Τα τελευταία χρόνια επιστήμονες ερευνούν γιατί όλο και περισσότεροι άνθρωποι δηλώνουν ότι θυμούνται γεγονότα που δεν συνέβησαν ποτέ. Το πραγματικό ερώτημα είναι αν κάποιος μπορεί να μας επιβάλει ψεύτικες αναμνήσεις και πώς να αντιμετωπίσουμε το φαινόμενο.
Θυμάστε τη φωτογραφία του Νικίτα Χρουστσόφ να χτυπά με δύναμη το παπούτσι του στα έδρανα της γενικής συνέλευσης του ΟΗΕ; Μήπως το βίντεο με τα τέσσερα άτομα που επέβαιναν στο αυτοκίνητο του Τζον Κένεντι τη στιγμή της δολοφονίας του; Ή το σκίτσο του Mr. Monopoly, από το ομώνυμο επιτραπέζιο, με το μονόκλ και το ημίψηλο; Αν απαντήσατε θετικά, λυπούμαστε, θυμάστε λάθος. Ουδέποτε υπήρξε φωτογραφία ή βίντεο του Σοβιετικού ηγέτη με το παπούτσι στο χέρι, στο αυτοκίνητο του JFK επέβαιναν έξι άτομα, ενώ ο Mr. Monopoly δεν φορούσε ποτέ μονόκλ. Χιλιάδες άνθρωποι όμως ορκίζονται ότι έχουν δει τουλάχιστον μία από αυτές τις εικόνες.
Ψυχολόγοι έχουν εξηγήσει εδώ και δεκαετίες τη λεγόμενη ψευδή μνήμη ή παραμνησία, όταν δηλαδή ένα άτομο ανακαλεί στη μνήμη του κάτι που δεν συνέβη ποτέ. Τα τελευταία χρόνια όμως εξετάζουν και πάλι πώς γίνεται εκατοντάδες ή εκατομμύρια άνθρωποι να έχουν την ίδια ψευδή μνήμη. Πρόκειται για το λεγόμενο «φαινόμενο Μαντέλα» το οποίο χρωστά το όνομά του σε μια όχι και τόσο επιστημονική παρατήρηση. Το 2010 η «ερευνήτρια» Φιόνα Μπρουμ διαπίστωσε πως δεκάδες άνθρωποι πίστευαν, όπως και η ίδια, ότι ο Νέλσον Μαντέλα είχε πεθάνει (ενώ θα ζούσε άλλα τρία χρόνια) και μάλιστα θυμούνταν εικόνες από την κηδεία του. Καθώς η Μπρουμ ήταν συνωμοσιολόγος που ασχολούνταν με μεταφυσικά φαινόμενα, απέδωσε την παρατήρησή της στην ύπαρξη… παράλληλων κόσμων.
Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα ορισμένοι… συγκάτοικοί της στην τρέλα έλεγαν ότι ειδικές μηχανές του χρόνου επιτρέπουν σε ανθρώπους να ταξιδεύουν στο παρελθόν και να αλλάζουν γεγονότα τα οποία όλοι είχαμε δει με τα μάτια μας (π.χ. να αφαιρούν το μονόκλ του Mr. Monopoly). Η προφανής εξήγηση βέβαια στην περίπτωση του θανάτου του Νέλσον Μαντέλα ήταν ότι πολλοί τον μπέρδευαν με τον αγωνιστή της Νότιας Αφρικής, Στιβ Μπίκο, τον οποίο το ρατσιστικό καθεστώς απαρτχάιντ είχε δολοφονήσει με φρικτά βασανιστήρια.
Παρά τις ασυναρτησίες της Φιόνα Μπρουμ πάντως, ο όρος «φαινόμενο Μαντέλα» επικράτησε και στην επιστημονική κοινότητα.
Τις περισσότερες φορές οι μαζικές ψευδείς μνήμες αφορούν ανούσιες πληροφορίες και γεγονότα. Εκατομμύρια άνθρωποι, λόγου χάρη, νομίζουν ότι έχουν ακούσει τον Κλιντ Ίστγουντ στον ρόλο του επιθεωρητή Κάλαχαν να λέει τη φράση «Do you feel lucky, punk?», ενώ στην πραγματικότητα έλεγε «Do I feel lucky? Well, do you, punk?». Τι γίνεται όμως όταν το «φαινόμενο Μαντέλα» αφορά πρόσφατα ή παλαιότερα ιστορικά γεγονότα; Όταν την περασμένη εβδομάδα ανέφερα σε κείμενό μου ότι δεν έχουν υπάρξει βίντεο βιασμού Ισραηλινών κατά τη διάρκεια της επιχείρησης της Χαμάς, στις 7 Οκτωβρίου του 2023, δέχθηκα πολλά μηνύματα (όχι όλα χυδαία και κακοπροαίρετα) από ανθρώπους που υποστήριζαν ότι είχαν δει τα βίντεο – αλλά τώρα, για κάποιο λόγο, δεν μπορούσαν να τα ξαναβρούν για να μου τα στείλουν.
Είναι γεγονός ότι πριν από έναν χρόνο δημοσιογράφοι στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο δήλωναν ψευδώς ότι είχαν δει οπτικό υλικό βιασμών, δημιουργώντας συνειδητά τις συνθήκες για την έναρξη της γενοκτονίας. Αυτό όμως που τότε ήταν fake news, δηλαδή η ύπαρξη σχετικών βίντεο, σήμερα αποτελεί ψευδή μνήμη για χιλιάδες ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι υποχρεωτικά ψεύτες – όπως οι συγκεκριμένοι δημοσιογράφοι.
Τα τελευταία χρόνια οι έρευνες για το «φαινόμενο Μαντέλα» από καθηγητές ψυχολογίας, όπως η Ελίζαμπεθ Λόφτους του UCLA, εστιάζουν στο κατά πόσο ορισμένοι μπορούν να δημιουργήσουν εσκεμμένα ψευδή μνήμη σε μεγάλες ομάδες του πληθυσμού. Η Λόφτους αναφέρει ότι τα ΜΜΕ ή ακόμη και ένας ανακριτής που προβάλλει τις απόψεις του στον συνομιλητή του μπορούν να δημιουργήσουν ψευδείς μνήμες για γεγονότα που δεν συνέβησαν ποτέ.
Οι συγκεκριμένες μελέτες, βέβαια, μετατρέπονται συχνά σε δίκοπο μαχαίρι. Η Λόφτους, παραδείγματος χάριν, έχει κληθεί να καταθέσει σε πολλές δίκες κατηγορούμενων βιαστών, μαστροπών και δολοφόνων, όπως ο Ο. Τζ. Σίμπσον και ο Χάρβεϊ Γουάινστιν, καθώς οι δικηγόροι τους θέλουν να αμφισβητήσουν όσα θυμούνται τα θύματά τους. Αυτά τα περιστατικά όμως αφορούν συνήθως μεμονωμένα περιστατικά ψευδούς ή αληθινής μνήμης και όχι το «φαινόμενο Μαντέλα».
Ένα από τα πρώτα συμπεράσματα των ερευνών ήταν ότι οι άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς σε τέτοιες προσπάθειες όταν η ψευδής πληροφορία που φτάνει σε αυτούς είναι συμβατή με την ιδεολογία τους και τις πολιτικές τους απόψεις. Στο παράδειγμα των «βιασμών» που εξετάσαμε, λόγου χάρη, ένας φιλοπαλαιστίνιος τηλεθεατής δεν θα έμενε με την εντύπωση ότι έχει δει ένα βίντεο το οποίο δεν υπήρξε ποτέ.
Εξετάζοντας σχετικά πρόσφατα γεγονότα, όπως τα δημοψηφίσματα για τo Brexit στη Βρετανία (2016) και για τις εκτρώσεις στην Ιρλανδία (2018), ερευνητές παρουσίασαν fake news που είχαν μόλις κατασκευάσει σε εθελοντές. Οι τελευταίοι δήλωναν σε σημαντικό ποσοστό ότι τα γνώριζαν όταν αυτά συμφωνούσαν με τις θέσεις τους και ό,τι είχαν ψηφίσει. Το αποτέλεσμα εξαρτώταν από πάρα πολλούς παράγοντες. Όσο μεγαλύτερες ήταν οι γνωστικές δεξιότητες, η αναλυτική ικανότητα αλλά και το ενδιαφέρον κάθε ατόμου για ένα θέμα τόσο μικρότερες ήταν οι πιθανότητες να του δημιουργηθούν ψευδείς μνήμες για αυτό.
Επίσης ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Μίτσιγκαν έδειξαν πως όσο πιο αναξιόπιστο θεωρείται το μέσο μετάδοσης της πληροφορίας (π.χ. το twitter και το facebook σε σχέση με μια εφημερίδα) τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα εμφάνισης του «φαινομένου Μαντέλα». Ή, με διαφορετική διατύπωση, αν θέλετε να δημιουργήσετε τις δικές σας ψευδείς μνήμες σε μεγάλο αριθμό ατόμων, καλύτερα να αναθέσετε τη διακίνησή τους σε κάποιον «έγκριτο» δημοσιογράφο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου