Είναι καλός ή κακός ο "δικαιωματισμός"; - Του Δημήτρη Χριστόπουλου*

Από πορεία για τα δικαιώματα των γυναικών. NICK PALEOLOGOS / SOOC

Ο Δημήτρης Χριστόπουλος* γράφει για τον υποτιμητικό νεολογισμό που θέλει να δείξει την αφέλεια όσων διαμαρτύρονται για τ' ανθρώπινα δικαιώματα στον σύγχρονο κόσμο.

Ι. Αλήθεια, τι σημαίνει "δικαιωματισμός";

Ο όρος δεν είναι ουδέτερος. Είναι ένας υποτιμητικός νεολογισμός. Στα αγγλικά δεν υπάρχει αντίστοιχός του. Δεν υπάρχει δηλαδή κάτι σαν “humanrightism.” Στα γαλλικά ωστόσο, ο όρος “droitsdel’ hommisme”, αντίστοιχος του δικού μας «δικαιωματισμού», εμφανίζεται στα τέλη του 20ου αιώνα, προκειμένου να αναδείξει την διάσταση μεταξύ του ορθού ηθικού και νομικού θεμελίου των δικαιωμάτων του ανθρώπου, από τη μία, και την ιδεολογία των υπερασπιστών των δικαιωμάτων ως πολιτική πράξη.

Ο «δικαιωματισμός» δεν είναι επιστημονικός όρος, αλλά λέξη δημόσιας πολεμικής. Η Γαλλική Wikipedia κάνει λόγο για έναν «γαλλικό νεολογισμό» που αποδίδει αρνητική έμφαση κυρίως στη δράση Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων που υπερασπίστηκαν την υπόθεση της ανθρωπιστικής στρατιωτικής επέμβασης στο Κόσοβο στα τέλη του 20ου αιώνα. Και είναι όντως η υπόθεση της στρατιωτικής επέμβασης του ΝΑΤΟ στη Σερβία τότε που δημιούργησε βαθιές ρηγματώσεις στο χώρο των δικαιωμάτων μεταξύ των οπαδών του λεγομένου «ανθρωπιστικού» πολέμου και των αρνητών του. Αυτές εμφανίστηκαν κατά κύριο λόγο εκτός του αγγλοσαξωνικού στρατοπέδου διότι σε αυτό οι πολέμιοι της επέμβασης ήταν ισχνή μειοψηφία. Αντιθέτως, στη Γαλλία ο κόσμος των δικαιωμάτων ήταν μοιρασμένος. Στην Ελλάδα πάλι, ισχνή μειοψηφία ήταν οι θιασώτες του ανθρωπιστικού πολέμου. Και νομίζω ορθώς.

Αν μπορώ λοιπόν να συνοψίσω, ο δικαιωματισμός δεν είναι ο σεβασμός των δικαιωμάτων καθεαυτός (μιας και αυτό είναι σχεδόν κοινός τόπος με εξαίρεση τα φασιστικά πιστεύω), αλλά η αφελής ως και επικίνδυνη ιδεολογία των υπερασπιστών των δικαιωμάτων. Η ιδεολογία που θαμπωμένη από τη λάμψη της υπεράσπισης των δικαιωμάτων, δεν βλέπει ή κάνει πως δεν βλέπει κρισιμότερα πολιτικά επίδικα: την πολιτική σταθερότητα ενός κράτους, την επιβουλή άλλων κρατών, τις ιμπεριαλιστικές βλέψεις, την εργαλειοποίηση των δικαιωμάτων και πάει λέγοντας.

Προσπαθώ με τον παραπάνω ορισμό να αποδώσω όσο εντιμότερα μπορώ αυτά που καταλογίζουν στον «δικαιωματισμό» οι, προερχόμενοι από όλους τους πολιτικούς χώρους, αντίπαλοί του.

Η κριτική του δικαιωματισμού χρεώνει, στην καλύτερη περίπτωση, στους υπερασπιστές των δικαιωμάτων αφέλεια. Στη χειρότερη, κακή προαίρεση ακόμα και προδοσία. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι δικαιωματιστές αξιολογούνται ως μικροί ή μεγάλοι κίνδυνοι. Η τιμωρία της απειλής είναι ανάλογη του δείκτη αυταρχισμού ενός καθεστώτος. Ο Πούτιν και ο Ερντογάν τιμωρούν τους υπερασπιστές με φυλάκιση, ενώ ακόμη πιο τυραννικά καθεστώτα ως και σε εξωδικαστικές εκτελέσεις προσφεύγουν προκειμένου να απαλλαγούν.

Μετριοπαθέστερες κυβερνήσεις που ολισθαίνουν προς αυταρχικές πρακτικές νιώθουν επίσης άβολα με τον περί δικαιωμάτων λόγο. Θα ταυτίσουν τους «δικαιωματιστές» με την εξωτερική απειλή (στα καθ’ημάς κατεξοχήν η Τουρκία) και σίγουρα θα βρουν ατασθαλίες χρηματοδοτικές ή φορολογικές σε ΜΚΟ. Επιβάλλοντας δρακόντιες ποινές θα επιχειρήσουν να εξαλείψουν τον κίνδυνο. Οικουμενικές ανελεύθερες πρακτικές που εσχάτως ακολουθεί κι η Ελλάδα…

ΙΙ. Έχει κάπου δίκιο η κριτική του "δικαιωματισμού";

Από πορεία για τα δικαιώματα των ζώων. GEORGE VITSARAS / SOOC

Νομίζω λοιπόν ότι η κριτική του δικαιωματισμού είναι, κατά κύριο λόγο, προσχηματική. Είναι κριτική των εκείνων που επειδή στην πράξη μάλλον αδιαφορούν για τα δικαιώματα, λένε: «καλά τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά εσείς το παρακάνετε και δεν βλέπετε τα προβλήματα».

Αν και προσχηματική ωστόσο, η κριτική αυτή τέμνεται με ένα πραγματικό ζήτημα. Ένας συγκεκριμένος περί δικαιωμάτων λόγος έχει όντως πρόβλημα. Είναι εκείνος που αρνείται ότι τα δικαιώματα των ανθρώπων έχουν – παρά την αξιακή τους αυτοτέλεια – μια αναπόδραστη πολιτική υφή.

Να εξηγούμαι: φορέας των δικαιωμάτων είναι κάθε άνθρωπος, είτε μας αρέσει, είτε όχι, είτε συμφωνούμε μαζί του, είτε όχι, είτε τον θεωρούμε φίλο ή πολέμιο. Κυρίως, τα δικαιώματα έχει σημασία να τα αποδίδουμε στους «μη δικούς μας».

Η ελευθερία της έκφρασης δεν κρίνεται στις φιλοφρονήσεις - τέτοιες όλοι αποζητούμε - αλλά στις απόψεις που μας ενοχλούν, μας αγανακτούν και μας προσβάλλουν. Τα δικαιώματα τα έχουν οι άνθρωποι, επειδή είναι τέτοιοι, κι όχι επειδή εμείς τους κάνουμε κέφι. Επομένως, δικαιώματα έχει ο Κουφοντίνας, ο Κασιδιάρης, ο Μπιν Λάντεν, ο σωματέμπορος Μίχος, ο Λιγνάδης, ο ανυπεράσπιστος αναρχικός που σέρνεται σε δίκες με αστήρικτες κατηγορίες, ο οποιοσδήποτε.

Λένε: «καλά τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά εσείς το παρακάνετε και δεν βλέπετε τα προβλήματα».

Προτείνω ως άσκηση στο καθένα να δοκιμάσει την αντοχή του στα δικαιώματα εκείνων που θεωρεί «κακούς». Διότι, αν αποδίδει δικαιώματα μόνο στους «καλούς», μάλλον δεν είναι τόσο πιστός στα δικαιώματα, αλλά στις ιδεολογικές του προτιμήσεις.

Το πρόβλημα ενός κακώς νοούμενου δικαιωματισμού είναι η έμφαση στα δικαιώματα του «ατόμου» ως μιας ανυπέρβλητης μονάδας της οποίας οι ιδιωματισμοί θεοποιούνται. Έπεται η παραμέληση – ως και η ακύρωση - των δικαιωμάτων των ανθρώπων στην καθημερινότητά τους και τη διάδρασή τους. Ο άνθρωπος όμως είναι και άτομο, και πολίτης και «μέλος του κοινωνικού συνόλου», όπως λέει το Σύνταγμα.

Αν με ενδιαφέρουν αποκλειστικά τα δικαιώματα των τρανς ανθρώπων και αδιαφορώ για την ανεργία, υπάρχει ζήτημα. Χειρότερο ζήτημα όμως είναι το ανάποδο… Να φτύνω τους τρανς με οδύνη για την ανεργία. Αν δικαιωματισμός είναι να προστατεύω το δικαίωμα στην ιδιοκτησία μου για να μην γίνει νοσοκομείο ή σχολείο στο κτήμα μου, τότε, ναι, υπάρχει πρόβλημα. Αν δικαιωματισμός σημαίνει ότι αρνούμαι να εμβολιαστώ διότι δεν κάνω κέφι, (ενώ η κοινωνία εμβολιάζεται για να προφυλαχθεί) έχουμε πάλι πρόβλημα. Αν κοινώς, «δικαιωματισμός» είναι ο λόγος περί προστασίας των δικαιωμάτων του εγωιστή ανθρώπου και η αδιαφορία για μεγάλα κοινωνικά επίδικα, τότε ναι, η κριτική προς αυτόν έχει βάση.

Είναι όμως αυτή η κριτική που εννοεί η σύγχρονη απαξίωση του «δικαιωματισμού» αριστερά και δεξιά;

ΙΙΙ. Γιατί, τελικά, η κριτική του δικαιωματισμού είναι βαθιά προβληματική; 

Pride στη Θεσσαλονίκη. KONSTANTINOS TSAKALIDIS / SOOC

Αν η απαξίωση του δικαιωματισμού εξισώνονταν με την απονομιμοποίηση του βαθέως και κακώς νοούμενου ατομισμού, τότε θα ήταν συζητήσιμη ως και καλοδεχούμενη. Εξάλλου, η παραδοσιακή – δημοκρατική και φιλελεύθερη συνάμα – παράδοση της προστασίας των δικαιωμάτων θεωρεί τα ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα αλληλένδετα και αδιαίρετα. Δεν μπορείς να καταστρατηγείς τα μεν, αφήνοντας άθικτα τα δε.

Ωστόσο, οι φανατικοί πολέμιοι του δικαιωματισμού δεν βάλλουν εναντίον του εγωιστικού ατομισμού ειδικά, αλλά εναντίον των δικαιωμάτων γενικά. Πίσω από την επίφαση της διαφοροποίησης των υποτίθεται «καλών» δικαιωμάτων από τους «αφελείς-επικίνδυνους» υπερασπιστές τους, βρίσκεται ένας υποκριτικός αυταρχισμός που αν τον ξύσεις ως την καρδιά του, θεωρεί ότι τα δικαιώματα υπάρχουν μόνο όταν μας βολεύουν. Όταν μας ξεβολεύουν, τίθενται υπό αίρεση.

Αν οι πρόσφυγες σπρώχνονται από την Τουρκία στην Ελλάδα, τότε μπορούμε να τους στερούμε κάθε δικαίωμα. «Είναι τα πιόνια του σουλτάνου». Χάνουν την ανθρώπινη υπόσταση τους τα πιόνια… Αν η κράτηση των μεταναστών σε απάνθρωπες συνθήκες, βοηθάει στο να μην έρχονται, ας την εδραιώσουμε.

Οι φανατικοί πολέμιοι του δικαιωματισμού δεν βάλλουν εναντίον του εγωιστικού ατομισμού ειδικά, αλλά εναντίον των δικαιωμάτων γενικά.

Αν στη Θράκη, μειονοτικοί αυτοπροσδιορίζονται ως Τούρκοι, αυτό δεν είναι αποδεκτό διότι η Τουρκία είναι κίνδυνος. (Λες και η Τουρκία θα ήταν περισσότερο κίνδυνος αν αφήναμε τους ανθρώπους να δίνουν στους συλλόγους τους τα ονόματα που θέλουν…)

Αν η κοινή γνώμη θέλει τους παιδεραστές παλουκωμένους, τότε να δημοσιοποιήσουμε το πελατολόγιο του σωματέμπορα…. Λίγη σημασία έχει αν δεν έχουν ασκηθεί ποινικές διώξεις σε βάρος των ανθρώπων. «Δικαιωματισμός», σου λέει…

Αν η Ουκρανία είναι ανεξάρτητο κράτος που υπέστη στρατιωτική επίθεση από το στρατό του Πούτιν, δεν έχει σημασία. Σημασία έχει να καταδικάσουμε το ΝΑΤΟ που επεκτάθηκε ανατολικά. Λες και δεν μπορείς να καταδικάσεις την Ρωσία εξηγώντας συνάμα αυτά τα πολλά που οδήγησαν στην εισβολή.

Τα παραδείγματα είναι πολλά, πάρα πολλά.

IV. Κατακλείδα

Υπάρχει «αφέλεια» στον κόσμο των δικαιωμάτων;

Απαντώ απερίφραστα καταφατικά.

Είναι όλοι οι υπερασπιστές των δικαιωμάτων «καθαροί» επειδή είναι υπερασπιστές;

Απαντώ επίσης, απερίφραστα αρνητικά.

Όπως συμβαίνει σε όλους τους χώρους, στην πραγματικότητα, σπανίως απαντώνται ιδεατά καλές ή κακές καταστάσεις. Οι αποχρώσεις είναι πολύ συνηθέστερες.

Γι’αυτό, η συλλήβδην απαξίωση του «δικαιωματισμού» είναι μια αγοραία ως χυδαία απολογητική της εξουσίας, μασκαρεμένη. Είναι η θεώρηση του ανθρώπου όχι ως σκοπό των ανθρωπίνων πολιτικών, αλλά ως μέσο τους.

Ακόμη λοιπόν κι αν ο δικαιωματισμός έχει προβλήματα, ο «αντι-δικαιωματισμός» είναι μόνο πρόβλημα.

*Καθηγητής Πολιτειολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και Κοσμήτορας της Σχολής Πολιτικών Επιστημών από το 2021. 

ΠΗΓΗ