Πόσο προστατεύονται τα δάση ; - Της Βάννας Σφακιανάκη*

Η πρώτη παράγραφος του άρθρου 24 του Συντάγματος του 1975 αφορά στην προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, των δασών και των δασικών εκτάσεων.

«*¹ Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων.*²   Η σύνταξη δασολογίου συνιστά υποχρέωση του Κράτους. Απαγορεύεται η μεταβολή του προορισμού των δασών και των δασικών εκτάσεων, εκτός αν προέχει για την Εθνική Οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον.» ^*3

Στις επόμενες αναθεωρήσεις, τόσο του 2008, όσο και του 2019, η Νέα Δημοκρατία επεδίωξε  επίμονα τη αναθεώρηση του άρθρου 24, όμως μέχρι σήμερα το άρθρο 24 δεν έχει αναθεωρηθεί. Επίσης δεν έχει αναθεωρηθεί το άρθρο 117 του Συντάγματος που αφορά στις αναδασώσεις. Στην παρ. 3 του άρθρου 117 αναφέρεται: «Δημόσια ή ιδιωτικά δάση και δασικές εκτάσεις που καταστράφηκαν ή καταστρέφονται από πυρκαγιά ή  που με άλλο τρόπο αποψιλώθηκαν ή αποψιλώνονται  δεν αποβάλλουν για το λόγο αυτό το χαρακτήρα που  είχαν πριν καταστραφούν, κηρύσσονται υποχρεωτικά  αναδασωτέες και αποκλείεται να διατεθούν για άλλο προορισμό.»

Πως εφαρμόζονται οι συνταγματικές επιταγές.

Η προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων από το Σύνταγμα του 1975, εμπεριείχε εξ αρχής την κερκόπορτά της, που δεν ήταν άλλη από την προσθήκη στη φράση «Απαγορεύεται η μεταβολή του προορισμού των δασών και των δασικών εκτάσεων,  της αίρεσης «εκτός αν προέχει για την Εθνική Οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον».

Τα χρόνια που ακολούθησαν το 1975, η αποδυνάμωση της προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος και μαζί των δασών και δασικών εκτάσεων, ήταν ευθέως ανάλογη με την διαδρομή μετάλλαξης της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος και την κυριαρχία της πολιτικής θέσης ότι προέχει η ανάπτυξη της οικονομίας. 

Για την προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων ψηφίστηκε το 1979 –σε εφαρμογή της συνταγματικής επιταγής του άρθρου 24-  ο δασικός νόμος 998/1979. 

Ο νόμος αυτός εκφράζοντας την εποχή του ως προς τις αντιλήψεις για την οικονομία,
•    ρύθμισε λεπτομερώς όλες τις παραμέτρους  που σχετίζονται με τη διαχείριση του δασικού πλούτου,
•    καθόρισε τη σχέση των δασών και δασικών εκτάσεων με τον πρωτογενή τομέα (γεωργία – κτηνοτροφία),
•    στάθηκε αμήχανος μπροστά στα θέματα πολεοδόμησης και την ένταξη δασικών περιοχών σε σχέδια πόλης, σε μια προσπάθεια να μη θίξει το χαρακτήρα των δασικών περιοχών,
•    ταύτισε το δημόσιο συμφέρον με δημόσια έργα υποδομής (δρόμους, αεροδρόμια, φράγματα) και την εθνική άμυνα της χώρας (στρατιωτικά έργα), αναγνωρίζοντας την προτεραιότητά τους έναντι της προστασίας των δασών,
•    επέτρεψε την κατασκευή αθλητικών χώρων, σχολικών κτιρίων, νοσοκομείων, νεκροταφείων κ.α. αλλά όχι και την εγκατάσταση μονών, μετοχίων και ησυχαστηρίων,
•    επέτρεψε στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού να υλοποιήσει κάποιες τουριστικές εγκαταστάσεις, στην ΕΤΒΑ -ή άλλους δημόσιους φορείς- να δημιουργήσουν βιομηχανικές περιοχές και στο Υπουργείο Πολιτισμού να εκτελεί  πολιτιστικά έργα και εκδηλώσεις, όπως και αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές,
•    δεν μπόρεσε να αρνηθεί εξαιρέσεις στους «μεγάλους» της εποχής (ναυπηγεία, διυλιστήρια, μεταλλευτικές και λατομευτικές εργασίες),
αλλά όμως, δεν περιέλαβε εξαιρέσεις σχετικά με τις αναδασώσεις και τις κηρύξεις αναδάσωσης.  

Τη δεκαετία του ’80, οι αλλαγές στο δασικό νόμο ήταν ελάχιστες.  Μάλιστα καταργήθηκε η δυνατότητα να κατασκευάζονται μέσα στα δάση ένα πλήθος εγκαταστάσεων, όπως αθλητικοί χώροι,  σχολικά κτίρια,  νοσοκομεία, παιδικές εξοχές, κατασκηνώσεις και νεκροταφεία. Προστέθηκε όμως η δυνατότητα εγκατάστασης δικτύων ηλεκτρισμού και δικτύων μεταφοράς και διανομής φυσικού αερίου.

Η δεκαετία του ’90 ήταν αυτή που έφερε τα πάνω κάτω στη χώρα, με τις πρώτες απόπειρες ανακατανομής ισχύος ανάμεσα στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα. 

Οι θιασώτες της γενικευμένης εμπορευματοποίησης των κοινωνικών αγαθών ζητούσαν να αποκτήσει ο ιδιωτικός τομέας τα ίδια «προνόμια» που η νομοθεσία επέτρεπε μόνο στον δημόσιο τομέα. Ουσιαστικά αυτό οδηγούσε στον μετασχηματισμό της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος και τον επαν-ορισμό του ως άθροισμα ιδιωτικών συμφερόντων.  Τέτοιου είδους αλλαγές στη νομοθεσία λοιπόν, συναντούσαν ανυπέρβλητες δυσκολίες, αφού ολόκληρο το νομικό μας σύστημα ήταν δομημένο έτσι ώστε οι δύο τομείς, δημόσιος και ιδιωτικός,  να είναι απόλυτα διακριτοί.^{* 4}

Είναι γνωστό ότι η κατάσταση άρχισε να αλλάζει δραστικά με τους νόμους που ψηφίστηκαν «κατ’ εξαίρεση» για να μπορέσουν να γίνουν γρήγορα και «με ευελιξία» τα έργα των Ολυμπιακών αγώνων. Οι νόμοι αυτοί αντικατέστησαν σταδιακά τη νομοθεσία που υπήρχε μέχρι τότε και έγιναν κανόνας στη συνέχεια. Η κατάσταση ξέφυγε τελείως όταν λίγα χρόνια μετά, άρχισαν να ψηφίζονται νόμοι εφαρμοστικοί των μνημονίων.  

Ήταν η κυβέρνηση Σημίτη που έφερε στη Βουλή, μήνα Αύγουστο, την πρώτη «Απλοποίηση διαδικασιών για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας.»  Ο ν. 2941/2001 επέτρεψε την κατασκευή και εγκατάσταση έργων ηλεκτροπαραγωγής από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) σε δάση και δασικές εκτάσεις, καθώς και δικτύων σύνδεσής τους με το Σύστημα ή το Δίκτυο, τροποποιώντας το δασικό νόμο σε όφελος του ιδιωτικού τομέα. 

Τη σκυτάλη πήρε στη συνέχεια, η κυβέρνηση Καραμανλή με τα Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια του κ. Σουφλιά, για να επεκτείνει το «προνόμιο» έτσι ώστε τα ενεργειακά έργα να μπορούν να υλοποιούνται και στις αναδασωτέες εκτάσεις. Στο Ειδικό Χωροταξικό για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (2008)  διαβάζει κανείς «ξαφνικά» ότι «…επιτρέπεται η χωροθέτηση αιολικών εγκαταστάσεων εντός δασών, δασικών και αναδασωτέων εκτάσεων…». ^* 5

Η απόφαση 2499/2012 του Συμβουλίου της Επικρατείας που συζητήθηκε πολύ αυτές τις μέρες λόγω του εισηγητικού ρόλου της σημερινής Προέδρου της Δημοκρατίας και αφορά στη δυνατότητα εγκατάστασης αιολικού σταθμού σε αναδασωτέα έκταση, έπαιξε ένα πολύ σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα εξελίξεις. Το εντυπωσιακό είναι ότι όταν λήφθηκε αυτή η απόφαση δεν υπήρχε κανένας νόμος στην ελληνική νομοθεσία που να επιτρέπει τέτοια παρέκκλιση για τις αναδασωτέες εκτάσεις. Το μόνο που υπήρχε ήταν το Ειδικό Χωροταξικό για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, δηλαδή μια διυπουργική απόφαση που δεν είχε καν ψηφιστεί από τη Βουλή και συνεπώς σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε να τροποποιήσει το δασικό νόμο, πόσο μάλλον το Σύνταγμα της χώρας.

Επεμβάσεις σε αναδασωτέες εκτάσεις και «περιβαλλοντικό ισοζύγιο».

Την τελευταία δεκαετία οι παρεμβάσεις στο δασικό νόμο διαδεχόταν η μια την άλλη. Έγραφαν, έσβηναν, βελτίωναν, πρόσθεταν και αφαιρούσαν σε κάθε ευκαιρία. Αποτελεί μια περιπέτεια ακόμα και για όσους έχουν πρόσβαση σε νομικές βάσεις δεδομένων να εντοπίσουν –ψάχνοντας σε κινούμενη άμμο- τι ορίζουν οι νόμοι κάθε στιγμή και για κάθε θέμα. Με τέτοιους όρους κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι η κοινωνία είναι ενημερωμένη.

Η δραστική τροποποίησή του δασικού νόμου όμως, έγινε με το νόμο 4280/2014 ^*6 που έφερε στη Βουλή η κυβέρνηση Σαμαρά και ψηφίστηκε πάλι μήνα Αύγουστο. 
Ο νόμος αυτός, που είχε αναρτηθεί σε δημόσια διαβούλευση τον Ιανουάριο του 2014 με σκοπό να αντιμετωπίσει προβλήματα οικοδομικών συνεταιρισμών και είχε δεχθεί τα πυρά ακόμα και εκείνων που υποτίθεται ότι θα εξυπηρετούσε ^*7, έβαλε στο τραπέζι πολεοδομικά και περιβαλλοντικά ισοζύγια, πραγματικά ή λογιστικά, με ανταλλαγές ακινήτων δασικών και μη δασικών.

Κατά το νόμο 4280/2014, το περιβαλλοντικό ισοζύγιο επιτυγχάνεται στις περιπτώσεις κατασκευής «κατ’ εξαίρεση» επιτρεπτών έργων σε δάση και δασικές εκτάσεις, -που επιτρέπει ο ίδιος ή προηγούμενοι νόμοι- «με αναδάσωση ή δάσωση έκτασης  ίδιου εμβαδού με εκείνης στην οποία εγκρίθηκε η εκχέρσωση για την πραγματοποίηση της επέμβασης», κι αυτό  στην ίδια ή σε άλλη περιοχή που υποδεικνύει η δασική υπηρεσία.  

Το πιο κρίσιμο όμως είναι ότι ο ν. 4280/2014 αναδιαμόρφωσε το «Κεφάλαιο Έκτο» του δασικού νόμου, συμπεριλαμβάνοντας για πρώτη φορά άρθρο με τίτλο «Εξαιρετικός χαρακτήρας επιτρεπτών επεμβάσεων σε αναδασωτέες εκτάσεις» (άρθρο 46) που διατυπώνει ότι επιτρέπονται επεμβάσεις για τη διάνοιξη οδών, τα μεγάλα έργα υποδομής, τα ενεργειακά έργα και δίκτυα, τις αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές και τα στρατιωτικά έργα.

Στα έργα υποδομής όπως καταγράφονται σήμερα στον δασικό νόμο (άρθρο 53)  περιλαμβάνονται αεροδρόμια, τεχνητές λίμνες, φράγματα, υδροηλεκτρικοί σταθμοί, ταμιευτήρες και εγκαταστάσεων άντλησης για την αποθήκευση ενέργειας, χερσαίες εγκαταστάσεις λιμένων και εγκαταστάσεις άντλησης υδρογονανθράκων, τηλεπικοινωνιακά και ηλεκτρικά δίκτυα, έργα ύδρευσης και αποχέτευσης, συστήματα διαχείρισης στερεών ή υγρών αποβλήτων, έργα συλλογής, αποθήκευσης και μεταφοράς υδάτων για αρδευτικούς ή υδρευτικούς σκοπούς και αντλιοστάσια.

Περιλαμβάνονται επίσης:  κάθε τεχνικό έργο που αφορά στην υποδομή και εγκατάσταση σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) ή μονάδες Συμπαραγωγής Ηλεκτρισμού και Θερμότητας (ΣΗΘ) με χρήση ΑΠΕ και των συνοδών έργων, δίκτυα μεταφοράς και διανομής φυσικού αερίου και πετρελαϊκών προϊόντων και σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής από συμβατικά καύσιμα.

Όλα τα παραπάνω έργα απαγορεύονται μόνο στους πυρήνες των εθνικών δρυμών, στα αισθητικά δάση και στα κηρυγμένα μνημεία της φύσης. Τέτοιου είδους κηρύξεις είναι ελάχιστες και δεν φαίνεται να υπάρχει καμιά προθυμία να γίνουν περισσότερες. 

Τα έργα λοιπόν αυτά θα μπορούν να εκτελούνται πάνω σε κηρυγμένες ως αναδασωτέες δασικές εκτάσεις και οι επενδυτές θα συνεχίσουν να ισχυρίζονται στα πάνελ ότι είναι καθ’ όλα νόμιμοι, πόσο μάλλον προβάλλοντας  το επιχείρημα ότι αντικαθιστούν το δάσος που καταστρέφουν με δάσος που δημιουργούν! Τώρα, το ότι αυτό που καταστρέφεται είναι αναπόσπαστο και ζωτικό λειτουργικό μέρος ενός ολοκληρωμένου φυσικού οικοσυστήματος ενώ αυτό που δημιουργείται είναι μια αποσπασματική, τεχνητά φυτεμένη έκταση, για λόγους γραφειοκρατικής νομιμοφάνειας, αυτά είναι ψιλά γράμματα.

Τι επιτρέπει ο δασικός νόμος σήμερα σε δάση και δασικές εκτάσεις.

Σήμερα, μετά και από επόμενες από αυτή του 2014 τροποποιήσεις, ο δασικός νόμος ευθύς εξ αρχής δηλώνει (άρθρο 45) ότι η γενική απαγόρευση μεταβολής του προορισμού των δασών και δασικών εκτάσεων δεν ισχύει εφόσον πρόκειται για εκτέλεση στρατιωτικών έργων,  για διανοίξεις δημόσιων οδών, για την κατασκευή και εγκατάσταση αγωγών φυσικού αερίου και πετρελαϊκών προϊόντων, δικτύων μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, έργων ηλεκτροπαραγωγής από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), περιλαμβανομένων των μεγάλων υδροηλεκτρικών σταθμών και για έργα εκμετάλλευσης ορυκτών πρώτων υλών.

Στη συνέχεια τα άρθρα 47-61 του δασικού νόμου αναφέρονται λεπτομερώς σε κάθε κατηγορία έργων. Στις κατηγορίες αυτές περιλαμβάνονται και όλα τα έργα που αναφέρθηκαν παραπάνω και που απολαμβάνουν το προνόμιο να εκτελούνται σε δασικές και σε αναδασωτέες περιοχές.

Εκτός από αυτά, άλλα έργα που μπορούν να εκτελούνται σε δάση και δασικές εκτάσεις είναι:
•    Εγκαταστάσεις τουριστικού χαρακτήρα (άρθρο 49) και ειδικότερα, χιονοδρομικά κέντρα, εγκαταστάσεις αξιοποίησης ιαματικών πηγών - υδροθεραπευτήρια, κέντρα θαλασσοθεραπείας, εγκαταστάσεις ιατρικού τουρισμού και ξενοδοχειακών καταλυμάτων κατηγορίας 4 ή 5 αστέρων, η διάνοιξη και δημιουργία διόδων διαδρομών τρυπιδοσφαίρισης (γκολφ) και σύνθετα τουριστικά καταλύματα,
•    Βιομηχανικές εγκαταστάσεις (άρθρο 51) όπως μονάδες μεταποίησης γεωργικών προϊόντων, οινοποιεία, αποσταγματοποιεία, ποτοποιεία, εμφιαλωτήρια, ελαιοτριβεία, σφαγεία, δεξαμενές αποθήκευσης πετρελαιοειδών,
•    Στα μεταλλεία – λατομία (άρθρο 52) έχουν παρεισφρήσει συστήματα επεξεργασίας αξιοποίησης αποβλήτων που προέρχονται από εκσκαφές, κατασκευές και κατεδαφίσεις (ΑΕΚΚ) «σε μεταλλεία και λατομεία των οποίων έπαυσε η λειτουργία για οποιονδήποτε λόγο χωρίς αποκατάσταση αυτών»,
•    Στις λοιπές επιτρεπτές επεμβάσεις (άρθρο 57) συγκαταλέγονται α) αθλητικές εγκαταστάσεις, β) εκπαιδευτικά κτίρια, γ) νοσοκομεία, θεραπευτήρια,  δ) ιεροί ναοί, μονές, μετόχια και ησυχαστήρια, ε) σωφρονιστικά καταστήματα, στ) εγκαταστάσεις των Σωμάτων Ασφαλείας, ζ) χώροι αποθήκευσης και επεξεργασίας στερεών και υγρών αποβλήτων, η) υδροτριβεία παραδοσιακού τύπου, θ) βοτανικοί  κήποι, ι) δομές φιλοξενίας προσφύγων, όπως επίσης και πάρκα κεραιών.
•     Επιτρέπεται επίσης (άρθρο 60) η ένταξη δημόσιων χορτολιβαδικών και πετρωδών εκτάσεων στον πολεοδομικό σχεδιασμό, προκειμένου να αποτελέσουν ακίνητα υποδοχής συντελεστή δόμησης ή και ακίνητα ανταλλαγής οικοδομικών συνεταιρισμών. 

Είναι λοιπόν προφανές ότι οι αποφάσεις αναδάσωσης σε περιοχές όπου τα δάση έχουν καταστραφεί αλλά και οι δασικοί χάρτες δεν ανησυχούν καθόλου τον ιδιωτικό τομέα των «μεγάλων επενδύσεων», αφού οι επενδύσεις αυτές μπορούν να πραγματοποιούνται σε δάση και δασικές εκτάσεις και οι πιο προνομιούχες από αυτές και σε αναδασωτέες. 

Η νομοθεσία των δύο μέτρων και δύο σταθμών καλά κρατεί, μέχρι η κοινωνία να καταφέρει να επιβάλλει κάτι διαφορετικό. Και σήμερα η κοινωνία με αφορμή τις πυρκαγιές, δείχνει αποφασισμένη να υπερασπιστεί τόσο την επιβίωσή της όσο και την περιβαλλοντική προστασία, δύο έννοιες που είναι στενά αλληλένδετες.

*H Βάννα Σφακιανάκη είναι αρχιτέκτων

-------------------------------------------------------------------------------------

^{* 1} Όσα σημειώνονται με υπογράμμιση και πλάγια γραφή προστέθηκαν κατά τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001. 

^{* 2} Σε εφαρμογή της συνταγματικής επιταγής εκδόθηκε ο ν. 998/1979 «Περί προστασίας των δασών και των δασικών εν γένει εκτάσεων της Χώρας»

^{* 3} Στην αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001 προστέθηκε και το εδάφιο: «Ερμηνευτική δήλωση: Ως δάσος ή δασικό οικοσύστημα νοείται το οργανικό σύνολο άγριων φυτών με ξυλώδη κορμό πάνω στην αναγκαία επιφάνεια του εδάφους, τα οποία, μαζί με την εκεί συνυπάρχουσα χλωρίδα και πανίδα, αποτελούν μέσω της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης και αλληλοεπίδρασής τους,ιδιαίτερη βιοκοινότητα (δασοβιοκοινότητα) και ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον (δασογενές). Δασική έκταση υπάρχει όταν στο παραπάνω σύνολο η άγρια ξυλώδης βλάστηση, υψηλή ή θαμνώδης, είναι αραιά.»

^{* 4} Βλ. «Τα όρια των ιδιωτικοποιήσεων – Βιώσιμο Κράτος & Δημόσια Κτήση», Μαρία Καραμανώφ, Επιμελητήριο Περιβάλλοντος & Βιωσιμότητος, 2010

^{* 5} Ειδικό Χωροταξικό για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, άρθρο 6, παρ. 4

^{* 6} ν. 4280/2014, Περιβαλλοντική αναβάθμιση και ιδιωτική πολεοδόμηση - Βιώσιμη ανάπτυξη οικισμών Ρυθμίσεις δασικής νομοθεσίας και άλλες διατάξεις

^{* 7} Δημόσια διαβούλευση επί σχεδίου νόμου ‘’Περιβαλλοντική αναβάθμιση και ιδιωτική πολεοδόμηση – Βιώσιμη ανάπτυξη, εγκαταλελειμμένοι οικισμοί και Οικοδομικοί Συνεταιρισμοί – Χρήσεις Γης’’ 

ΠΗΓΗ