Το βιβλίο της εβδομάδας: «Μελέτες για την αυταρχική προσωπικότητα», του Τέοντορ Αντόρνο, εκδόσεις του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ)

Το εξώφυλλο του βιβλίου του Τέοντορ Αντόρνο

Φασισμός: το τανγκό θέλει δύο

Του Τάσου Τσακίρογλου

Το πώς και το γιατί ένα μεγάλο μέρος του γερμανικού λαού ανέχτηκε, συνεργάστηκε ή πρωτοστάτησε στις ναζιστικές θηριωδίες, είναι το αντικείμενο του εμβληματικού βιβλίου  «Μελέτες για την αυταρχική προσωπικότητα», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ), σε μετάφραση Γιώργου Καράμπελα.

Υπάρχουν ορισμένα σύνθετα κοινωνικά και ιστορικά φαινόμενα, τα οποία αδυνατούν να ερμηνεύσουν οι μεμονωμένες κοινωνικές επιστήμες, καθεμιά από τις οποίες έχει τους δικούς της επιστημολογικούς και ερμηνευτικούς περιορισμούς.

Ενα από τα φαινόμενα αυτά είναι και ο φασισμός, ένα από τα πλέον οδυνηρά και πολύπλοκα προβλήματα του 20ού αιώνα, για την ερμηνεία του οποίου απαιτείται η συνεργασία πολλών διαφορετικών επιστημών, δηλαδή μια διεπιστημονική (interdisciplinary) προσέγγιση.

Αυτή ξεκινά από την τοποθέτηση του φαινομένου στο ιστορικό του πλαίσιο (Ιστορία), τις προϋποθέσεις του (Οικονομία, Πολιτική, Κοινωνιολογία), αλλά και την ανάλυση της προσωπικότητας τόσο του Ηγέτη (Φίρερ) και του επιτελείου του (ηγεσία ναζιστικού κόμματος και κράτους), όσο και των «μαζών», δηλαδή των απλών ανθρώπων που είτε ψήφισαν είτε ανέχτηκαν είτε στήριξαν ενεργά το φασιστικό κίνημα (κοινωνική φιλοσοφία, ψυχανάλυση, εμπειρική ψυχολογία και ψυχιατρική).

Το τελευταίο αντικείμενο, δηλαδή το πώς και το γιατί ένα μεγάλο μέρος του γερμανικού λαού ανέχτηκε, συνεργάστηκε ή πρωτοστάτησε στις ναζιστικές θηριωδίες, είναι το αντικείμενο του πραγματικά εμβληματικού βιβλίου του Τέοντορ Αντόρνο «Μελέτες για την αυταρχική προσωπικότητα», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις καλές εκδόσεις του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ), σε εξαιρετική μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα.

Το βιβλίο, γραμμένο κατά τη διάρκεια ή λίγο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου κατέφυγε ο συγγραφέας –όπως και πολλοί άλλοι διανοούμενοι– για να γλιτώσει τις ναζιστικές διώξεις, μελετά τις προϋποθέσεις στη δομή της προσωπικότητας του ατόμου, οι οποίες το καθιστούν ευεπίφορο στην αντιδημοκρατική προπαγάνδα και, κατά συνέπεια, στη φασιστική ιδεολογία.

Η ερευνητική εστίαση του εγχειρήματος συνίσταται στην υπόθεση ότι «οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές πεποιθήσεις ενός ατόμου σχηματίζουν συχνά ένα ευρύ και συνεκτικό μοτίβο, σαν να τις ένωνε μια “νοοτροπία” ή ένα “πνεύμα” και ότι το μοτίβο αυτό είναι έκφραση βαθύτερων τάσεων στην προσωπικότητά του».

Η μελέτη έγινε σε πολλές και διαφορετικές ομάδες ανθρώπων από διάφορα κοινωνικά περιβάλλοντα (φοιτητές πανεπιστημίου, ασθενείς ψυχιατρικής κλινικής, Σχολή αξιωματικών Εμπορικού Ναυτικού, εργάτες, υπάλληλοι γραφείου, συνδικαλιστές, καθηγητές, Λέσχες γυναικών, φιλανθρωπικές οργανώσεις, διάφορες Εκκλησίες, κρατούμενοι φυλακών κ.λπ.). Περιλάμβανε τόσο τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων όσο και προσωπικές συνεντεύξεις, στις οποίες οι ερωτήσεις κλιμακώνονταν με τρόπο ώστε να υπάρχει συναισθηματική ένταση και δυνατότητα τα υποκείμενα να μιλήσουν πιο ανοιχτά για τον εαυτό τους. Η πλειονότητα των υποκειμένων της μελέτης ήταν, σύμφωνα με τον συγγραφέα, μέλη της μεσαίας τάξης και ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή του Κόλπου του Σαν Φρανσίσκο.

Τα μεν άτομα μελετήθηκαν με συνεντεύξεις και ειδικές κλινικές τεχνικές για την «ανάδειξη βαθύτερων επιθυμιών, φόβων και αμυνών», ενώ οι ομάδες με βάση ερωτηματολόγια. Οι κλίμακες που αναζητήθηκαν, κατηγοριοποιήθηκαν ως Εθνοκεντρισμός (κλίμακα Ε), Αντισημιτισμός (κλίμακα ΑΣ) και Πολιτικοοικονομικός συντηρητισμός (κλίμακα ΠΟΣ) και συσχετίστηκαν με την κλίμακα F (Φ), δηλαδή Φασισμός.

Στα συστατικά στοιχεία μιας προσωπικότητας δεκτικής στην αντιδημοκρατική προπαγάνδα (κλίμακα Φ) περιλαμβάνονται ο κομφορμισμός, η αυταρχική υποταγή και επιθετικότητα, η δεισιδαιμονία και τα στερεότυπα, η εξουσία και σκληρότητα, η καταστροφικότητα, ο κυνισμός και το σεξ (η υπερβολική ενασχόληση με σεξουαλικά «ζητήματα»). Αυτά τα συστατικά θεωρείται ότι αποτελούν ένα «ενιαίο σύνδρομο», «μια λίγο - πολύ ανθεκτική δομή στο άτομο που το κάνει δεκτικό στην αυταρχική προπαγάνδα».

Οπως επισημαίνει ο Αντόρνο, η έρευνα δεν ασχολείται τόσο με την παραγωγή προπαγάνδας από την πλευρά των ναζιστών ηγετών όσο με «τον καταναλωτή, το άτομο για το οποίο έχει σχεδιαστεί η προπαγάνδα». Εστιάζει, παράλληλα, στο γιατί οι άνθρωποι συχνά δεν συμπεριφέρονται σύμφωνα με τα υλικά τους συμφέροντα, τα οποία είναι και οφθαλμοφανή, αλλά, αντίθετα, δρουν ενάντια στα συμφέροντα αυτά.

Οσο για τον αντισημιτισμό, συνήθως τα υποκείμενα με υψηλές βαθμολογίες στην κλίμακα ΑΣ εκλαμβάνουν τους Εβραίους ως υπεύθυνους για τα δεινά της ανθρωπότητας, ως εκείνους που βρίσκονται πίσω από τα σχέδια για παγκόσμια κυριαρχία ή εκείνους που θα «μολύνουν το αίμα» της ομάδας στην οποία ανήκουν τα ίδια. Ο Εβραίος γίνεται συχνά το υποκατάστατο του μισητού πατέρα, στον οποίο «μεταβιβάζονται» όλες «εκείνες οι ιδιότητες ενάντια στις οποίες εξεγέρθηκε κατά του πατέρα το υποκείμενο». Στους Εβραίους αποδίδουν επίσης κάποια «εξωτερικά μορφολογικά χαρακτηριστικά», όπως η μεγάλη μύτη κ.λπ., ενώ τους χαρακτηρίζουν ως πλεονέκτες, ιδιοτελείς και ενδιαφερόμενους μόνο για τους ομόθρησκούς τους.

Ενα βασικό στοιχείο της δεκτικής προσωπικότητας στον φασισμό είναι και ο ανορθολογισμός, κάτι στο οποίο πόνταρε και ο ίδιος ο Χίτλερ και το οποίο είχε κωδικοποιήσει στην ρήση «Μπορεί κανείς να πεθάνει μόνο για μια ιδέα που δεν καταλαβαίνει». Οι ναζί συστηματικά εκμεταλλεύονταν την ασυνείδητη ροπή των περισσοτέρων ανθρώπων να αποποιούνται την αυτόνομη κρίση τους και να υποτάσσονται σ’ αυτόν που θα τους υποσχεθεί ότι θα υλοποιήσει τους στόχους του έθνους και θα πραγματοποιήσει το «πεπρωμένο» του. Μ’ αυτή την έννοια ο φασισμός –πέρα απ’ όλα τα άλλα– ήταν και μια πολιτική θρησκεία, καθώς διεκδικούσε την απόλυτη αλήθεια, η οποία μετατρέπεται σε δόγμα και απαιτεί την πλήρη υποταγή του «πιστού», με το «πίστευε και μη ερεύνα».

Η τάση προς τη γραφειοκρατία, τις διοικητικές μορφές επίλυσης των προβλημάτων και τον κυνισμό της αποποίησης ευθυνών στο όνομα λειτουργίας της «μηχανής» (κοινωνίας) είναι επίσης κάποια από τα χαρακτηριστικά της Φ προσωπικότητας.

Βέβαια, όπως προειδοποιεί ο συγγραφέας, είναι αμφίβολο εάν μπορεί να καταπολεμηθεί ο φασισμός απλώς με την κατηγοριοποίηση των οπαδών του. Η ιστορική εμπειρία έχει δείξει ότι ο φασισμός νικιέται μόνο στους δρόμους και συντρίβεται στη μάχη, όπως έγινε τελικά και με τον ναζισμό.

Το βιβλίο αποτελεί έναν πραγματικά πολύτιμο οδηγό όχι για το παρελθόν, αλλά για το μέλλον και την κατανόησή του, στον βαθμό που σήμερα βλέπουμε πολλά από τα «σημάδια» ανόδου αυταρχικών κινημάτων, αλλά και τη διαμόρφωση προσωπικοτήτων που ρέπουν προς την κλίμακα Φ.

ΠΗΓΗ