρεπερτόρια μικροκινητοποίησης, οι πόλοι ιδεολογικής συγκρότησης, η νέα νοηματοδότηση της σύνδεσης της γης με την ιδέα της εθνικής συνείδησης, η έλξη των ισλαμικών ιδεών σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον αλλά και η διεθνοποίηση του ζητήματος με τον καταλυτικό αντίκτυπο.
Βασικός άξονας, εν τούτοις, που διαπερνά την αφήγηση αυτή είναι το παράδειγμα που δίνει η σαγηνευτική προσωπικότητα του Ιζ αλ Ντιν αλ Κασάμ. Μέσα από τη δράση του εντοπίζεται η ταξική του εστίαση, καθώς αφιερώνεται στους ακτήμονες φελάχους-εργάτες ιδρύοντας το σωματείο Αράβων εργατών. Γι’ αυτό, όπως σωστά διαπιστώνεται στο βιβλίο, ο Αλ Κασάμ θα δώσει ιδιαίτερη σημασία στο τζιχάντ, όχι ως αγώνα εναντίον των kufar (άπιστοι) αλλά ως αγώνα ενάντια στην ηθική παρακμή της εργατικής τάξης. Ετσι, ήδη από την περίοδο του Μεσοπολέμου το παράδειγμα του Αλ Κασάμ μετασχηματίζει το Ισλάμ από ελιτίστικη πνευματικότητα σε εργαλείο λαϊκής κινητοποίησης, επηρεάζοντας αφ’ ενός τη συγκρότηση των Αδελφών Μουσουλμάνων του Αλ Μπάνα το 1928 στην Αίγυπτο και τη μετατροπή, αφ’ ετέρου, του παλαιστινιακού ζητήματος ως πυλώνα του ισλαμιστικού raison d’être αλλά και ως μεταβλητής νομιμοποίησης των αραβικών καθεστώτων εσωτερικά και σε διεθνές επίπεδο.
Ο Σωτήρης Ρούσσος, παράλληλα, αναγνωρίζει την Ισλαμική Επανάσταση ως σημαίνον συμβάν και αλλαγή παραδείγματος στη Μέση Ανατολή. Τοποθετεί το Ιράν στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική, στέκεται στις ιστορικές καταβολές της Ισλαμικής Επανάστασης επιστρέφοντας στη Συνταγματική Επανάσταση του 1905-11, ενώ επαναξιολογεί τους πολλαπλούς και επιδραστικούς ρόλους του σιιτικού ιερατείου. Η παραγωγική αυτή επανεξέταση θα φωτίσει την παράδοση της ριζοσπαστικής σκέψης στο σιιτικό Ισλάμ, τη σχετική ανεξαρτησία του από το Παλάτι και τη σύναψη καίριων πραγματιστικών συμμαχιών, όπως με τους εμπόρους του παζαριού.
Χωρίς να αγνοεί τη θρησκευτική και εθνοτική ποικιλομορφία, το βιβλίο αναδεικνύει το Ιράν όχι μόνο ως ένα πεδίο γεωπολιτικών ανταγωνισμών αλλά και ως ένα χωνευτήρι νεωτερικών ιδεολογικών ζυμώσεων. Για τον Ρούσσο, η αδιάλειπτη πολιτικοποίηση του σιιτικού κλήρου παίρνει κυρίως δύο μορφές: αυτή του σιιτικού ισλαμισμού και εκείνη της ισλαμικής θεολογίας της απελευθέρωσης, ιδιαίτερα μετά τις μαζικές κινητοποιήσεις του 1963. Ταυτόχρονα, αναπτύσσει εύστοχα την επίδραση των μαρξιστικών και ισλαμοαριστερών οργανώσεων με την ένοπλη αμφισβήτηση του σάχη σε ένα περιβάλλον καταστολής, επανιδιοποίησης του θρησκευτικού αισθήματος και απόρριψης του υλισμού.
Αναδεικνύει, έτσι, το πνεύμα της επανάστασης και το νέο παράδειγμα που δανείζει σε υπερεθνικό επίπεδο, πέρα από αυτό του διπολισμού, όπως άλλωστε το σύνθημα «ούτε Δύση ούτε Ανατολή» φανερώνει. Παρότι το Ιράν δεν εστίασε στο επιθετικό μοντέλο εξαγωγής της επανάστασης –αντιθέτως δέχθηκε την ιρακινή εισβολή το 1980– συγκρότησε, ωστόσο, ιδεολογικούς και επιχειρησιακούς μηχανισμούς εξαγωγής της επανάστασης σε χώρες με σιιτικό πληθυσμό, όπως το Ιράκ και ο Λίβανος. Επιπλέον, η πολλαπλή εστίαση εξυπηρετεί με επιτυχία έναν τριπλό στόχο: α) την αποτύπωση των εσωτερικών διεργασιών, β) τη σκιαγράφηση των περιφερειακών και διεθνικών δικτύων και γ) τη διεθνή διάσταση των εξελίξεων.
Το βιβλίο του Σωτήρη Ρούσσου, ωστόσο, κατορθώνει να ανασυνθέσει με δεξιοτεχνία το μωσαϊκό μιας πολυεπίπεδης αφηγηματικής εξιστόρησης της οποίας η νοηματική αλληλουχία και οι αιτιακές σχέσεις καθιστούν το βιβλίο προσιτό και ιδιαίτερα ελκυστικό στους αναγνώστες ανεξαρτήτως της σχέσης τους με την ιστορία και την πολιτική της περιοχής.
*Ιστορικός, διδάσκων στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο
ΠΗΓΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου