 |
| Natador | Dreamstime.com |
Το στοίχημα της χωρικά ολοκληρωμένης προστασίας του περιβάλλοντος
Οι μωβ μέδουσες επελαύνουν στις θάλασσες και απειλούν τα μπάνια μας φέτος. Οι επιστημονικές εξηγήσεις για τα αίτια της πληθυσμιακής έξαρσής τους τονίζουν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, την κλιματική αλλαγή και την υπεραλίευση, δύο από τις πολλές γνωστές φυσικές και ανθρωπογενείς ‘απειλές’ του θαλάσσιου περιβάλλοντος στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο. Είναι αναγκαίο, συνεπώς, να ενταχθεί ο ρόλος της κλιματικής αλλαγής (και της υπεραλίευσης) στο μεγαλύτερο κοινωνικο-χωρικό γίγνεσθαι και να εκτιμηθεί πόσο προστατεύεται ο θαλάσσιος χώρος της χώρας από την κλιματική αλλαγή και τις άλλες απειλές. Έτσι θα αναδειχθεί η επιτακτική ανάγκη της χωρικά ολοκληρωμένης προστασίας του χερσαίου, παράκτιου και θαλάσσιου χώρου μιας χώρας μοιρασμένης σχεδόν ίσα σε στεριά (132.000 τ.χλμ.) και θάλασσα (110.000 τ.χλμ.).
Κλιματική και πολλές άλλες αλλαγές
Οι επιστήμονες εξηγούν ότι οι υπερδεκαετείς εξάρσεις των πληθυσμών των μωβ μεδουσών εντείνονται το καλοκαίρι γιατί η θερμότερη θάλασσα τους παρέχει περισσότερη τροφή (πλαγκτόν) και ευνοεί την αναπαραγωγή τους. Μετά το 2020, η κλιματική αλλαγή, που αυξάνει την θερμοκρασία της θάλασσας, η υπεραλίευση, που έχει μειώσει τους θηρευτές τους (ψάρια) και η μείωση των θαλάσσιων χελωνών επιτείνουν την αύξηση τους. Φέτος οι μωβ μέδουσες έρχονται από Ιταλία και Ισπανία όπου προηγήθηκε η έξαρση τους.
Η θερμοκρασία της θάλασσας, όμως, αυξάνεται και από φυσικές πηγές όπως τα γεωθερμικά πεδία, τα υποθαλάσσια ηφαίστεια και τα υποθαλάσσια ηφαίστεια λάσπης, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Μεσόγειο (1). Η πρόσφατη ηφαιστειακή δραστηριότητα είναι γνωστή (2). Αυξάνεται, επίσης, και από τη θερμική ρύπανση που προκαλούν τα θερμικά απόβλητα θαλάσσιων και παράκτιων δραστηριοτήτων (3).
Η υπεραλίευση είναι μόνο μια από τις πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες που τροποποιούν και αλλοιώνουν δραματικά το θαλάσσιο περιβάλλον, ευνοώντας έτσι την ανάπτυξη των μεδουσών μεταξύ άλλων. Αυτές περιλαμβάνουν:
Παράκτιες και χερσαίες δραστηριότητες – γεωργία, βιομηχανία, τουριστική και οικιστική ανάπτυξη, μεταφορές (επιβατικά και εμπορικά λιμάνια), εγκαταστάσεις διαχείρισης αποβλήτων, αφαλάτωσης, ενεργειακές (εξέδρες πετρελαίου, διϋλιστήρια) – η γνωστή διαδικασία της παραλιοποίησης (littoralization).
Θαλάσσιες δραστηριότητες – αλιεία, υδατοκαλλιέργειες, θαλάσσιες μεταφορές, εξόρυξη υδρογονανθράκων, κ.λπ. Η προώθηση εγκαταστάσεων ΑΠΕ στο θαλάσσιο χώρο, όπως υπεράκτια αιολικά και πλωτά ΦΒ (4), αλλά και γεωτρήσεων για υδρογονάνθρακες, αποτελούν δυνητικά νέες απειλές.
Όλες αυτές οι δραστηριότητες, νόμιμες και μη (5), πέραν των γνωστών ατυχημάτων (π.χ. πετρελαιοκηλίδες), στέλνουν στη θάλασσα στερεά και υγρά απόβλητα (συμπεριλαμβανομένων τοξικών και ραδιενεργών), πλαστικά, αστικά και βιομηχανικά λύματα, τσιμεντώνουν τις ακτές, καταστρέφουν τα παράκτια και θαλάσσια οικοσυστήματα (ευτροφισμός, χημική και πλαστική ρύπανση, οξίνιση, καταστροφή λιβαδιών Ποσειδωνίας, κ.λπ.). Η αύξηση της θερμοκρασίας του νερού και των θρεπτικών ουσιών (ιδανικές συνθήκες για μωβ και άλλες μέδουσες) και η απώλεια θηρευτών είναι μεταξύ των πολλών συνεπειών αυτών των μεταβολών. Συγχρόνως, αυτές τις δραστηριότητες δυνητικά συμβάλλουν στο ανθρωπογενές σκέλος της κλιματικής αλλαγής.
Ο κώδωνας κινδύνου για τις Μεσογειακές ακτές από την υπερσυγκέντρωση πληθυσμού και ασύμβατων δραστηριοτήτων χτύπησε το 1976 με την υπογραφή της Συνθήκης της Βαρκελώνης για την Προστασία από τη Ρύπανση της Μεσογείου και τη σύνταξη του «Μπλε Σχεδίου για τη Μεσόγειο» (6). Πάνω από το 40% της Μεσογειακής ακτογραμμής είναι τεχνητά τροποποιημένο και βαίνει αυξανόμενο. Παρόμοιες είναι και πρόσφατες διαπιστώσεις για την Ελληνική ακτογραμμή (7).
Η κλιματική αλλαγή, ένα πλανητικό φαινόμενο, αλληλεπιδρά με τοπικές και περιφερειακές φυσικές πηγές και ανθρώπινες δραστηριότητες με πολύπλοκους τρόπους (θετικές και αρνητικές αναδράσεις) που ποικίλουν ανά περίπτωση. Η εκτίμηση ή/και η πρόβλεψη του τελικού αποτελέσματος είναι συγκειμενική, συγκυριακή και αβέβαιη. Πέραν των διασυνοριακών ροών ανθρώπων, έμβιων όντων, πλοίων και … ρύπανσης, σημαντικός ρυθμιστικός παράγοντας είναι το καθεστώς προστασίας του περιβάλλοντος. Έτσι, εγείρεται το ερώτημα:
Πόσο καλά προστατεύεται ο θαλάσσιος (και όχι μόνο) χώρος από την κλιματική και τις άλλες αλλαγές στην Ελλάδα;
Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής αφορά, αφενός, στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΑτΘ) και, αφετέρου, στην αύξηση των απορροφήσεων άνθρακα με προστασία από και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή των ‘καταβοθρών’ άνθρακα (γη/έδαφος, ύδατα, θάλασσα, καλλιέργειες, δάση).
Ο πρόσφατος Εθνικός Κλιματικός Νόμος (Ν.4936/2022, ΦΕΚ 105/Α/27-5-2022) χαρακτηρίζεται από ασύμμετρη έμφαση στον έλεγχο των εκπομπών ΑτΘ έναντι της αύξησης των απορροφήσεων από καταβόθρες. Μόνο το Κεφάλαιο Β αναφέρεται στα δάση.
Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την Ελλάδα. Λόγω μεγέθους και χαμηλού επιπέδου βιομηχανικής παραγωγής (ιδίως βαριάς βιομηχανίας), ανήκει στους ‘νάνους’ των εκπομπών ΑτΘ με συμμετοχή 1.98% στην ΕΕ και 0.17% παγκόσμια (8). Ακόμα κι αν εξαφανιστεί η χώρα, οι παγκόσμιες εκπομπές ΑτΘ θα μειωθούν ανεπαίσθητα. Άρα, ανήκει στην κατηγορία των θυμάτων που πρέπει να πάρουν μέτρα προστασίας και προσαρμογής των (ευαίσθητων πρώτα) χερσαίων, παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων τους με κατάλληλες περιβαλλοντικές, χωροταξικές, δημοσιονομικές, οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές. Άλλωστε, πολλές καταβόθρες (αγροί, δάση, θάλασσα) συγκεντρώνουν σημαντικό όγκο Ευρωπαϊκών επιδοτήσεων και η ορθή διαχείριση τους επιλύει άλλα προβλήματα πέραν της αντιμετώπισης και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή (π.χ. επισιτιστική ασφάλεια).
Η θάλασσα δεν αναφέρεται, ούτε συμβολικά, στο κείμενο του νόμου (μόνο οι ‘θαλάσσιες μεταφορές’ αναφέρονται δις) όταν, καταλαμβάνοντας σχεδόν τη μισή ελληνική επικράτεια, αποτελεί μια δυνητικά σημαντική (αν διατηρηθεί σε αποδεκτή κατάσταση) καταβόθρα (9). Επιπλέον, δεν θίγονται οι δυναμικές αλληλεπιδράσεις γης και θάλασσας που συμβάλλουν στη γένεση, εξέλιξη και αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (ως πηγές και ως καταβόθρες ΑτΘ) και παρακάμπτονται τα έμμεσα/γενεσιουργά αίτια της, οι πολύ-επίπεδες κοινωνικο-οικονομικές διεργασίες, οικονομικές δραστηριότητες και πολιτικές που επηρεάζουν την παραγωγή εκπομπών ΑτΘ και την προστασία των καταβοθρών.
Η υπο-αντιπροσώπευση του σκέλους των απορροφήσεων αυτόματα εξασθενεί, μεταξύ άλλων, τη σημασία των θαλάσσιων και παράκτιων πόρων, καθώς και της ναυτιλίας και συναφών οικονομικών τομέων, στην ενίσχυση των καταβοθρών, των αναγκαίων νομικών εργαλείων γι’ αυτό το σκοπό, ιδιαίτερα του θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού, των συνεργειών στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής μέσω δράσεων προστασίας χερσαίων, παράκτιων και θαλάσσιων φυσικών πόρων.
Ο νόμος παραπέμπει βέβαια στα Περιφερειακά Σχέδια για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή, άρθρα 4, 5, 6, και στην περιβαλλοντική νομοθεσία που υποτίθεται ότι θα επιληφθούν της προστασίας των καταβοθρών.
Από
μια άλλη αφετηρία, το πλαίσιο διαμόρφωσης
και εφαρμογής Θαλάσσιου Χωροταξικού
Σχεδιασμού, σε συνδυασμό με την
Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Παράκτιας
Ζώνης, βρίσκεται ακόμα σε αρχικά στάδια.
Μετά την ενσωμάτωση στην εθνική νομοθεσία
της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2014/89/ΕΕ με το Ν.
4546/2018, οι διαδικασίες ολοκλήρωσης του
σχετικού θεσμικού πλαισίου και των
διαδικασιών εφαρμογής του βρίσκονται
ακόμα σε εξέλιξη (10). Σε επίπεδο διακηρύξεων
και στόχων, διαφαίνεται η ορθή αντίληψη
ότι η αποτελεσματική αντιμετώπιση των
προβλημάτων του θαλάσσιου χώρου απαιτεί
τον συντονισμό χερσαίου, θαλάσσιου και
παράκτιου χωροταξικού σχεδιασμού.
Το στοίχημα της χωρικά ολοκληρωμένης προστασίας του περιβάλλοντος
Η ανάγκη για χωρικά ολοκληρωμένη προστασία του περιβάλλοντος με βασικό όχημα ένα συντονισμένο πλαίσιο χωροταξικού σχεδιασμού ξηράς, θάλασσας και ακτών είναι μεν επιτακτική αλλά η επίτευξη της αποτελεί ένα στοίχημα.
Πρώτον, το αντικείμενο της είναι πολύπλοκο και δυναμικά μεταβαλλόμενο όπως και οι εμπλεκόμενοι ιδιώτες, φορείς και διαδικασίες.
Δεύτερον, η διαχείριση των φυσικών πόρων (θάλασσα, ύδατα, έδαφος, δάση, κ.λπ.) ανήκει στη δικαιοδοσία πέραν του ενός οργανισμού (Υπουργείου και υπηρεσιών τους) ανάλογα με τη χρήση τους (π.χ. αλιεία, ναυσιπλοΐα, κολύμβηση, κ.λπ.). Ο συντονισμός μεταξύ εμπλεκόμενων οργανισμών και αντίστοιχων πολιτικών διαχείρισης και προστασίας των (αλληλένδετων ούτως ή άλλως) πόρων παραμένει ένα μείζον εμπόδιο στις προσπάθειες επίλυσης συγκρούσεων και αποτελεσματικής αξιοποίησης των πόρων.
Τρίτον, και ίσως σπουδαιότερο, η θάλασσα, όπως και η γη προ πολλού, έχει κυρίως ανταλλακτική αξία και αντιμετωπίζεται σαν οικόπεδο από τους νόμιμους ιδιοκτήτες και νομείς της. Οι αξίες χρήσης, επιλογής (option value) και ύπαρξης της δεν μετρούν στη λήψη αποφάσεων πέραν συναισθηματικών διατυπώσεων για τα 15.000 χιλιόμετρα δαντελωτών ακτών και απέραντου γαλάζιου. Οι σχεδιαζόμενες χρήσεις του θαλάσσιου και νησιωτικού χώρου για εγκαταστάσεις και δίκτυα συμβατικών και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τουρισμού και άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων αποκαλύπτουν ποια αξία υπερέχει.
Μέχρι
να κερδηθεί το στοίχημα, οι μέδουσες,
και όχι μόνο, θα κάνουν και θα πηγαίνουν
από το ένα στο άλλο πάρτυ στις θάλασσες
της Ελλάδας και της Μεσογείου με ή χωρίς
κλιματική αλλαγή …
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Ηρακλέους, Λ. (2018) Τα Υποθαλάσσια Ηφαίστεια Λάσπης στη Λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου. Πτυχιακή εργασία, Τμ. Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
https://www.naftemporiki.gr/story/1717506/energeiakos-thisauros-ta-upothalassia-ifaisteia
Ζευγώλης, Ι. (2010) Θερμική Ρύπανση στα Υδάτινα Περιβάλλοντα. Πτυχιακή εργασία. Τμήμα Ωκεανογραφίας και Θαλάσσιων ΒιοΕπιστημών. Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
ΥΠΕΝ (2022) «ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΟΔΟΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΑΝΑΝΕΩΣIΜΩΝ ΠΗΓΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ -Β’ ΦΑΣΗ, AΔΕΙΟΔΟΤΗΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ, ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΙΛΟΤΙΚΩΝ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΠΛΩΤΩΝ ΦΩΤΟΒΟΛΤΑΙΚΩΝ ΣΤΑΘΜΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ». Σχέδιο Νόμου.
Παράνομες δραστηριότητες στη θάλασσα, π.χ.: https://www.ertnews.gr/eidiseis/epistimi/paranomi-ke-lathrei-tis-thalassas-erchete-sumo/
https://www.kathimerini.gr/world/372715/ploia-me-apovlita-vythize-i-mafia/
https://www.kathimerini.gr/life/environment/561397795/to-akornteon-ton-ellinikon-akton/
EE – 65,568/3300 Mt/yr (2019)
Παγκόσμια – 65,568/38000 Mt/yr (2019)
Crippa, M. et al. (2020) Fossil CO2 emissions of all world countries - 2020 Report, EUR 30358 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg, ISBN 978-92-76-21515-8, doi:10.2760/143674, JRC121460
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα λιβάδια Ποσειδωνίας με την τρομερή ικανότητα δέσμευσης άνθρακα. https://www.ertnews.gr/eidiseis/epistimi/ta-livadia-poseidonias-apeiloyntai-apo-tin-klimatiki-allagi/
Ρέμπης, Ν. (2020) Σύνταξη Πλαισίου και Διερεύνηση των Διαδικασιών για την Εφαρμογή του Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού στην Ελλάδα. Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Coccossis,
H. Et al. (2020)
Greece: Development
of a governance scheme and monitoring mechanism.
MSP-MED Towards the operational implementation of MSP in our common
Mediterranean Sea. (www.mspmed.eu)
*Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, ομ. Καθηγήτρια
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου