Όταν τα ΜΜΕ πληγώνουν: Στερεοτυπικές αντιλήψεις στα ΜΜΕ, από δημοσιογράφους αλλά και από «ειδικούς», ενισχύουν το στίγμα ψυχικής υγείας (ΕΙΚΟΝΕΣ)

by Thodoris Nikolaou

Εικονογράφηση: Spoovio

Ο Παναγιώτης είναι 62 ετών και στα εικοσιπέντε του διεγνώσθη με σχιζοφρένεια. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του διαμένει σε διάφορες δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης στην Αθήνα, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Τον συναντάμε στον ξενώνα όπου ζει σήμερα.

Στον ελεύθερο χρόνο του, όταν δεν απασχολείται σε δράσεις δημιουργικής απασχόλησης, παρακολουθεί τηλεόραση, κυρίως ειδήσεις και ενημερωτικές εκπομπές. Το ίδιο συμβαίνει και με τους υπόλοιπους ενοίκους. Η μεγάλη τηλεόραση, που δεσπόζει στο κέντρο του καθιστικού της δομής, αποτελεί για αυτούς κάτι παραπάνω από συντροφιά, είναι η επαφή τους με τον «έξω» κόσμο.

Ο τρόπος που ο Παναγιώτης βλέπει να παρουσιάζονται συχνά ζητήματα σχετικά με την ψυχική υγεία τον ανησυχεί και συχνά τον θυμώνει:

«Δεν μπορούμε να φταίμε για όλα εμείς, οι άνθρωποι με κάποια ψυχική διαταραχή», λέει στο Solomon. «Κάθε φορά που γίνεται ένα έγκλημα, μας τσουβαλιάζουν, λες και είμαστε όλοι μας εγκληματίες».

Τον ίδιο προβληματισμό εκφράζει και ο 27χρονος Νίκος, που έχει επίσης διαγνωστεί με σχιζοφρένεια και στο παρελθόν έχει νοσηλευτεί τρεις φορές στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής. Εκεί τον συνάντησα πρώτη φορά πριν από τρία χρόνια.

Ο Νίκος βλέπει στην τηλεόραση να χρησιμοποιούν τη λέξη σχιζοφρενής χωρίς να γνωρίζουν τη συμπτωματολογία της, αλλά και την ευαλωτότητα των ανθρώπων ― όπως ο ίδιος ― που έχουν διαγνωστεί με αυτήν.

Μιντιακός λόγος που στιγματίζει

Λόγος «μυθιστορηματικός», «πολεμικός», «εντυπωσιοθηρικός» που συσχετίζει την ψυχιατρική εμπειρία με κάτι το σκοτεινό, πολλές φορές απειλητικό.

Μιντιακός λόγος χωρίς ιδιαίτερη γνώση ή με λανθασμένη χρήση της ορολογίας περί ψυχικής διαταραχής, και ειδήσεις με όρους κακού μάρκετινγκ χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο αποδέκτης, που είναι και οι άνθρωποι με ψυχική ευαλωτότητα — όπως ο Παναγιώτης και ο Νίκος.

Αυτά είναι κάποια από τα κύρια συμπεράσματα της πρόσφατης έρευνας «Στιγματιστικός λόγος στα Media», μέρος του έργου «Σβήνουμε το στίγμα. Στο λόγο μας», που φέρνει στη δημοσιότητα το Solomon. Τα αποτελέσματα της έρευνας σκιαγραφούν μια μιντιακή πραγματικότητα, που όχι μόνο δεν σέβεται τα θεμελιώδη δικαιώματα των ατόμων με ψυχική αναπηρία και τις βασικές αρχές της δημοσιογραφικής ηθικής, αλλά ρίχνει αλάτι στην πληγή του στίγματος ψυχικής υγείας.

Εικόνα: Το «αρρωστημένο» μυαλό του Μπάμπη Αναγνωστόπουλου.

Σε μια περίοδο όπου μεγάλο ποσοστό της επικαιρότητας καταλαμβάνουν τρεις υποθέσεις, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ο θάνατος των τριών νέων κοριτσιών στην Πάτρα και η γυναικοκτονία στα Γλυκά Νερά, στα πρόσωπα των τριών βασικών πρωταγωνιστών των ιστοριών (του Ρώσου προέδρου Βλάντιμιρ Πούτιν, της μητέρας των κοριτσιών και του νεαρού πιλότου) προβάλλονται χαρακτηρισμοί — ακόμα και από ειδικούς (;) — που όχι μόνο υποβαθμίζουν το θέμα και το απεκδύουν από το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, αλλά ταυτόχρονα διαιωνίζουν στερεοτυπικές αντιλήψεις, που με τη σειρά τους ενισχύουν το στίγμα ψυχικής υγείας.

«Βία», «σκοτάδι», «επικίνδυνος», «ψυχασθενής»

Η έρευνα, που εκπονήθηκε από τις δημοσιογράφους Μαρία Λούκα και Δήμητρα Τριανταφύλλου, κατέγραψε και ανέλυσε την επικρατούσα τάση σε 15 Μέσα (τηλεοπτικά, έντυπα και διαδικτυακά) για τη μιντιακή κάλυψη υποθέσεων που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το ζήτημα της ψυχικής ασθένειας και με το προφίλ του ψυχικά ασθενούς.

Στα ευρήματα γίνεται λόγος για τη πρόταξη από τα ΜΜΕ όρων όπως «βίαιος», «επιθετικός», «επικίνδυνος», που καλλιεργούν στο κοινό την εικόνα της επικινδυνότητας σε σχέση με τον ψυχικά πάσχοντα.

Η χρήση αναχρονιστικών και ταυτόχρονα στιγματιστικών όρων όπως «ψυχασθενής», «ψυχιατρικά διαταραγμένος» και οι συσχετισμοί με κινηματογραφικούς ήρωες και με ταινίες τρόμου, που επίσης καταγράφηκαν, διαιωνίζουν επικίνδυνα κοινωνικά στερεότυπα. Αξιοσημείωτη είναι η περιγραφή της ψυχικής ασθένειας με όρους «πολεμικούς», όπως με τη χρήση του όρου «μάχη», και η ταύτιση της ψυχικής ασθένειας με το «σκοτάδι», με «γκρίζα περιοχή».

Ως προς το προφίλ του ψυχικά ασθενούς, η συσχέτισή του με την «κατάντια» και με καταστάσεις σκοτεινές ή γκρίζες δημιουργεί στο κοινό την εικόνα ενός περιθωριακού ατόμου, που δεν μπορεί να έχει μία ενεργό δράση στην κοινωνία και υπό αυτή την έννοια λειτουργεί στιγματιστικά για τον ψυχικά ασθενή και τα δικαιώματά του.

Αποδόθηκε επίσης έμφυλο πρόσημο στην κατάθλιψη, όπως καταγράφηκε κατά την ανάλυση του τηλεοπτικού λόγου. «Σε εμάς τις γυναίκες αυτά συμβαίνουν, οι ορμόνες σε τρελαίνουν», «υπάρχει μία μερίδα γυναικών που νιώθουν πολύ ευάλωτες», «αρκετές γυναίκες όλο και πιο πολύ συζητάμε για την κατάθλιψη».

Σε οκτώ τηλεοπτικές εκπομπές καταγράφηκε επίσης η πρακτική της διατύπωσης επίμονων ερωτήσεων, ως προς τις λεπτομέρειες του βιώματος, που φέρνουν σε δύσκολη θέση τον συνεντευξιαζόμενο, που αποφάσιζε να μιλήσει για κάποιο ζήτημα που αντιμετώπιζε.

Τι είναι το στίγμα

Το στίγμα είναι αρνητικές, και συχνά άδικες ή ψευδείς, πεποιθήσεις που μπορεί να έχει η κοινωνία ή μια ομάδα ανθρώπων για κάποια χαρακτηριστικά ή κατάσταση που βιώνει ένα άτομο, όπως ψυχοκοινωνικά προβλήματα που ενδεχομένως αντιμετωπίζει.

Όταν οι άνθρωποι στιγματίζονται, διαχωρίζονται και συνδέονται με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά, ή ακόμη χειρότερα ξεκινούν σταδιακά να αυτoαναγνωρίζονται μέσω αυτό του πρίσματος. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται σταδιακά μια κοινωνική μηχανική, μια «λογική» για την υποτίμηση, την απόρριψη και τον (αυτό)αποκλεισμό τους.

Άκριτοι συσχετισμοί και διαιώνιση μύθων

Η Αγγελική Καρδαρά, τακτική επιστημονική συνεργάτιδα του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, και επιστημονικά υπεύθυνη της έρευνας, είπε στο Solomon πως η ανάλυση των ερευνητικών πορισμάτων διαπίστωσε την περιορισμένη ή αποσπασματική κάλυψη καίριας σημασίας ζητημάτων που άπτονται της ψυχικής υγείας.

Μία άλλη σημαντική διαπίστωση αφορά την καταγραφή περιπτώσεων άμεσων και έμμεσων συσχετισμών, χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση, της βίας και της επικινδυνότητας με την ψυχική υγεία.

«Επίσης, καταγράφηκαν περιπτώσεις άκριτης και γενικευμένης χρήσης ψυχιατρικών όρων από ανθρώπους που δεν είναι ειδικοί. Τόσο από δημοσιογράφους που δεν γνώριζαν τους όρους, όσο και από ορισμένους επιστήμονες και άλλους ειδικούς που, αν και είχαν κληθεί από τα ΜΜΕ για να καταθέσουν την άποψή τους, φάνηκε ότι δεν είχαν την εξειδικευμένη γνώση σχετικά με τα υπό εξέταση ζητήματα ψυχικής υγείας».

Συνοπτικά, σημείωσε η κ. Καρδαρά, η εμβάθυνση από τα ΜΜΕ στα ζητήματα ψυχικής υγείας είναι απαραίτητη, αφού προηγηθεί η ενημέρωση και κατάρτιση των δημοσιογράφων στην ορολογία αλλά και στη συνολική προσέγγιση αυτών των σοβαρών θεμάτων.

«Στόχος να καταπολεμηθεί το στίγμα, να “γκρεμιστούν” επικίνδυνοι μύθοι και κοινωνικά στερεότυπα και να μην προκαλείται “ηθικός πανικός” στο κοινό μέσω παραπληροφόρησης και παρερμηνειών».

Η είδηση ως εμπόρευμα

«Για τη συντριπτική πλειονότητα των ΜΜΕ οι ανθρώπινες ζωές, ιδιαίτερα οι δύσκολες ανθρώπινες ζωές, δεν είναι κάτι περισσότερο από πολύτιμο υλικό για δραματοποιημένο θέαμα, εντυπωσιακούς τίτλους, γλαφυρές περιγραφές, έστω και αν αυτές δεν έχουν απαραίτητα σχέση με την πραγματικότητα», σχολίασε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας, Γιάννης Παντελάκης.

«Αρκεί να είναι ελκυστικές και να κερδίσουν την προσοχή των καταναλωτών, για τα περισσότερα ΜΜΕ οι πληροφορίες αποτελούν ένα εμπόρευμα προς πώληση».

Ο κ. Παντελάκης πρόσθεσε πως «η λογική που θέλει μια πληροφορία ευρύτερου ενδιαφέροντος να προωθείται με πρακτικές μάρκετινγκ ― ένας θάνατος δημοσιοποιείται με τα ίδια κριτήρια εμπορευσιμότητας με τα οποία προβάλλεται η διαφήμιση ενός σαμπουάν ― είναι επικερδής, πετυχαίνει στόχους, αποδίδει κυκλοφορίες και τηλεθεάσεις. Αλλά, δεν είναι ανώδυνη για ανθρώπους που θα πέσουν θύματα αυτής της ανεξέλεγκτης διάθεσης των ΜΜΕ για θέαμα που θα πουλήσει».

Είπε πως υπάρχουν πολλές ιστορίες που θυμίζουν πως ο στιγματισμός ανθρώπων από τα ΜΜΕ είναι μια παλιά υπόθεση που αφήνει ανεξίτηλα ίχνη. Για παράδειγμα, ο γνωστός συγγραφέας Περικλής Κοροβέσης ήταν για έναν πρωτοσέλιδο τίτλο μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδας «ο δολοφόνος του Παύλου Μπακογιάννη», ενώ οι οροθετικές κοπέλες ήταν για την μεγάλη πλειονότητα των ΜΜΕ «κάποιες πόρνες που μετέδιδαν τον θάνατο σε φιλήσυχους οικογενειάρχες».

«Ο Κοροβέσης δεν ήταν δολοφόνος αλλά πώς να σβήσουν τα έντονα βιώματα ενός ανθρώπου που έζησε τον φόβο;», σχολιάζει ο ίδιος.

«Οι οροθετικές δεν εκαναν πορνεία, αθωώθηκαν όλες από τα δικαστήρια, αλλα πόσοι το έμαθαν από τότε και κυρίως πόσα από τα ΜΜΕ τις αποκατέστησαν όταν μια μετά την άλλη δικαστική απόφαση τις απάλλασσαν με πανηγυρικό τρόπο»;

Σύμφωνα με τον κ. Παντελάκη, για τα ΜΜΕ που εξειδικεύονται στη δημοσιογραφία που δεν εχει όρια και ηθικούς φραγμούς η έννοια της δεοντολογίας αποτελεί μια ξένη υπόθεση.

«Αυτά έχουν εξαιρετικές ικανότητες για να μετατρέψουν ένα πραγματικό ανθρώπινο δράμα σ’ ένα θέαμα που θα αποκτήσει χαρακτηριστικά ενός σήριαλ σε συνέχειες με ισχυρές δόσεις συγκινησιακής φόρτισης, με απίστευτες λεπτομέρειες που αγγίζουν αυστηρά προσωπικά δεδομένα, με τη δημιουργία βεβαιοτήτων για θύματα και δράστες».

«Ο τρόπος που προβάλλεται το δράμα της Πάτρας με τον θάνατο τριών παιδιών δίνει πολλές απαντήσεις».

Εικόνα: Ο Ανδρέας Λοβέρδος στον Γιώργο Παπαδάκη για τις «ιερόδουλες φορείς του AIDS».

Η περίπτωση της Πάτρας

Πράγματι, η περίπτωση της Πάτρας είναι χαρακτηριστική όχι μόνο για τον τρόπο με τον οποίο η ψυχική υγεία παρουσιάζεται μέσα από τα Μέσα, αλλά και για τη δημοσιογραφική στάση απέναντι στην ψυχιατρική επιστήμη.

Στις 4 Απριλίου 2022, λίγες ημέρες μετά τη σύλληψη της Ρούλας Πισπιρίγκου για τη φερόμενη δολοφονία της μεγαλύτερης κόρης της, η Παιδοψυχιατρική Εταιρεία Ελλάδος (ΠΨΕ) δημοσίευσε ένα δελτίο τύπου σχετικά με τη μιντιακή διαχείριση του θανάτου των τριών κοριτσιών από την Πάτρα.

Το κείμενο έκρουε τον κώδωνα για το γεγονός ότι ιδιωτικές στιγμές και δραστηριότητες των παιδιών (π.χ. ζωγραφιές, φωτογραφίες, βίντεο) «εκτίθενται απερίσκεπτα και αναλύονται από ειδικούς ψυχικής υγείας (και μη), χωρίς να έχει υπάρξει ποτέ η παραμικρή επαφή του επαγγελματία με το παιδί», και τόνιζε πως «πάγια θέση και συνειδητή επιλογή της παιδοψυχιατρικής κοινότητας είναι να μην προβαίνει σε τοποθετήσεις στα ΜΜΕ» (η έμφαση δική μας). 

Εικόνα: «Αναλύσεις» των ζωγραφιών των τριών κοριτσιών από την Πάτρα.

Υπενθυμίζοντας την ανάγκη σεβασμού της μνήμης τους, η Παιδοψυχιατρική Εταιρεία καλούσε τους ειδικούς ψυχικής υγείας να αποφεύγουν να εκφέρουν «διαγνώσεις», εικασίες, ή «αναλύσεις» του εσωτερικού κόσμου των παιδιών με βάση αναπόδεικτες πληροφορίες που διασπείρονται από τα ΜΜΕ και τα κοινωνικά δίκτυα.

Η έκκληση της Εταιρείας δεν εισακούστηκε. Έκτοτε, ειδικοί ψυχικής υγείας σε δεκάδες εκπομπές σκιαγράφησαν τα ψυχολογικά προφίλ τόσο των δύο γονιών όσο και των τριών νεκρών κοριτσιών από την Πάτρα, όπως άλλωστε είχε συμβεί και παλαιότερα, σε περιπτώσεις όπως του Μπάμπη Αναγνωστόπουλου (παραδείγματα εδώ κι εδώ).

«Τα Μέσα είναι οι διαμορφωτές της πραγματικότητας»

«Οι κοινωνίες πάντα είχαν την τάση να απομονώνουν το διαφορετικό, αυτό που δεν καταλαβαίνουν, αυτό που μοιάζει να μην ακολουθεί τη νόρμα, τον κοινωνικά αποδεκτό κανόνα της συγκεκριμένης χρονικής συγκυρίας», είπε στο Solomon η επίκουρη καθηγήτρια δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και δημοσιογράφος, Μαρίνα Ρήγου.

Η κα. Ρήγου πρόσθεσε πως στερεοτυπικά δεδομένα, άγνοια και προκαταλήψεις οδηγούν σε συμπεριφορές που πληγώνουν. «Αυτά ακριβώς τα στερεοτυπικά δεδομένα θα έπρεπε να εξαλείψουμε προκειμένου να καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε το στίγμα της ψυχικής ασθένειας».

Εικόνα: Το «ψυχολογικό προφίλ» της Ρούλας Πισπιρίγκου και του Μάνου Δασκαλάκη.

Πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτό; Ένα πρώτο βήμα «χρήσιμο, αλλά όχι επαρκές» θα μπορούσε να είναι η αποφυγή χρήσης στο λόγο μας στιγματιστικών διατυπώσεων. Αλλά, θα πρέπει να περάσουμε και «στο επόμενο βήμα, ακόμη παραπέρα, στο δύσκολο έργο της αλλαγής στάσεων και απόψεων. Χρειάζεται ενημέρωση και επιμονή».

Στο σημείο αυτό, συμπλήρωσε, είναι που αναδεικνύεται ο καθοριστικός ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και των δημοσιογράφων για την αναπαραγωγή ή καταπολέμηση στερεότυπων και προκαταλήψεων.

«Διότι είναι ο τρόπος που πληροφορούμαστε και διαμορφώνουμε την εικόνα που σχηματίζουμε για τον κόσμο. Τα μέσα δεν είναι απλώς οι διαμεσολαβητές για την αντίληψή μας σχετικά με την πραγματικότητα, είναι οι διαμορφωτές της πραγματικότητας. Τα μέσα κατασκευάζουν την πραγματικότητα, που η γλώσσα διαμεσολαβεί και κατασκευάζει. Επομένως ο δημοσιογραφικός λόγος είναι ύψιστης σημασίας».

Η κ. Ρήγου στάθηκε στην σημασία της εκπαίδευσης των ανθρώπων που εργάζονται στο πεδίο της ενημέρωσης, προσθέτοντας πως οι φοιτητές των Τμημάτων δημοσιογραφίας μπορούν να γίνουν ο πυρήνας μέσα από τον οποίο η προσπάθεια για αλλαγή των στερεοτυπικών δεδομένων απέναντι στα προβλήματα ψυχικής υγείας θα μπορέσει να αποδώσει.

«Και ασφαλώς δεν θα πρέπει να ξεχνάμε την εξαιρετική επισήμανση της Σούζαν Σόντακ στο βιβλίο της Η νόσος ως μεταφορά: Αν και όλοι μας προτιμούμε να χρησιμοποιούμε μόνο το διαβατήριό του υγιούς, αργά ή γρήγορα καθένας από μας υποχρεώνεται, τουλάχιστον για ένα χρονικό διάστημα, να πολιτογραφηθεί υπήκοος του άλλου εκείνου του τόπου».

«Θα πρέπει λοιπόν και αυτή την οπτική για τη νόσο να την έχουμε πάντα στο μυαλό μας όταν αντιμετωπίζουμε τους ασθενείς συνανθρώπους μας», συμπλήρωσε.

* Το έργο «Σβήνουμε το στίγμα. Στο λόγο μας» υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund, με φορέα υλοποίησης την Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος και εταίρους το Ίδρυμα Θεμιστοκλή & Δημήτρη Τσάτσου – Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και την Εταιρία Μέριμνας και Αποκατάστασης Ατόμων με Ψυχοκοινωνικά Προβλήματα.

ΠΗΓΗ