 |
Φωτ. αρχείου | AP Photo/Reed Saxon |
Της Ελένης Καπετανάκη-Μπριασούλη*
Η ερημοποίηση και οι ένοπλες συρράξεις έχουν σχέση πανάρχαια, όσα τα χρόνια της ανθρωπότητας, με πυρήνα τη γη, τον πεπερασμένο, αναντικατάστατο και πολυτιμότερο πόρο για την ανθρώπινη επιβίωση, ευημερία και ειρήνη (1). Τόσο πολύτιμο που οι επιτιθέμενοι, αν δεν την έπαιρναν, την άφηναν καμένη, και οι αμυνόμενοι, αν την εγκατέλειπαν, την έκαιγαν. Η ‘καμένη’ γη, υπό αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες, χάνει τη βιολογική και οικονομική παραγωγικότητας της και παύει να προσφέρει τις οικοσυστημικές της υπηρεσίες στην κοινωνία … ερημοποιείται.
Η σχέση ερημοποίησης και ένοπλων συρράξεων (συρράξεων εφεξής) είναι μια από τις πολλές πτυχές της μεγαλύτερης σχέσης των συρράξεων με το περιβάλλον που αναγνωρίσθηκε πολιτικά το 2001 όταν ο ΟΗΕ ανακήρυξε συμβολικά την 6η Νοεμβρίου ως Παγκόσμια Ημέρα για την Αποτροπή της Κακομεταχείρισης του Περιβάλλοντος στον Πόλεμο και τις Ένοπλες Συρράξεις (2). Και όπως όλες οι σχέσεις στον πραγματικό κόσμο, είναι πολύπλοκη, συγκειμενική και ασύμμετρη. Αλλά είναι ολέθρια.
Οι ένοπλες συρράξεις, οπουδήποτε και για
οποιονδήποτε λόγο εκδηλώνονται, αποτελούν μια ακραία μορφή ανθρωπογενούς
δράσης που υποβαθμίζει τους έγγειους και λοιπούς φυσικούς και
πολιτιστικούς πόρους. Στις περιβαλλοντικά ευαίσθητες και
κοινωνικο-οικονομικά ευάλωτες ξηροθερμικές περιοχές αυτή η υποβάθμιση
εντείνει τη διαδικασία της ερημοποίησης που γίνεται αφορμή συρράξεων
λόγω ανταγωνισμού για περιορισμένους πόρους (γόνιμο έδαφος και νερό).
Οι
ένοπλες συρράξεις προκαλούν, γεωγραφικά και χρονικά διάσπαρτες, άμεσες,
έμμεσες και δευτερεύουσες περιβαλλοντικές και άλλες επιπτώσεις πριν,
κατά τη διάρκεια και μετά τη σύρραξη (3). Η παραγωγή πολεμικού
υλικού απαιτεί εξόρυξη πρώτων υλών, μεταφορά, μεταποίηση και μεταφορά
τελικών προϊόντων πριν τη μεταφορά και χρήση τους στα πολεμικά πεδία.
Κατά τη διάρκεια συρράξεων, εκτός από τη χρήση του πολεμικού υλικού και των χερσαίων, θαλάσσιων και εναέριων πολεμικών μέσων, εφαρμόζονται και συγκεκριμένες πολεμικές τακτικές – βόμβες διασποράς, ναρκοθετήσεις, ανάφλεξη πετρελαιοπηγών, ρήψη τοξικών ουσιών σε υδατικά σώματα, υλοτόμηση, πυρπόληση δασών, αγρών και βοσκοτόπων, καταστροφές υποδομών μεταφορών, ενέργειας, κ.ά.
Η ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων περιοχών απαιτεί, πέραν της διαχείρισης των συντριμμιών, σημαντικά έργα αποκατάστασης υποδομών, κτηρίων, καλλιεργειών, δασικών, υδατικών, παράκτιων και θαλάσσιων εκτάσεων που συνεπάγονται άμεσες και έμμεσες επεμβάσεις στο περιβάλλον αφού κάνουν αναγκαία την παραγωγή νέων διαρκών και καταναλωτικών αγαθών.
Και στις τρεις φάσεις των συρράξεων η γη είναι το μεγάλο θύμα – όλα όσα συμβαίνουν πάνω της εξαντλούν και ρυπαίνουν εδαφικούς και υδατικούς πόρους (συχνά με μη βιο-αποδομήσιμα υλικά και τοξικά απόβλητα), αφαιρούν και αλλοιώνουν τη φυτοκάλυψη, καταστρέφουν ενδιαιτήματα ζώων και πουλιών, δασικές εκτάσεις και βιοποικιλότητα, παράγουν αέρια του θερμοκηπίου, τροποποιούν το τοπικό μικρόκλιμα (θερμοκρασία, υγρασία) και αφήνουν απόβλητα, εκτός από σκοτωμένα έμβια όντα … Οι περισσότερες μεταβολές συνεπάγονται διάβρωση, συμπίεση, ρύπανση, σφράγιση και αλάτωση των εδαφών που ενεργοποιούν ή ενισχύουν τη διαδικασία της ερημοποίησης.
Το είδος και το μέγεθος των επιπτώσεων και η σπουδαιότητα των συνεπειών τους, η επακόλουθη μείωση της οικολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας της γης στις εμπόλεμες και άλλες περιοχές, συνδιαμορφώνεται από πλήθος παραγόντων, αλληλοτεμνόμενων και επικαλυπτόμενων διαδικασιών και ιστορικών συγκυριών από το διεθνές στο τοπικό επίπεδο: κατάσταση έγγειων πόρων, ευαισθησία στην ερημοποίηση μιας περιοχής, περιβαλλοντική και κλιματική αλλαγή, παράλληλες δραστηριότητες εντατικής χρήσης πόρων (γεωργία, εξορύξεις, υλοτομία, έργα υποδομών) (4), κοινωνικο-οικονομική τρωτότητα, μετανάστευση, διαθεσιμότητα εργατικών χεριών, εξωτερική βοήθεια (5), ιδιοκτησιακό καθεστώς, περιβαλλοντικές, αναπτυξιακές και άλλες πολιτικές, πολιτικό καθεστώς (6).
Η ερημοποίηση περιορίζει έως μειώνει δραματικά το γόνιμο έδαφος και το νερό, συνθήκες ικανές να δημιουργήσουν ανταγωνισμό στη χρήση τους σε περιοχές που δεν υπάρχουν άλλες άμεσες εναλλακτικές επιβίωσης πλην της φυγής. Σε αρκετές Αφρικανικές χώρες συχνά καταγράφονται αιματηρές συρράξεις μεταξύ κτηνοτρόφων και γεωργών λόγω μείωσης των εκτάσεων που παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν για γεωργία και κτηνοτροφία.
Το αν η ερημοποίηση, και η κλιματική αλλαγή που την επηρεάζει άμεσα, προκαλούν ένοπλες συρράξεις δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα γιατί παρεμβαίνουν πολλοί παράγοντες όπως και στη σχέση συρράξεων και ερημοποίησης. Σημαντικότεροι είναι ο βαθμός ‘ευθραυστότητας’ μιας περιοχής (7), η έλλειψη σχεδιασμού, η κοινωνικο-οικονομική επισφάλεια και εξάρτηση, η αρπαγή της γης (land grab) (8), παράνομες οικονομικές δραστηριότητες (9). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ‘ψευδώς θετικές’ περιπτώσεις (false positives), όταν εκδηλώνονται συγκρούσεις σε μη ερημοποιημένες περιοχές, όπως υπενθυμίζει ο πόλεμος της Ουκρανίας, ή δεν εκδηλώνονται συγκρούσεις σε ερημοποιημένες περιοχές. Αρκετές μελέτες δεν βρίσκουν σχέση μεταξύ των δύο (10).
 |
| Εικόνα 1 |
Η επίσημη πολιτική στάση και η πρόσφατη βιβλιογραφία (11), παρότι αναγνωρίζουν την μεγάλη αβεβαιότητα, δείχνουν σαφή προτίμηση γι’ αυτό το σκέλος της σχέσης. Το 2016, η Ολομέλεια του Προγράμματος Περιβάλλοντος του ΟΗΕ (UNEP) υιοθέτησε απόφαση που αναγνωρίζει τον ρόλο των υγιών οικοσυστημάτων και της αειφορικής διαχείρισης των πόρων στη μείωση του κινδύνου ένοπλων συγκρούσεων (12). Ο António Guterres δήλωσε στις 6/11/2020: «για να επιτύχουμε του στόχους της αειφόρου ανάπτυξης (SDGs), πρέπει να δράσουμε γενναία και επειγόντως για να μειωθούν οι κίνδυνοι συγκρούσεων που δημιουργούν η περιβαλλοντική υποβάθμιση και η κλιματική αλλαγή και να δεσμευτούμε ότι θα προστατέψουμε τον πλανήτη μας από τις καταστροφικές συνέπειες του πολέμου» (13). Αυτή η πολιτική στάση απλοποιεί την πολύπλοκη σχέση ερημοποίησης και συρράξεων, υποβαθμίζει τον γεωπολιτικό χαρακτήρα της και υποστηρίζει συγκεκριμένες αποφάσεις πολιτικής για τη διαχείριση της.
Επειδή κάθε σύρραξη και κάθε γεωγραφική περιοχή είναι μοναδικές, η σχέση ερημοποίησης και συρράξεων απαιτεί ενδελεχή μελέτη του ιστορικο-γεωγραφικού πλαισίου κάθε περίπτωσης (14). Η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (15) διαπίστωσε ότι από τις 20 πιο τρωτές σε περιβαλλοντική και κλιματική αλλαγή χώρες, οι 12 υποφέρουν από συγκρούσεις (π.χ. Υεμένη, Μαλί. Αφγανιστάν, Κονγκό, Σομαλία). Η Γραμματεία της Διεθνούς Σύμβασης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (16) σημειώνει ότι το 80% των σημαντικών ένοπλων συρράξεων συνέβησαν στα τρωτά ξηροθερμικά οικοσυστήματα το 2007 (Εικόνα 1).
Μια επισκόπηση της παγκόσμιας κατανομής των ξηροθερμικών περιοχών, των ένοπλων συρράξεων, των ‘εύθραυστων’ χωρών, της αρπαγής της γης και της φτώχειας (Εικόνα 2), μεταξύ πολλών άλλων παραγόντων, αποκαλύπτει την επιλεκτική συγκέντρωση σε γεωγραφικές περιοχές με ‘υψηλές’ τιμές στους σχετικούς δείκτες (κυρίως Αφρική και Νότια Ασία). Συγχρόνως, η Αυστραλία, χώρα ιδιαίτερα ευαίσθητη στην ερημοποίηση, δεν καταγράφει συρράξεις και έχει χαμηλούς δείκτες, υπογραμμίζοντας τη διαπίστωση ότι η περιβαλλοντική και κλιματική αλλαγή δεν προκαλούν αναγκαστικά συρράξεις.
Αντίθετα, στα κοινωνικο-οικολογικά τρωτά ξηροθερμικά περιβάλλοντα, το πλημμελές/ασθενές καθεστώς διακυβέρνησης γεννά ένα ‘ακυβέρνητο χώρο’ (17), όπου συρράξεις, αρπαγή της γης, φτώχεια και περιβαλλοντική υποβάθμιση αλληλοτροφοδοτούνται και συντηρούν την απουσία κανόνων ευνομούμενου κράτους. Οι αντίξοες περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές περιστάσεις αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά και οι συρράξεις αποφεύγονται μόνο σε θεσμικά θωρακισμένους χώρους.
Συμπερασματικά, τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι η σχέση ερημοποίησης και ένοπλων συρράξεων είναι πολύπλοκη, συγκειμενική και ασύμμετρη πλην όμως ολέθρια…
Η
ερημοποίηση και οι ένοπλες συρράξεις ξεχωριστά έχουν σοβαρές συνέπειες
σε ανθρώπους και τόπους. Όταν συμβαίνουν ταυτόχρονα ενεργοποιούν
διαδικασίες που επιφέρουν μακροχρόνιες, αλυσιδωτές ολέθριες
περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές διαταραχές που ξεπερνούν τα
γεωγραφικά όρια των πληττόμενων περιοχών.
 |
| Εικόνα 2 |
Η μετανάστευση από ερημοποιημένες ή/και εμπόλεμες προς άλλες, κυρίως αναπτυγμένες, περιοχές είναι η γνωστότερη συνέπεια. Εκτός από τους ανθρώπους, μεταναστεύουν όσα έμβια όντα δεν κατορθώνουν να προσαρμοσθούν στα κατεστραμμένα ενδιαιτήματα τους. Η μετανάστευση επηρεάζει την τοπική αγορά εργασίας (μείωση εργατικών χεριών, εργασία γυναικών) και την παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα. Επιβαρύνει τους φυσικούς και υλικούς πόρους άλλων περιοχών λόγω απότομης αύξησης πληθυσμού αλλά και εντατικοποίησης της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής (συχνά σε οριακές ή/και παρθένες εκτάσεις) για την κάλυψη των κενών που αφήνουν οι εμπόλεμες περιοχές.
Οι φυσικοί πόροι των γειτονικών περιοχών δεν μένουν ανεπηρέαστοι, αν δεν εκτίθενται και σε άμεσο κίνδυνο, π.χ. ρύπανση και μείωση όγκου διασυνοριακών ποταμών και λιμνών, διάβρωση/εναπόθεση εδάφους, μετανάστευση ζώων και πουλιών, μεταβολές στο περιφερειακό κλίμα (πυρκαγιές, κ.ά.).
Οι συνέπειες των περιβαλλοντικών και κοινωνικο-οικονομικών διαταραχών που προκαλούν η ερημοποίηση και οι συρράξεις, σε εμπόλεμες και άλλες περιοχές, που ήδη βιώνουμε, είναι η επισφάλεια και η ανασφάλεια με διάφορους επιθετικούς προσδιορισμούς: επισιτιστική, ενεργειακή, υγειονομική, κοινωνική (δικαιώματα γυναικών, μεταναστών, κ.λπ., ιδιοκτησιακά δικαιώματα, ανισότητες) αλλά και θεσμική. Η τελευταία προέρχεται από την ιδιότυπη ακυβερνησία που (προσωρινά τουλάχιστον) χαλαρώνει το καθεστώς χρήσης των πόρων με δυσμενή συνήθως αποτελέσματα για τους πόρους αλλά και για τους παραδοσιακούς χρήστες τους, όσους έχουν μείνει…
Από μια άλλη οπτική, η ερημοποίηση, οι συρράξεις ή και τα δύο μαζί συνεπάγονται μεγάλο κόστος ευκαιρίας για όλες τις περιοχές. Περιβαλλοντικοί και ανθρώπινοι πόροι αναλώνονται σε πολεμικές αντί για ειρηνικές δραστηριότητες, τροχοπεδώντας και μεταθέτοντας στο αβέβαιο μέλλον την επίτευξη των στόχων αειφορικής ανάπτυξης.
Η απάντηση σ’ αυτό τον όλεθρο είναι μία: ‘συνετή διακυβέρνηση της γης’ με στόχο την αυτάρκεια και εξάλειψη των συρράξεων, όχι απλά διαχείριση των συνεπειών τους.
Γι’ αυτό, δώστε μια ευκαιρία στη γη, δώστε μια ευκαιρία στην ειρήνη!
* Ομότιμη Καθηγήτρια, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
---------------------------
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) UN (2019) The United Nations and Land and Conflict. Guidance note of the Secretary-General. Rome.
(2) https://www.un.org/en/observances/environment-in-war-protection-day
(3) Jha, U.C. (2014) Armed Conflict and Environmental Damage. Vij Books India Pvt Ltd.
(4) Ingalls and Mansfield (2017) Resilience at the periphery:
insurgency, agency and social-ecological change under armed conflict.
Geoforum, 84: 126-137.
(5) Nielsen et al. (2011) Foreign Aid
Shocks as a Cause of Violent Armed Conflict. American Journal of
Political Science 55(2): 219-232.
(6) Davies (2015) Enabling
governance for sustainable land management (Στο Land Restoration:
Reclaiming Landscapes for a Sustainable Future, Chabay et al. (eds),
Academic Press). Augsten et al. (2022) The human dimensions of the
climate risk and armed conflict nexus: a review article. Regional
Environmental Change 22: 42.
(7) Fragile States Index: εκτιμά πιέσεις που ξεπερνούν την ικανότητα μιας χώρας να τις διαχειριστεί (https://fragilestatesindex.org/)
(8) TNI (2013) Land Grabbing: A Primer (https://www.tni.org/files/download/landgrabbingprimer-feb2013.pdf).
Yang and He (2021) Global Land Grabbing: A Critical Review of Case
Studies across the World. Land, 10, 324. Poderati (2022) Human rights
aspects and Soil governance. A special focus on land grabbing. Soil
Security 6, 100042.
(9) Ingalls, Mansfield (2017).
(10)
Theisen et al. (2011) Climate Wars? Assessing the Claim that Drought
Breeds Conflict. International Security, Vol. 36, No. 3: 79–106.
(11) Lee (2009) Climate change and armed conflict: Hot and cold wars. Routledge. https://www.downtoearth.org.in/news/climate-change/how-desertification-is-silently-fueling-conflicts-66446
(12) UNEP/EA.2/Res.15
(13) https://www.un.org/sg/en/content/sg/statement/2020-11-06/secretary-generals-message-the-international-day-for-preventing-the-exploitation-of-the-environment-war-and-armed-conflict-scroll-down-for-french-version
(14) Sterzel et al. (2014) Armed conflict distribution in global
drylands through the lens of a typology of socio-ecological
vulnerability. Regional Environmental Change 14: 1419–1435.
(15) ICRC (2020) When Rain Turns to Dust. International Committee of the Red Cross. Geneva.
(16) UNCCD (2014) Desertification. The invisible frontline. Secretariat of the UNCC, Bonn.
(17) Lenschie et al. (2020) Desertification, migration, and
herder-farmer conflicts in Nigeria: rethinking the ungoverned spaces
thesis. Small wars and insurgencies. 32:8, 1221-1251. Sterzel et al.
(2014).
-ΣΧΕΤΙΚΟ με την ξηρασία και την ερημοποίηση είναι και το ακόλουθο δημοσίευμα στο efsyn.gr:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου