Το νερό στον 21ο αιώνα – Β΄ Μέρος - Του Γεωργίου Κ. Στουρνάρα*

Νερό και πόλεμος -- Νερό και παγκόσμια πολιτική

*του Γεωργίου Κ. Στουρνάρα,
Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Πανεπιστημίου Αθηνών
Υδρογεωλογίας, Τεχνικής Γεωλογίας, Περιβαλλοντικής Γεωλογίας

 

 

 

ΜΕΡΟΣ 2ο

Από την, αρχαιότητα, η κατοχή και εκμετάλλευση σημαντικών πλουτοπαραγωγικών πηγών, πολύ περισσότερο υδατικών πηγών αποτέλεσε σπουδαίο διπλωματικό όπλο για όλα τα κράτη και για όλα τα καθεστώτα.

Υδατικό περιβάλλον και πόλεμος

Τα παραδείγματα άμεσης ή έμμεσης χρησιμοποιήσεως του νερού για πολεμικούς λόγους και σκοπούς είναι άπειρα και εμφανίζονται με την αυγή, ήδη, της ανθρωπότητας. Αρκεί να πάμε στην Προϊστορία και στη Μυθολογία και να δούμε τον Ηρακλή να συμβουλεύει τους Θηβαίους να κλείσουν τις αποστραγγιστικές καταβόθρες της περιο­χής της Κωπαΐδας. Έτσι κι έγινε, με αποτέλεσμα την κατάκλυση όλης της περιοχής και την εξολόθρευση του λαού των Μινύων, εχθρών των Θηβαίων. Με την πάροδο των ετών, απλώς, αλλάζουν τα μέσα της χρησιμοποιήσεως ή της, ηθελημένης ή όχι, καταστροφής των υδατι­κών συγκεντρώσεων και του υδατικό ή γενικότερου περιβάλλοντος

Σύγχρονες πολεμικές προσβολές των υδατικών συστημάτων

Βιετνάμ: Πορτοκαλί παράγοντας (agent orange) που προκάλεσε αποφύλλωση των δέντρων και άμεση προσβολή των υδατικών συστημάτων (περισσότερα από 1.000.000 θύματα καρκίνου και τερατογενέσεων).

Ιράκ: Απεμπλουτισμένο Ουράνιο (άμεση προσβολή των υδατικών συστημάτων και προσβολή πάνω από 250.000 Αμερικανών στρατιω­τών και πάνω από 1.000.000 αμάχων)

Γιουγκοσλαβία: Απεμπλουτισμένο Ουράνιο, μικρά λεπτά φύλλα αλουμινίου και ίνες άνθρακα για απενεργοποίηση των ραντάρ και των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων (άμεση προσβολή των υδατικών συστη­μάτων).

Αφγανιστάν: Βόμβες με μεγάλη διεισδυτική ικανότητα (> 60 m βάθους) που προκαλούσαν σεισμούς πολλών Ρίχτερ και κατανάλωναν οξυγόνο, προκαλώντας ασφυξία σε όσους βρίσκονταν σε υπόγει­ους χώρους (διατάραξη υδραυλικής ισορροπίας, δέσμευση οξυγόνου νερού και περιβάλλοντος).

Οπλικά αεροπορικά συστήματα HAARP: Με τη, χαμηλής συ­χνότητας, ηλεκτρομαγνητική τους ακτινοβολία προκαλούν θέρμανση των υδρατμών στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας και δημιουρ­γούν ξηρασίες, καταστροφές της γεωργικής παραγωγής και υδρολογι­κές ανωμαλίες, με απρόβλεπτες συνέπειες.

Χημικά και βιολογικά όπλα: (άμεση προσβολή των υδατικών συ­στημάτων).

Οι ρύποι αυτοί ανιχνεύονται και σήμερα στα επιφανειακά και υπόγεια υδατικά συστήματα

Σύγχρονες πυρηνικές προσβολές των υδατικών συστημάτων

Στα πεδία δοκιμών Νεβάδας, νήσων Μουρουρόα, Καζακστάν, Κί­νας, Ινδίας, Πακιστάν, Ισραήλ, στην εικοσαετία 1969-89 έγιναν 1271 πυρηνικές εκρήξεις, δηλαδή 63.5 το χρόνο, δηλαδή κάτι περισσότερο από μια έκρηξη την εβδομάδα. Επί πλέον:

• Για μια πυρηνική βόμβα απαιτούνται 15 κιλά Ουρανίου καθαρότη­τας 99%. Το Ουράνιο 235, στη φύση, συναντάται σε μέση περιεκτι­κότητα 0.7%, γίνεται, επομένως, κατανοητός ο όγκος των πυρηνι­κών αποβλήτων
• Γέμισμα συμβατικών βλημάτων με υλικό προερχόμενο από πυρηνι­κά απόβλητα για τη βελτίωση της διεισδυτικής τους ικανότητας
• Εκτιμάται ότι περισσότερα από 80.000 άρματα μάχης, 81.000 πυρο­βόλα και 112.000 τεθωρακισμένα οχήματα διαθέτουν θωράκιση με απεμπλουτισμένο Ουράνιο

Περιφερειακές υδατικές υπερδυνάμεις

Στο τέλος της χιλιετηρίδας και σε εκατομμύρια κυβικά μέτρα η κατανομή των υδατικών πόρων, στη Μέση Ανατολή, ήταν: Τουρκία 134.000, Συρία 5.500, Σαουδική Αραβία 2.200, Ισραήλ 2.200, Ιορδανία 1.100. …Κάθε παρενόχληση της ροής των νερών του ποταμού Ιορδάνη συνιστά αιτία πολέμου… (διατύπωση στο αμυντικό δόγμα του Ισ­ραήλ), όπως, πολύ καλά και σωστά τα αποτύπωσε ο Καθηγητής Γιάννης Μάζης στο σχετικό βιβλίο του.

Η διαχείριση των νερών Τίγρη και Ευφράτη προκάλεσε ανησυχίες για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και απετέλεσε σύμβολο του Τουρ­κικού εθνικισμού. Το έργο άρχισε με προϋπολογισμό 21 δις $ σε μια πε­ριοχή που κατοικείται από 4.5 εκατομμύρια Κούρδους (22 φράγματα, 17 ΗΥ σταθμοί, 27 δις KWh, άρδευση 1.7 εκατομμυρίων εκταρίων — το 10% της συνολικής εκτάσεως της Τουρκίας). Η εκτροπή του Ευφρά­τη για το φράγμα Ataturk προκάλεσε αντιδράσεις (πίεση στη Συρία να απελάσει τον Οτσαλάν) που πιστεύεται ότι θα αντιμετωπιστούν με την εκμετάλλευση των ποταμών Geyhan και Seyhan και τη μετατροπή τους σε «αγωγούς ειρήνης» με κατάληξη τη Μέκκα (!) και το Ομάν (!!!).

Το παράδειγμα αυτό παρατίθεται ως ενδεικτικό, αλλά οι περιφερειακές υδατικές δυνάμεις, υπάρχουσες ή υπό συγκρότηση, αποτελούν το ορατό μέλλον, στην παγκόσμια υδατική χρήση. Οι κρυμμένες βόμβες εμφανίζονται (και) στη συνέχεια του κειμένου.

Διασυνοριακά νερά

Ο αριθμός των επιφανειακών υδατικών συστημάτων (ποτάμια), που αποτελούν σύνορο μεταξύ κρατών, ανέρχεται στα 261, μιλώντας μόνο για μεγάλα ποτάμια και ο αριθμός των κρατών που εμπλέκονται στη διασυνοριακή αυτή κατάσταση ανέρχεται στα 145. Ανάλο­γη κατάσταση επικρατεί και για τα υπόγεια διασυνοριακά νερά, όπου το πρόβλημα είναι περισσότερο δύσκολο στην οριοθέτηση και αντι­μετώπιση του, καθώς είναι πιο δύσκολος ο προσδιορισμός των υπόγειων υδρογεωλογικών λεκανών. Στην Αφρική, 14 κράτη ανήκουν στην κα­τηγορία αυτή, με πιο γνωστή περίπτωση εκείνη του ψαμμίτη της Νουβίας, με ισχυρή υδροφορία, που μοιράζονται τέσσερα κράτη, η Αίγυ­πτος, το Σουδάν, η Λιβύη και το Τσαντ. Στην Ευρώπη έχουν καταγρα­φεί 89 κύρια διακρατικά υπόγεια νερά και στα Βαλκάνια, 64 τέτοιες περιπτώσεις. Μέσα σε ένα περιβάλλον δυσμενές για τα νερά, που επι­δεινώνεται για ορισμένες χώρες, από την κλιματική αλλαγή, οι περι­πτώσεις αυτές είναι, εν δυνάμει, εστίες διενέξεων έως πολέμων πράγ­μα που έχει, ήδη, γίνει ορατό στη Μέση Ανατολή.

Κοινωνικά χαρακτηριστικά νερού και διασυνοριακών υδατικών συστημάτων και σωμάτων

Διασυνοριακοί υπόγειοι υδροφορείς στην Αφρική

Το σύστημα του υπόγειου νερού του Ψαμμίτη της Νουβίας (εμπλεκόμενα 4 κράτη)

Υπόγειοι διασυνοριακοί υδροφορείς στην Ευρώπη

Υπόγειοι διασυνοριακοί υδροφορείς στην ΝΑ Ευρώπη

Η ιδιωτικοποίηση του νερού

Ειδικό, αλλά πολύ σπουδαίο ζήτημα, μέσα στο πλαίσιο της οικο­νομικής διαστάσεως του νερού, αποτελεί η ιδιωτικοποίηση και εμπο­ρία των υδατικών πόρων, ειδικώς στο θέμα της υδρεύσεως. Ενισχύε­ται, μάλιστα, από όλα τα ΜΜΕ και τα άλλα μέσα, με το «μείζον επιχεί­ρημα» ότι τα ιδιωτικό-οικονομικά συστήματα είναι πολύ αποτελεσμα­τικότερα (και σε τελευταία ανάλυση πολύ οικονομικότερα) από αυτά του ευρύτερου δημόσιου τομέα, πράγμα που στο τέλος καταλήγει σε όφελος, όχι των πολιτών, αλλά των καταναλωτών. Το περίεργο είναι ότι αγνοούνται επιδεικτικώς οι προειδοποιήσεις διασήμων δυτικών οι­κονομολόγων, ενθέρμων υποστηρικτών της οικονομίας της αγοράς. Ο C. Thurow, καθηγητής στο ΜΙΤ, στο βιβλίο του «Το μέλλον του καπι­ταλισμού» δηλώνει ότι… ο καπιταλισμός έχει απόλυτη ανάγκη από με­ρικές μακροπρόθεσμες κοινωνικές επενδύσεις για έρευνα και ανάπτυ­ξη στην εκπαίδευση και σε μερικά βασικά αγαθά, με πρώτο, το καθα­ρό νερό…».

Η ιδιωτικοποίηση του νερού, κυρίως του νερού υδρεύσεως, αλλά και άλλων χρήσεων, σε περιοχές υδατικής επάρκειας ή υπερεπάρκειας είναι διαφορετική από εκείνη σε περιοχές υδατικής ελλείψεως ή σε περιοχές ξηρού μέρους του υδρολογικού έτους, όπως η Μεσόγειος (και η Ελλάδα) με ξηρό θερινό εξάμηνο.

Λίγα για την παγκόσμια κλιματική αλλαγή

Η παγκόσμια κλιματική αλλαγή (ΠΚΑ) αποτελεί, πλέον, μια πραγ­ματικότητα, ανεξαρτήτως των διαφωνιών που υπάρχουν ως προς την τοποθέτηση της στον ανθρώπινο ή στον γεωλογικό χρόνο. Οι επιπτώ­σεις της διαφέρουν από χώρα σε χώρα, αναλόγως της γεωγραφικής της θέσης, σε σχέση με την κυκλοφορία των αερίων μαζών. Η Μεσό­γειος π.χ. και η Ελλάδα είναι περιοχές όπου οι επιπτώσεις της ΠΚΑ εί­ναι συγκεκριμένες. Για την Ελλάδα προβλέπονται:

• Άνοδος θερμοκρασίας – μακρύτερες θερμές περίοδοι & θερμοκρα­σίες υψηλότερες (επόμενα 30 χρόνια: 1 – 5° C) – ένταση κυμάτων καύσωνα, αυξημένες απαιτήσεις αρδεύσεως και γενικής υδατικής καταναλώσεως
• Άνοδος στάθμης θάλασσας – θα επηρεασθούν σημαντικώς λιμάνια & παράκτιες εγκαταστάσεις, αεροδρόμια, συστήματα αποχετεύσε­ως κ.α.
• Επιβαρυμένη ρύπανση ατμόσφαιρας
• Μείωση βροχοπτώσεων – έχει παρατηρηθεί μείωση κατά 10-30% των βροχοπτώσεων στην Ελλάδα από το 1970
• Αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία – τόσο αμέσως, ως αποτέ­λεσμα μειώσεως της παραγωγής & καταστροφής υποδομών, όσο και εμμέσως, εφόσον το κόστος για την αντιμετώπιση της αλλαγής του κλίματος θα ανέβει.

Για τα υπόγεια και επιφανειακά υδατικά συστήματα της Ελλάδας, πρόσφατη μελέτη της Τράπεζας της Ελλάδας, όπου είχαμε την τιμή να συμμετάσχουμε, ως επισπεύδοντες για τον τομέα του υδατικού δυναμικού, επιβεβαιώνει τα παραπάνω και εκτιμά το οικονομικό κόστος, αλλά και τα προκύπτοντα προβλήματα, των περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων από την Κλιματική Αλλαγή στην Ελλάδα.

Απαντήσεις και προτάσεις για το πρόβλημα

Μέσα από τους δύο σημερινούς εφιάλτες της σημερινής εποχής, τη βάναυση διατάραξη έως ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας και την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, η ελπίδα της διεθνούς συνερ­γασίας αποτελεί μια ελπίδα κάποιου διεξόδου. Η περιβαλλοντική ή «πράσινη διπλωματία» αναφέρεται στον καθορισμό των διεθνών σχέ­σεων με γνώμονα, τόσο τη διαχείριση των κοινών αγαθών, όσο και τη συνεργασία για την αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων, που αντιμετωπίζει ο πλανήτης. Επίμονες επιστημονικές παρατηρήσεις και προτάσεις και όχι γενικές, απροσδιόριστες και ανεύθυνες οικολόγων ή οικολογούντων είναι αυτό που απαιτεί η επιβίωση του πλανήτη και των κοινωνιών, οι οποίες, πάντως, θα πρέπει να αρθούν πάνω από τα συμφέροντα τους ή τις εθιμικές εμμονές τους. Ένα χα­ρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρόταση – βιβλίο του Ernst von Weizsacker (Κλαμπ της Ρώμης), Με τίτλο “Factor4. Doubling Wealth, Halving Resource Use“.

Ως επιμύθιο…

Είναι φανερό ότι η υδατική πολιτική (στο πλαίσιο και της περιβαλ­λοντικής πολιτικής) πρέπει να αποτελέσει, πλέον, βασικό κριτήριο αξι­ολογήσεως των πολιτικών συστημάτων, των κυβερνητικών ή, γενικό­τερων, πολιτικών σχεδιασμών και πρακτικών, αλλά και της καθημερι­νής ζωής σε επίπεδο μικρότερων κοινωνιών. Όμως, πέραν των ευθυ­νών και του οφειλόμενου ελέγχου των τοπικών, περιφερειακών, εθνι­κών ή υπερεθνικών ηγεσιών, δεν πρέπει να ξεχνάμε και την προσωπι­κή ευθύνη του καθενός, η οποία ευθύνη γίνεται μεγαλύτερη και πλέον απόλυτη για όλους όσους έχουν ενημερωθεί σε κάποιο βαθμό για υδατικό ζήτημα. Το πρόβλημα είναι μπροστά μας, κοντά μας. Οι επιστήμονες που ασχολούνται με το νερό το βλέπουν, ενημερώνουν και προειδοποιούν. Ο υπερπληθυσμός, η ανεπάρκεια των φυσικών πόρων, με πρώτο το νερό, η αύξηση της υδατικής κατανάλωσης στο πλαίσιο της βελτίωσης του περιβάλλοντος ζωής, δεν καιροφυλακτούν, έχουν έλθει, αρχίζουν να φαίνονται. Η ποσοτική ανεπάρκεια και η ποιοτική υποβάθμιση είναι παρούσες και οι εύκολες απαντήσεις, όπως η χρήση των παγόβουνων σαν κάλυψη της υδατικής ανεπάρκειας, πέραν του ότι, απλώς, μεταθέτει χρονικά το πρόβλημα, θα δημιουργήσει ανεπανόρθωτα περιβαλλοντικά προβλήματα, που θα διαδεχθούν επάξια τα προηγούμενα. 

Όπως γράφει και η Sandra Postel, μια θέση σωστή, υπαρκτή, αλλά που έχει δυστυχώς ξεπεραστεί «…Για πολλούς από μας, το νερό απλώς τρέχει από μια βρύση και ελάχιστα το φανταζόμαστε πέρα απ’ αυτό το άμεσο σημείο επαφής. Έχουμε χάσει την αίσθηση τον σεβασμού για το άγριο ποτάμι, για τις σύνθετες λειτουργίες ενός υγροτόπου, για τον πολύπλοκο ιστό της ζωής που συντηρείται από το νερό. Εν πολλοίς, το νερό έχει καταντήσει αυστηρώς ένας φυσικός πόρος προς άντληση, εκτροπή, απόθεση λυμάτων και αποξήρανση για χάρη της ανθρώπινης καταναλώσεως…» ΕΙΝΑΙ ΟΜΩΣ ΕΤΣΙ;

Γεώργιος Κ. Στουρνάρας
Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
Υδρογεωλογίας, Τεχνικής Γεωλογίας, Περιβαλλοντικής Γεωλογίας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

CALDECOTT J.  (2008)  Water. The causes, costs and future of a global crisis, Virgin Books, London

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ (Ε.ΜΕ.Κ.Α.), 2011, Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, Τράπεζα της Ελλάδος

ERHARD – CASSEGRAIN A., MARGAT J., 1979 L’eau, matière première. Resources, Utilisations, Besoins et Demandes, Coût et Prix, Prélèvements et Consommations. Aide-mémoire téminologique, B.R.G.M. 78 SGN 674 HYD,Orléans

GANOULIS J., AURELI A., STOURNARAS G. (2010) The ISARM/South Eastern Europe (SEE) Programme: Sharing Data and Information, International Conference: transboundary Aquifers: Challenges and New Directions, ISARM

ΜΑΖΗΣ Ι.Θ. 2001, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή (Αραβικές χώρες-Ισραήλ-Τουρκία), Εκδόσεις Παπαζήση

MYLOPOULOS Y., KOLOKYTHA Ε., VAGIONA D., KAMPRAGOU E., E. ELEFTHERIADOU E. (2008) Hydrodiplomacy in practice: Transboundary water management in Northern Greece, Global NEST Journal, Vol 10, No 3, pp 287-294

NATIONS UNIES, Commission Economique pour l’Europe, Comité des Problèmes de l’Eau (1983), Séminaire sur les stratégies et pratiques de protection des eauxsouterraines, Athènes

STOURNARAS G. (2006) Integrated transboundary groundwater resources management, International Conference AQUA 2006, Water Science and Technology, Integrated Management of Water Resources, Athens

ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ Γ., (2007) Νερό. Περιβαλλοντική Διάσταση και διαδρομή, Εκδόσεις Τζιόλα

STOURNARAS G. (2008) Shared karst aquifer management in SE E. Hellenic data and characteristics, monitoring data and existing information, Workshop onDeveloping regional cooperation for shared karst aquifer management in SE E, Thessaloniki June 27-28

STOURNARAS G. (2010) Towards Engineering Harmony between Water, Ecosystem and Society, Inter Academy Panel (IAP) Water Programme, 3^RDEuropean Regional Workshop, Zakopane (Poland) September 10-12

STOURNARAS G. (2010) Water and Geology in the Mediterranean, (G. Holst – Warhaft, T. Steenhuis Eds) Losing Paradise.  The  Water Crisis in Mediterranean, Ashgate Eds.

STOURNARAS G. (2012) Approaching to Ernst von Weizsäcker’s ‘‘Factor 4 Doubling Wealth, Halving Resource Use’’ with special emphasis to Aquatic Systems AQUA mundi – Am05040: 015 – 018

ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ Γ. (2013) Θέματα Υδατικής και Οικολογικής Πολιτικής. Υδροσχιζοφρένεια, Υδροηγεμονία, Υδροδιπλωματία, Εκδόσεις Δίαυλος.

WORLD BANK (1987) Water Resources Management in South Eastern Europe, Volume I, Issues and Directions.

 Α΄ Μέρος:
Νερό και ζωή – Γη: Υδάτινος Πλανήτης
 — Ανησυχία για το μέλλον

ΠΗΓΗ