«Οράματα» και κληρονομιά (1ο μέρος)
«Ζούμε σε ενδιαφέροντες καιρούς»
(Αυτή την φράση χρησιμοποιούν οι Κινέζοι όταν θέλουν να περιγράψουν πολύ δύσκολες περιόδους)
Ένας από τους χώρους που τα τελευταία χρόνια με κλιμακούμενο τρόπο αυξάνεται η αντιπαράθεση με το αρμόδιο υπουργείο είναι ο χώρος του πολιτισμού. Το γεγονός αυτό δεν αποτελεί κάτι το τυχαίο. Στον έναν ή στον άλλο βαθμό είναι ένα προβλέψιμο επακόλουθο της εποχής μας.
Το νέο στοιχείο από ποιοτική άποψη στην αντιπαράθεση με τις κρατικές πολιτικές είναι η εμπλοκή πλατιών κοινωνικών ομάδων όχι ποια μόνο στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα μα σε όλη την Ελληνική επικράτεια. Μάλιστα η αντιπαράθεση αυτή υπάρχει και για περιβάλλοντα ακατοίκητων νησιών. Από την άλλη, ποιοτικά νέο στοιχείο είναι είτε η αδυναμία είτε η άρνηση του πολιτικού κόσμου (τόσο κεντρικά όσο και στην τοπική διοίκηση) να κατανοήσει τα πλατιά αυτά κοινωνικά στρώματα που ανεξάρτητα από πολιτικές καταβολές και κλάδο εργασίας αντιδρούν στις μεταλλάξεις των διαφόρων πολιτιστικών περιβαλλόντων μέσα στα οποία ζουν και δημιουργούν ή έχουν πολιτιστικές αναφορές.
Πάνω από δύο χρόνια τώρα, σχεδόν σύσσωμος ο κόσμος της καλλιτεχνικής δημιουργίας και ειδικά οι νέοι καλλιτέχνες βρίσκονται στους δρόμους υπερασπιζόμενοι το δικαίωμά τους για δημιουργία και αξιοπρεπή ζωή. Το δικαίωμά τους αυτό με διάφορες αφορμές συστηματικά αμφισβητείται και βάλλεται.
Τα τελευταία διάστημα ο κόσμος και οι επιστήμονες της κληρονομιάς βρίσκονται σε αντιπαράθεση με το υπουργείο πολιτισμού για την απόφαση του να μετατρέψει τα 5 μεγάλα μουσεία της χώρας από οργανικές οντότητες διαχείρισης της κληρονομιάς σε εταιρικά μορφώματα προβολής αρχαίων έργων τέχνης. Μια επιλογή που έρχεται σε σύγκρουση με τις σύγχρονες μουσειολογικές προσεγγίσεις και τις πρόσφατες αποφάσεις του διεθνούς Μουσειολογικού επιστημονικού φορέα (ICOM). Η πρόσφατη απόφαση της γενικής συνέλευσης του διεθνούς αυτού οργανισμού στην Πράγα ήρθε ως αντίδραση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας στην κλιμακούμενη (τις προηγούμενες τρεις δεκαετίες) εμπορευματοποίηση των μουσείων και στα νέα επιστημονικά και λειτουργικά προβλήματα που αυτή συσσώρευσε. Το συνέδριο ενέκρινε τον νέο ορισμό με 92,41% υπέρ μετά από μια συμμετοχική διαδικασία επιστημονικού διαλόγου σε διεθνές επίπεδο που διήρκεσε 18 μήνες. Ο νέος ορισμός είναι ξεκάθαρος:
«Μουσείο είναι ένα μη κερδοσκοπικό, μόνιμο ίδρυμα στην υπηρεσία της κοινωνίας που ερευνά, συλλέγει, συντηρεί, ερμηνεύει και εκθέτει υλική και άυλη κληρονομιά. Ανοιχτά στο κοινό, προσβάσιμα και χωρίς αποκλεισμούς, τα μουσεία προάγουν την ποικιλομορφία και τη βιωσιμότητα. Λειτουργούν και επικοινωνούν ηθικά, επαγγελματικά και με τη συμμετοχή των κοινοτήτων, προσφέροντας ποικίλες εμπειρίες για εκπαίδευση, απόλαυση, προβληματισμό και ανταλλαγή γνώσεων».
Αν και ο νέος ορισμός δεν εγκατέλειψε την κυρίαρχη εγωκεντρική- ανθρωποκεντρική βάση θεώρησης της κληρονομιάς γίνεται φανερό πως ο νέος ορισμός αναγνωρίζει και δίδει βαρύτητα στη σημασία της ενσωμάτωσης, στην αναγκαιότητα της συμμετοχής της κοινότητας και της βιωσιμότητας. (Αναλυτικότερα: Klontzas Man, Τα Μουσεία είναι κληρονομιά μας — imerodromos.gr)
Στον τομέα της κληρονομιάς όμως ο κατάλογος είναι μακρύς. Η μετάλλαξη, δηλαδή, στην ουσία, η ανεπίστρεπτη καταστροφή του κορυφαίου σε διεθνές επίπεδο μνημειακού συνόλου στο Μετρό Θεσσαλονίκης επίσης δημιούργησε παγκόσμιο κύμα διαμαρτυριών. Να σημειώσουμε ότι αυτή η καταστροφή συνέβη παρά την επιστημονική πρόβλεψη για την ύπαρξή σημαντικών αρχαιοτήτων στον συγκεκριμένο χώρο. Οι επιλεγμένες από το υπουργείο και από το ανώτατο διαχειριστικό συμβούλιο του λύσεις επικεντρώθηκαν στην διαχείριση της αρχαιολογικού χαρακτήρα ανόργανης ύλης. Το μνημειακό όμως ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο ως οργανική οντότητα, δηλαδή ως κληρονομιά του τόπου με οικουμενικές διαστάσεις έπαψε από πολύ νωρίς να υπάρχει, δηλαδή ανατράπηκε και ανεπιστρεπτί καταστράφηκε. Καταστράφηκε γιατί ένα όραμα, αυτό του Μετρό, που έπρεπε όχι μόνο να περάσει, αλλά να έχει και στάση στο συγκεκριμένο σημείο, ήταν ισχυρότερο από κάθε επιστημονική προσέγγιση και κοινωνική ανάγκη.
Ανάλογες αντιδράσεις των ανθρώπων της κληρονομιάς αλλά και της τοπικής κοινωνίας της Αθήνας είχαμε στην Ακρόπολη των Αθηνών. Το θέμα πήρε και εδώ παγκόσμιες διαστάσεις. Στην περίπτωση της Αθηναϊκής Ακρόπολης το Ελληνικό κράτος με την σύμφωνη γνώμη του ανώτατου διαχειριστικού του οργάνου (ΚΑΣ), αποφάσισε να κάνει πράξη το όραμα ενός αρχιτέκτονα, κορυφαίου επιστημονικού στελέχους της. Έτσι στα πλαίσια της πραγμάτωσης του οράματος εφαρμόστηκαν δάπεδα από τσιμέντο ικανά να αντέξουν βαριά μηχανήματα. Και σε αυτή την περίπτωση δεν είχαμε προστασία – διατήρηση της κληρονομιάς αλλά διαχείριση ανόργανης ύλης αρχαιολογικού και σύγχρονου χαρακτήρα. Και σε αυτή την περίπτωση η οργανική οντολογική υπόσταση του μνημειακού συνόλου ανατράπηκε. Οι κυρίαρχες από την εποχή του διαφωτισμού εγωκεντρικές και ανθρωποκεντρικές προσεγγίσεις, τα εθνικού χαρακτήρα ιδεολογικά προτάγματα (για το τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο), με παρονομαστή την υπέρμετρα εξειδικευμένη επιστήμη, δεν επέτρεψαν να γίνουν αντιληπτές και άλλες αντικειμενικά υπαρκτές διαστάσεις του μνημειακού συνόλου. Η επιτελικότητα στις προσεγγίσεις και στην διαδικασία λήψης αποφάσεων κυριάρχησε. Ακόμα όμως και με μια στενά αρχαιολογική προσέγγιση τα γνωστά αρχαιολογικού χαρακτήρα δάπεδα δεν αποκαταστάθηκαν ποτέ. Αντίθετα, καλύφτηκαν από τσιμέντο. Δεν υπήρξε κανένας προβληματισμός για σύγχρονες κοινωνικά ενεργές πρακτικές προστασίας. Το τσιμέντο αντιμετωπίστηκε ιδεοληπτικά, στην βάση των κοινών ανθρώπινών μας αισθήσεων ως “τεχνητός λίθος” ενώ η διεθνή επιστημονική κοινότητα βρίσκεται δεκαετίες τώρα σε “πόλεμο” με το τσιμέντο και ειδικά με τις εφαρμογές του σε μνημεία.
Στο Ελληνικό και στον μνημειακό χώρο της Ακαδημίας Πλάτωνα έχουμε ποιοτικά ανάλογες ανατροπές που προκάλεσε την σύγκρουση της τοπικής κοινωνίας και της επιστημονικής κοινότητας με το αρμόδιο υπουργείο. (Πλευρές του προβλήματος θα δούμε στο τμήμα για το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
Η μεγαλύτερη όμως σύγκρουση των τοπικών κοινωνιών με τις κεντρικές επιλογές της ΕΕ και του Ελληνικού κράτους όπως αυτό εκφράζεται μέσα από τα αρμόδια υπουργεία και τις υπηρεσίες του είναι αυτή που εξελίσσεται στα βουνά και τα νησιά όλης της Ελλάδας εξαιτίας των άναρχων χωροθετήσεων βιομηχανικού τύπου ΑΠΕ. Ένας οδοστρωτήρας ιδεοληψιών και πρόσκαιρων ιδιωτικών οικονομικών αναγκών μεταλλάσσει τα ζωντανά φυσικά ιστορικά τοπία όλης της Ελλάδας σε συσσωρεύσεις ανόργανης ύλης. Το γεωλογικό ανάγλυφο συστηματικά ανατρέπεται. Από την καταστροφική αυτή διαδικασία δεν γλιτώνουν ούτε αναγνωρισμένα επίσημα αρχαιολογικού χαρακτήρα μνημειακά σύνολα ή άλλα φυσικά ιστορικά τοπία κληρονομιάς προστατευόμενων οικοσυστημάτων. Η μετάλλαξη των γεμάτων ζωή φυσικών ιστορικών τοπίων σε χώρους συγκέντρωσης νεκρής ύλης εκτός του ότι έχει ανατρέψει την αφηγηματική τους ικανότητα, έχει ανατρέψει κυρίως την φυσική ιστορική εξέλιξη εκατομμυρίων ετών. Οι ευαισθητοποιημένοι άνθρωποι από τις τοπικές κοινωνίες και αρκετοί επιστήμονες έδωσαν και δίδουν μια μάχη άνιση για την προστασία της κληρονομιάς (που δεν είναι μόνο ανθρώπινη) και για τον χαρακτήρα της συμβίωσης με τα οικοσυστήματά τους. Η μάχη είναι άνιση γιατί είναι τεράστιος και πρωτοφανής ιστορικά ο όγκος των λιμναζόντων λόγω της κρίσης διεθνών χρηματιστικών κεφαλαίων που οδηγούνται από τις κρατικές και υπερκρατικές μας δομές για να αναπαραχθούν και να μεγιστοποιήσουν την κερδοφορία τους σε αυτά τα μοναδικά και χαρακτηριστικά για τον Ελλαδικό χώρο οικοσυστήματα. Οι τοπικές κοινωνίες δίχως την στήριξη της επιστημονικής κοινότητας, των φορέων προστασίας της κληρονομιάς, και των κατοίκων από τα αστικά κέντρα, αν και έχουν επιδείξει αξιόλογη μαχητικότητα που ακουμπά τον ηρωισμό, δεν έχουν την δυνατότητα να αντιμετωπίσουν αυτή την κοσμικού χαρακτήρα δύναμη. Στην ουσία, προκαλείται τέτοια μετάλλαξη των φυσικών ιστορικών τοπίων που μπορεί να συγκριθεί μόνο με τις καταστροφές από τα σύγχρονα πολεμικά μέτωπα. Επιπλέον η κατάσταση γίνεται ακόμα δυσκολότερη εξαιτίας του ότι οι άνθρωποι των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, η φιλοσοφική σκέψη, οι κοινωνικές οργανώσεις ακόμα, δεν φαίνεται να είναι έτοιμες να ξεφύγουν από τα ξεπερασμένα ιδεολογικά προτάγματα του διαφωτισμού και της κεφαλαιοκρατίας, και της σαθρής εννοιολογικά νομοθεσίας προστασίας της κληρονομιάς. Συνεχίζουν π.χ. να δομούν τις προσεγγίσεις τους στην πατροπαράδοτη λογική του διαχωρισμού του αποκαλούμενου “φυσικού περιβάλλοντος” . Του διαχωρισμού δηλαδή του πολιτισμού από τη φύση κλπ.
Γιατί συμβαίνουν αλήθεια όλα αυτά; Γιατί ανεξάρτητα από τις πολιτικές ελίτ που ασκούν διαχείριση, τα προβλήματα αυτά με τρόπο κλιμακούμενο κατακλύζουν όλο και περισσότερο τις ζωές μας αλλά και την ίδια τη ζωή ως τέτοια;
Ας δούμε λίγο την αντικειμενική υλική βάση του κόσμου μας. Αυτό είναι αναγκαίο καθώς για την καλύτερη διάκριση των όποιων πολιτιστικών αλλαγών απαιτείται μια διαλεκτικού και ολιστικού χαρακτήρα προσέγγιση της οργανικής και ανόργανης βάσης του κόσμου μας πάνω στην οποία ή καλύτερα στα πλαίσια της οποίας αναπτύσσεται ο πολιτισμός.
Οι φυσικές επιστήμες και κύρια οι επιστήμες του γήινου συστήματος, με πρώτους τους γεωλόγους, έχουν ορίσει την φυσική ιστορική εποχή μας ως εποχή της “Ανθρωποκαίνου”. Στην βάση αυστηρά συγχρονισμένων (και σε παγκόσμια βάση) γεωστρωματογραφικών και γεωχημικών δεικτών έχουν αποδείξει πως το γήινο σύστημα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, έχει ξεφύγει από την “Ολόκαινο” φάση του και έχει περάσει σε μια εντελώς νέα για τα γήινα οικοσυστήματα κατάσταση, άρα και εξελικτική φάση, που την ονόμασαν εποχή της Ανθρωποκαίνου. Την μετάλλαξη αυτή την έχει προκαλέσει ο πολιτισμός. Όχι όμως ο πολιτισμός ως τέτοιος δηλαδή ως ένα ανάπτυγμα του πλανητικού μας οικοσυστήματος, αλλά ο ανθρώπινος πολιτισμός. Συγκεκριμένα ο πολιτισμός μας όπως αυτός εξελίσσεται στα τελευταία 70 χρόνια υπό την πίεση που ασκούν οι κοινωνικοί σχηματισμοί της εποχής μας και οι συνεπάγουσες κοσμοαντιλήψεις μας.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο πολιτισμός μας επιδρά όπως αποδεικνύουν οι φυσικοί επιστήμονες σε όλες τις σφαίρες του κόσμου μας ανατρέποντας τις συνθήκες και τους όρους εκείνους που καθόρισαν την εξέλιξη της ζωής για όλη την Ολόκαινο περίοδο (Holocene) (Ξεκίνησε γύρω στα11.650 χρόνια πριν). Έχει αλλάξει δηλαδή η ίδια η υλική (οργανική και ανόργανη) βάση του κόσμου μας. Μια από τις καταστροφικές συνέπιες είναι η πίεση που ασκείται σε κάθε τι φυσικό και ιστορικό. Φυσικά οι συνέπειες αυτές ακουμπούν την ίδια την βιολογία μας και τον ψυχισμό μας. Λογής ψυχοσωματικές και ψυχοκοινωνικές ασθένειες κατακλύζουν τις κοινωνίες μας. Υπάρχουν όμως και πλανητικού διαμετρήματος επιπτώσεις: λ.χ. η πρωτοφανή για την φυσική ιστορία του πλανήτη μας (και κλιμακούμενη) μαζική εξαφάνιση ειδών. Έτσι όμως μεταλλάσσεται αναδρομικά και ο μεταβολισμός του ίδιου του γήινου συστήματος πολλαπλασιάζοντας τις επιπτώσεις σε όλες τις σφαίρες του κόσμου μας.
Μια από τις συνέπειες της νέας εποχής μας είναι η ανατροπή των έως τώρα μεθοδολογιών και πρακτικών των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Αυτό γιατί έχουμε κάτι ποιοτικά νέο. Τον συγχρονισμό του γεωλογικού με τον ιστορικό χρόνο.
Αξίζει να σκεφτούμε πως οι αρχαιολόγοι, οι ανθρωπολόγοι, οι παλαιοντολόγοι κλπ βασίζουν τις έρευνές τους (λχ για τις περιοδολογήσεις του ιστορικού χρόνου) σε μεγάλο βαθμό στην στρωματογραφία. Πάραυτα, στην συντριπτική πλειοψηφία τους, ακόμα και σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν έχουν αντιληφθεί την νέα εποχή. Ενώ οι φυσικές επιστήμες προσεγγίζουν το ζήτημα της σημερινής Ανθρωποκαίνου φυσικής ιστορικής εποχής με τον γνωστό αυστηρό τρόπο των φυσικών επιστημών, οι ανθρωπιστικοί και οι κοινωνικοί επιστήμονες (δυστυχώς και πολλοί αρχαιολόγοι) προσεγγίζουν τα ζητήματα ιστορικής περιοδολόγησης ιδεοληπτικά ή έστω ιδεαλιστικά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο συνεχίζουμε στην συντριπτική πλειοψηφία μας ως άνθρωποι του πολιτισμού και της κληρονομιάς να εφαρμόζουμε μεθοδολογίες και πρακτικές που αποδείχθηκαν αξιόπιστες μεν, αλλά για την προηγούμενη φυσική ιστορική εποχή δε. Έτσι, πολύ σύνθετα και δυναμικά εξελισσόμενα ζητήματα πολιτισμού και ειδικά κληρονομιάς-μνημειακών συνόλων που απαιτούν την συνεργατική και ισότιμη εμπλοκή πολλών επιστημονικών κλάδων δεν μπορούν να προσεγγιστούν σωστά. Δυστυχώς, δίχως την αυστηρή (στην βάση των υλικών στοιχείων και ειδικά της στρωματογραφίας) ιστορική οπτική των αρχαιολόγων, κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο. Οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες της κληρονομιάς κινδυνεύουν έτσι να συμβάλουν στην επιτάχυνση των ανατροπών και καταστροφών της κληρονομιάς μας που σε καμιά περίπτωση δεν έχει μόνο ανθρώπινες διαστάσεις και αναφορές.
Μια άλλη διάσταση είναι ότι δεν έχουμε εκπαιδευτεί ούτε έχουμε αναπτύξει τις κατάλληλες μεθοδολογίες προσαρμοσμένες στην νέα φυσική ιστορική εποχή μας και στην συνδεόμενη με αυτή κληρονομιά. Αυτό συμβαίνει την στιγμή που οι θεσμικές υπηρεσίες της κληρονομιάς, ευρύτερα οι κρατικές δομές, μέσω των λογής πρότζεκτς και χρηματοδοτήσεων ερευνών, ακόμα και με καλές προθέσεις, αναπαράγουν επικίνδυνες για την κοινή μας κληρονομιά πρακτικές.
Τα Οράματα της “Ανθρωποκαίνου” και η κοινή κληρονομιά μας
Τα περιβάλλοντα που ζούμε, εργαζόμαστε και δημιουργούμε είναι εκείνα που σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν τις συμπεριφορές μας, τις κοσμοαντιλήψεις μας και τις πρακτικές μας. Ίσως για αυτόν τον λόγο για πολλούς τώρα, μπορεί να δείχνει ως αστείο μια μη ανθρωποκεντρική κατανόηση του κόσμου γύρω μας και της κληρονομιάς μας. Νομίζω όμως πως δεν μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια μας στις μαζικές εξαφανίσεις ειδών από τα οικοσυστήματά μας και ειδικά από τα “προστατευόμενα” φυσικά ιστορικά τοπία. Για ορισμένους, που ίσως άθελά τους αναγκάζονται από την πίεση της κυρίαρχης πολιτιστικής ατζέντας να εγκλωβίζουν την σκέψη τους σε αυτή, είτε για άλλους που οι αντικειμενικές δυσκολίες της καθημερινότητας δεν τους επιτρέπουν να ξεφύγουν από το κυρίαρχο πολιτιστικό πλαίσιο, θα δείχνουν ως αστεία ορισμένα σύγχρονα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών. Για παράδειγμα, τα φυτά και τα δέντρα αποδεικνύεται σήμερα ότι είναι συνδημιουργοί πολιτιστικού περιβάλλοντος. Ότι δηλαδή για να επιτύχουν κάτι τέτοιο, κατά ανάλογο τρόπο με τον ανθρώπινο και τον ζωικό κόσμο ανταλλάσσουν μεταξύ τους και συσσωρεύουν πληροφορίες. Και όμως. Η πολιτιστική εξέλιξη και δημιουργικότητα δεν είναι μια αποκλειστικά ανθρώπινη ιδιαιτερότητα. Εξάλλου, συνοδεύει την εξελικτική πορεία του κόσμου μας από τα πρώτα στάδια της ζωής. Έχει αποδειχθεί από τις φυσικές επιστήμες εργαστηριακά ότι τα φυτά αντιδρούν στην βία. Πονάνε ! Αν και δεν εξωτερικεύουν τον πόνο κατά τρόπο αντίστοιχο με τον άνθρωπο ή τα ζώα που βρίσκονται και αυτά κοντά μας στην κορυφή της μεταβολικής αλυσίδας (λ.χ σκύλος, λιοντάρι) αυτή η αντίστοιχου χαρακτήρα αντίδραση τους είναι επιβεβαιωμένη. Φυσικά αυτό σήμερα δεν ενδιαφέρει τις επιστήμες της κληρονομιάς. Αν και η πρόσφατη βράβευση της Επιτροπής Πολιτών Ιεράπετρας από την Ευρωπαϊκή Ένωση Αρχαιολόγων με το Ευρωπαϊκό βραβείο κάνει στην ουσία αποδεκτές τις μη ανθρωποκεντρικές προσεγγίσεις στην ουσία, ο μεγάλος κορμός των επιστημών της κληρονομιάς δεν αμφισβητεί το κυρίαρχο σήμερα ανθρωποκεντρικό πλαίσιο κατανόησης του πολιτισμού και της κληρονομιάς. Αυτό κύρια, γιατί οι τρόποι παραγωγής μας, οι κοσμοαντιλήψεις μας και ο τρόπος ζωής μας, ο σημερινός χαρακτήρας της επιστημονικής παραγωγής, δηλαδή ότι μας διαμορφώνει ως πολιτιστικά άτομα, έχουν ως βάση το αντίθετο: Τον άνθρωπο δραγουμάνο της φύσης και την σύγχρονη ληστρική εκμετάλλευσή των οικοσυστημάτων μας. Οι σύγχρονες επιλογές και πρακτικές μας στον ένα ή στον άλλο βαθμό άγονται στην εποχή μας από μη φυσικά μορφώματα του ανθρώπινου πολιτισμού. Έτσι και τα “Οράματά” μας έχουν συχνά ανάλογο χαρακτήρα.
Μέσα από το παραπάνω πρίσμα της νέας φυσικής ιστορικής εποχής μας, όχι μόνο ο εξελισσόμενος εδώ και αρκετά χρόνια παγκόσμιος πόλεμος αλλά και η χωροθέτηση ενός Μουσείου ή μια μεγάλης κλίμακας αρχαιολογική ανασκαφική έρευνα αλλάζει ποιότητες και χαρακτηριστικά.
Ας δούμε μέσα από την παραπάνω οντολογική μεθοδολογική προσέγγιση του πολιτισμού και της κληρονομιάς την πρόσφατη παρουσίαση της απόφασης για την επέκταση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Την προηγούμενη εβδομάδα ο Ελληνικός τύπος και τα άλλα ΜΜΕ με κωμικοτραγικά συντονισμένους, πανομοιότυπους τίτλους και κείμενα παρουσίασαν το πρότζεκτ για το νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Τα λόγια του πρωθυπουργού της Ελλάδας έδιναν τον τόνο και αποκάλυπταν τους τρόπους προσέγγισης των ζητημάτων της κληρονομιάς.
Αντιγράφουμε ένα ΜΜΕ (https://www.protothema.gr/culture/article/1340368/arhaiologiko-mouseio-pos-tha-ginei-meta-tin-anaplasi-deite-fotografies-apo-ti-meleti/):
«Σήμερα έχω τη βαθιά πεποίθηση πως ένα προσωπικό μου όνειρο γίνεται πραγματικότητα» εξομολογήθηκε ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης εξηγώντας πως από την εποχή που το πολιτικό του γραφείο βρισκόταν δυο δρόμους πιο κάτω, είχε στο μυαλό του πώς θα μπορούσε να γίνει μια παρέμβαση σε αυτό το εμβληματικό μουσείο. «Με σκληρή δουλειά έχουμε κάνει σήμερα ένα πολύ σημαντικό βήμα για την υλοποίηση αυτού του οράματος».
«Οράματα» και κληρονομιά (2ο μέρος)
Αντί στοιχειώδους τεκμηρίωσης δύο τρεις είναι οι φράσεις που δόθηκε βαρύτητα πέρα του “Εγώ”. Πεποίθηση. Όνειρο, Υλοποίηση, Όραμα.
Είναι, όπως είδαμε στο 1ο μέρος, ακριβώς εκείνες οι έννοιες, οι τρόποι προσέγγισης, οι λογικές μας, οι πολιτιστικού χαρακτήρα δηλαδή συμπεριφορές μας, που στέκονται ως ένας από τους δύο πυλώνες στην βάση όλων των ανατροπών του οικοσυστήματος στο οποίο λειτουργούμε ως κοινωνικά όντα. Ανατροπές και μεταλλάξεις που κάνουν την νέα φυσική ιστορική εποχή μας μοναδική ακόμα και από εξελικτική άποψη. Παράλληλα, αιτία ανατροπών και καταστροφών της κοινής κληρονομιάς μας.
Το λυπηρό ήταν ότι με εξαίρεση ελάχιστους αρχαιολόγους και συλλογικότητες υπεράσπισης του κοινωνικού χαρακτήρα των φυσικών ιστορικών τοπίων (συμπεριλαμβανομένων και των αστικών) η πνευματική και η πολιτική ελίτ της χώρας φάνηκε ανίκανη να κατανοήσει τις ανατροπές που θα προκαλέσει η επέκταση του Μουσείου.
Θυμήθηκα την εποχή που τα ΜΜΕ βρισκόταν συγκεντρωμένα στην Αμφίπολη Συντονισμένα και τότε, μετέδιδαν σε πρώτο χρόνο το γρήγορο άνοιγμα και τον “καθαρισμό” του μνημειακού συνόλου από τα “μπάζα” ακόμα και με τη βοήθεια μηχανοκίνητων ταινιών μεταφοράς. Αν αυτό που βλέπαμε και ακούγαμε ήταν αλήθεια τότε στην ουσία μιλάμε για “καθαρισμό” από τα “μπάζα” εκατομμυρίων και ποικίλου χαρακτήρα υπεραιωνόβιων πληροφοριών. Ένας “καθαρισμός” πολιτισμού. Θα αναρωτηθούν πολλοί. Μα επειδή στα “μπάζα” αυτά βρισκόταν συσσωρευμένες πληροφορίες ανήκουν παράλληλα και στην σφαίρα του πολιτισμού; Και όμως! Γιατί (;) τι άλλο είναι αλήθεια ο πολιτισμός στον κόσμο μας, στην πιο απλή μορφή και σχέση του, πέρα από την μεταφορά πληροφορίας που δεν γίνεται γενετικά;).
Η παρακμιακή κατάσταση που χαρακτηρίζει τόσο την κεντρική πολιτική για τα μουσεία όσο και σε ότι αφορά το πρότζεκτ επέκτασης του ΕΑΜ έχει νομίζω τις αιτίες της στην απόλυτη κυριαρχία των πολιτιστικών προταγμάτων της τάξης των κεφαλαιοκρατών με τις γνωστές από την εποχή της επανάστασης πειρατικές πρακτικές της. Αυτό γίνεται φανερό, κύρια, από την απουσία ενδιαφέροντος ή έστω από την απουσία ώριμου αντιλόγου από τους κοινωνικούς φορείς, τις συλλογικότητες και ειδικά εκείνες των εργαζομένων. Στον έναν ή στον άλλο βαθμό αναδεικνύεται μια φαντασιακή προσέγγιση και μια σαθρότητα στην κατανόηση κεντρικών ζητημάτων πολιτισμού και κληρονομιάς. Ο μονόδρομος της κυρίαρχης ιδεαλιστικής προσέγγισης για την κληρονομιά και τον πολιτισμό δεν φαίνεται να μπορεί να αμφισβητηθεί από τους θεσμικούς κοινωνικούς φορείς τις κοινωνικές οργανώσεις και συλλογικότητες. (Ας φανταστούμε όμως στην θέση του ΕΑΜ να ήταν άλλα μνημειακά σύνολα – τόποι της συλλογικής μας μνήμης).
Μια από τις εξαιρέσεις, οι σύλλογοι των αρχαιολόγων που έθιξαν σημαντικές πλευρές του προβλήματος. Έτσι η επανάληψη είναι περιττή.
Θα περιοριστούμε μόνο σε ορισμένες άλλες παραμέτρους που νομίζω θα ήταν χρήσιμο να δούμε.
Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο δεν αποτελεί μια απλή καλαίσθητη συγκέντρωση ανόργανης ύλης στον χώρο.
Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι κορυφαίο μνημειακό σύνολο της χώρας (καθώς μνημειακά σύνολα δεν είναι μόνο οι αρχαιότητες). Το ΕΑΜ συνθέτει μια μνημειακή οντότητα που διαπερνά την αρχιτεκτονική ιστορικότητα του. Η σχέση του με την επιστημονική κοινότητα και η αναφορά του (μέσω των στοιχείων που συντηρεί ερευνά και εκθέτει) στα διάφορα οικοσυστήματα του Ελλαδικού χώρου το αναγάγει σε οργανική οντότητα της Ελληνικής κληρονομιάς. Ένα κορυφαίο μνημειακό σύνολο με το οποίο όλοι οι πολίτες έχουν (ή πρέπει να έχουν) ισότιμη σχέση και ισότιμη νομή.
- Ως τέτοιο, στο όνομα της κοινωνίας και των φυσικών ιστορικών τοπίων (της αναφοράς του) προστατεύεται από τις διεθνείς συμβάσεις προστασίας της κληρονομιάς.
- Ως τέτοιο πρέπει να προστατεύεται από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες προστασίας της κληρονομιάς.
- Ως τέτοιο πρέπει όμως να αποτελεί και κεντρικό αντικείμενο διαρκούς μέριμνας και από την ανώτατη θεσμική οργάνωση της τοπικής κοινωνίας του μνημείου που δεν είναι άλλη από των Δήμο των Αθηναίων.
Έτσι, για την κάθε παρέμβαση στην μνημειακή οργανική οντότητα του ΕΑΜ, κατά ανάλογο τρόπο με άλλα μνημεία, απαιτείται αυστηρά καθορισμένη διαδικασία. Μια διαδικασία που σύμφωνα με τις διεθνείς δεσμεύσεις πρέπει να είναι διεπιστημονική και κοινωνικά ανοιχτή. Η προστασία και η διατήρηση της κοινής μας κληρονομιάς (άσχετα από την κατηγοριοποίηση της), δεν συνάδει με ιδιωτικά όνειρα και οράματα. Αυτό ισχύει ακόμα και για μοναρχίες ή Θρησκευτικής αναφοράς κρατικές οντότητες όπως λ.χ. το Βατικανό ή το Ιράν ή για άλλα Θρησκευτικής αναφοράς κοινωνικά μορφώματα όπως η Αθωνική κοινωνία.
Όπως το κάθε μνημειακό σύνολο, έτσι και το ΕΑΜ έχει το “περιβάλλον” του** με το οποίο συνθέτει μια αδιάσπαστη ενότητα που δεν τεμαχίζεται και τα ιστορικά χαρακτηριστικά του οποίου επίσης προστατεύονται σε ενότητα με το ΕΑΜ. Η κάθε παρέμβαση που αλλάζει τα ιστορικά χαρακτηριστικά της ενότητας αυτής στην ουσία ανατρέπει όλο το μνημειακό σύνολο.
Γίνεται φανερό ότι ο τρόπος προσέγγισης στο μνημειακό σύνολο έγινε με τρόπο αντιεπιστημονικό, μη διεπιστημονικό, χωρίς τις απαιτούμενες από τις θεμελιώδεις αρχές προστασίας της κληρονομιάς, ανοιχτές στην τοπική κοινωνία διαδικασίες (επιστημονικές μελέτες, κοινωνικό διάλογο, συνέδρια κλπ).
Με βάση τα παραπάνω το ορθό θα ήταν να μην ασχοληθούμε καθόλου με το συγκεκριμένο πρότζεκτ.
Αξίζει όμως νομίζω να το δούμε και στην ουσία του για δυο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι ότι εξαιτίας του χαρακτήρα της εποχής μας τέτοιου είδους ζητήματα προστασίας και διατήρησης θα συσσωρεύονται και αυτό άσχετα ακόμα και από την πολιτική διαχείριση. Ο δεύτερος λόγος που εδράζεται στον πρώτο, είναι ότι θα κάνει καλύτερα αντιληπτή την όλη φιλοσοφία προσέγγισης θεμάτων κληρονομιάς και διατήρησης πέρα από τους κλειστούς ακαδημαϊκούς, υπηρεσιακούς ή επαγγελματικούς κύκλους σε κοινωνικές συλλογικότητες, κυρίως πολιτισμού και διατήρησης.
Περνώντας τώρα στην ίδια την πρόταση, δεν μπορούμε παρά να την προσεγγίσουμε υπό το πρίσμα της σύγχρονης φυσικής ιστορικής εποχής μας και της ιστορικής γνώσης της εξέλιξης του μνημείου.
Αυτό, εκτός των άλλων μεθοδολογικών λόγων, γιατί το παρελθόν, άρα και η κάθε έκφραση κληρονομιάς, ορίζονται πάντα υπό το πρίσμα (και τις αντικειμενικές ανάγκες) της κάθε εποχής εντός της οποίας ζούμε και λειτουργούμε.
Η σημερινή φυσική-ιστορική εποχή της Ανθρωποκαίνου, αποδεδειγμένα και συγχρονισμένα σε παγκόσμια βάση, όπως εξηγήσαμε παραπάνω, αφήνει το ανεξίτηλο και ανεπίστρεπτο “αποτύπωμά” της στα διαφορετικά οικοσυστήματα και κυρίως σε ότι ζωντανό, ιστορικό και κοινωνικό.
Μέσω αυτής της οδού εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε πως το ζωντανό φυσικό ιστορικό τοπίο του μνημείου από μια τέτοια χωροθέτηση μεταλλάσσεται.
Αυτό γιατί τα βασικά χαρακτηριστικά της Ανθρωποκαίνου φυσικής ιστορικής εποχής όπως κύρια :
1) το τσιμέντο,
2) οι λοιπές βιομηχανικού χαρακτήρα οργανώσεις ανόργανης ύλης,
3) η ανατροπή του ιστορικού γεωλογικού ανάγλυφου,
4) η αλλαγή χρήσης του ανοιχτού χώρου κ.α. κατακλύζουν άρα και ανατρέπουν το μνημειακό σύνολο.
[Φυσικά η ανατροπή του μνημειακού συνόλου από τις προτεινόμενες παρεμβάσεις τεκμηριώνεται ακόμα και δίχως την εμπλοκή των συμπερασμάτων των φυσικών επιστημών όπως αυτά για τον χαρακτήρα της εποχής μας. Εξάλλου, πολλά χρόνια τώρα σε διεθνές επίπεδο αποφεύγεται η ανατροπή του επονομαζόμενου “φυσικού περιβάλλοντος” χώρου, η αλλαγή χρήσης γης, όπως και το τσιμέντο. Μια στοιχειοθέτηση όμως τέτοιου χαρακτήρα που δεν θα ενσωμάτωνε “σκληρά” δεδομένα από τις φυσικές επιστήμες θα χαρακτηριζόταν από σαθρότητα και σε τελική ανάλυση θα ήταν ιδεοληπτική. Ίσως θα αρκούσε πριν μερικά χρόνια αλλά σήμερα δεν αρκεί. ]
Να δούμε όμως και μια άλλη πλευρά, που αν και δεν έχει ενσωματωθεί στις προσεγγίσεις των ανθρωπιστικών επιστημών της κληρονομιάς και στις διεθνείς συνθήκες, συμβάσεις κλπ θεωρώ ότι στην νέα φυσική ιστορική εποχή μας συνθέτει μια επιστημονικά, εργαστηριακά αποδεδειγμένη πλευρά που δεν μπορούμε να περιφρονούμε.
Θα ήθελα λοιπόν να δώσουμε μια παραπάνω βαρύτητα στο ότι εξαφανίζουμε από το μνημειακό σύνολο, αλλά και από την ευρύτερη περιοχή, ακόμα και τα τελευταία δείγματα ιστορικής-τοπικής μη ανθρώπινης ζωής.
Φυσικά σήμερα, πέρα από το “θεαθήναι”, οι εγωκεντρικές και ανθρωποκεντρικές “ανάγκες” μας, στην ουσία, δεν ανέχονται δικαιώματα ακόμα και στο παραμικρό ίχνος μη ανθρώπινης ζωής. Στις περιπτώσεις που παρατηρούμε μια κάποια ανοχή στην μη ανθρώπινη ζωή αυτό γίνεται με όρους σκηνικού για τις πολιτιστικού χαρακτήρα ανάγκες μας.
Ας σκεφτούμε ότι στον μνημειακό αυτό ζωντανό χώρο (όσο το επιτρέψαμε ) πέρα από τα ιστορικά δέντρα, ζουν έντομα, πουλιά, άλλα ζωύφια που όλα μαζί συν διαμορφώνουν το οικοσύστημα του δοσμένου (αστικού χαρακτήρα) φυσικού ιστορικού τοπίου. Άλλοι θα μπορούσαν να πουν πως διαμορφώνουν το ιδιαίτερο και μοναδικό, πολιτιστικό περιβάλλον. Αν και σε μεγάλο βαθμό ο όρος “περιβάλλον” έχει καταστεί από τις φυσικές επιστήμες προβληματικός θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πολιτιστικό περιβάλλον για να καταλάβουμε μια άλλη μη ανθρωποκεντρική διάσταση.
Όπως θίξαμε στο πρώτο μέρος, τα φυτά ανταλλάσσουν και συσσωρεύουν πολιτιστικού χαρακτήρα πληροφορίες με διαφορετικό μεν αλλά ανάλογο τρόπο με τον δικό μας ζωικό κόσμο. Δημιουργούν πολιτιστικά δίκτυα μεταφοράς πληροφοριών, κοινωνικού χαρακτήρα σχέσεις, πολιτιστικού χαρακτήρα μηχανισμούς άμυνας. Πονούν !
Για αυτό, υπό το πρίσμα των κοσμογονικών αλλαγών που έχει επιφέρει η νέα φυσική ιστορική εποχή της Ανθρωποκαίνου στο γήινο σύστημα, θεωρώ αυτή τη διάσταση ως σημαντική, ειδικά για το Αθηναϊκό αστικό οικοσύστημα. Αυτό γιατί, όπως έχουν τονίσει αρκετοί ερευνητές των φυσικών επιστημών του γήινου συστήματος, η εποχή της Ανθρωποκαίνου αναδεικνύει την ανθρώπινη ευθύνη για οντότητες που δεν έχουν φωνή ούτε τρόπους να προστατευτούν από την μεγαλύτερη ιστορικά μαζική εξαφάνιση ειδών την οποία έχει προκαλέσει ο πολιτισμός μας. Ο πολιτισμός μας όπως τον έχουν διαμορφώσει, σε παγκόσμιο επίπεδο, οι έως τώρα τρόποι παραγωγής μας, τα εγωκεντρικά οράματά μας, οι ιδεολογίες μας και οι “ανάγκες μας”.
Για τους παραπάνω λόγους δεν πρέπει λ.χ. να αποδεχόμαστε τις λογικές του “κόψει δέντρο – φυτέψει δέντρο” τουλάχιστον για προστατευόμενα, μνημειακού χαρακτήρα, φυσικά ιστορικά τοπία. Έχει αποδειχθεί εργαστηριακά ότι τα φυτά ή δένδρα από βιομηχανικού τύπου φυτώρια είναι στην ουσία οντότητες “ζόμπι”. Απολίτιστα, εγωκεντρικά και ακοινώνητα θα έλεγε κανείς. Ως τέτοια, από πολιτιστική πάντα άποψη, ελάχιστα διαφέρουν στον χώρο από τις οργανώσεις ανόργανης ύλης. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι αποτελούν οντότητες “ζόμπι” που τις ακολουθούν πλήθος παθογενειών. Το ίδιο εξάλλου έχει αποδειχθεί πως ισχύει και στον ζωικό κόσμο. Μάλιστα, οι αποδείξεις για τον ζωικό κόσμο δεν βασίζονται μόνο στις διαπιστώσεις των φυσικών επιστημών, αλλά δείχνουν να προκύπτουν ξεκάθαρα και από αρχαιολογικού χαρακτήρα έρευνες (λχ από το αρχαιολογικό- ιππολογικού χαρακτήρα υλικό).
Ας επιστρέψουμε τώρα στα “ανθρωπιστικά” ιδεώδη καθώς σίγουρα πολλοί δεν θα είναι έτοιμοι να συμμεριστούν την παραπάνω διάσταση. Επιστρέφοντας λοιπόν στα “ανθρώπινα”, ας αναλογιστούμε ότι η επέκταση του Ε.Α.Μ. στο μνημειακό φυσικό ιστορικό τοπίο, ανατρέπει ακόμα περισσότερο την σχέση της Αθηναϊκής τοπικής κοινωνίας με τον μνημειακό σύνολο και κυρίως με τον ελεύθερο φυσικό-ιστορικό χώρο. Επαγωγικά ανατρέπει και την οπτική επαφή των κατοίκων με ένα από τα κορυφαία μνημειακά τοπόσημα.
Ας σκεφτούμε όμως παράλληλα ότι η όλη ανατροπή εντάσσεται σε μια ευρύτερη διαδικασία ανατροπών μνημειακών συνόλων- φυσικών ιστορικών τοπίων η οποία είναι μακροχρόνια. Αναλογίες έχουμε ακόμα και σε επίσημα αναγνωρισμένους μνημειακούς χώρους με αρχαιολογικού χαρακτήρα αναφορές. Είναι κάτι που όπως είδαμε προκύπτει ξεκάθαρα από τον ίδιο τον χαρακτήρα της Ανθρωποκαίνου φυσικής ιστορικής εποχής μας.
Οι ανατροπές ελεύθερων φυσικών ιστορικών χώρων (όπου δηλαδή υπάρχει ακόμα η ζωή περικυκλωμένη ασφυκτικά από πολιτιστικού χαρακτήρα συσσωρεύσεις νεκρής ύλης) είναι κληρονομιά μας και κοινωνικό δικαίωμα για τους κατοίκους που οι επιστήμες της κληρονομιάς και κοινωνικές οργανώσεις πρέπει να υπερασπιστούν. Να το υπερασπιστούν όχι μόνο ως κάτι στενά ανθρώπινο που μας ανήκει και συμβάλει στην ποιότητα της ζωής μας, αλλά και ως ΖΩΗ που ανεπιστρεπτί απονεκρώνουμε.
Μέσα από αυτό το πρίσμα μπορούμε να πούμε πως όλες αυτές οι ανατροπές και συγκρούσεις που κατακλύζουν όπως είδαμε εισαγωγικά τον χώρο του πολιτισμού, εκτός από τους όποιους οικονομικο-κοινωνικούς όρους, εδράζονται και στην αρνητική αλληλεπίδραση του πολιτισμού μας με τα μεταλλαγμένα οικοσυστήματα. Έτσι, τα κυρίαρχα οράματα ως μια αντανάκλαση της κυρίαρχης νεκρής ύλης βάλουν κατά της ζωής, της κληρονομιάς μας και της πηγαίας ζωντανής πολιτιστικής δημιουργικότητας.
Είναι δηλαδή τα εγωκεντρικά μας οράματα που (λόγω της άναρχης χρήσης της τεχνολογίας και των οικονομικών “αναγκών μας”), με κλιμακούμενο τρόπο, επιβάλουμε στα περιβάλλοντα που λειτουργούμε. Που δεν σταματούν ούτε εμπρός στους μνημειακούς χώρους της κοινής μας κληρονομιάς.
Είναι οι ιδεολογίες μας και τα οράματά μας, ή ορθότερα, υπό το πρίσμα των σύγχρονων φυσικών θεωριών, οι ιδεοληψίες μας.
Είναι σίγουρα ο εγωκεντρισμός και ο ανθρωποκεντρισμός.
Είναι ίσως η αποκαλούμενη “παγκοσμιοποίηση”.
Είναι και ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής σε κρίση.
Ναι (!) είναι όλα αυτά.
Είναι όλα αυτά μαζί ίσως.
Το καθοριστικό όμως και το ποιοτικά νέο, που ανατρέπει ακόμα και τις έως τώρα αξιόπιστες μεθοδολογίες και πρακτικές μας, είναι η μεταλλαγμένη αντικειμενική υλική βάση του σύγχρονου πολιτισμού μας.
Είναι τα “άρρωστα” μεταλλαγμένα από συσσωρεύσεις νεκρής ύλης οικοσυστήματα της Ανθρωποκαίνου που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όχι μόνο οι κυρίαρχες ελίτ αλλά και εμείς οι ίδιοι αναπαράγουμε στις κοσμοαντιλήψεις μας και στις συμπεριφορές μας.
** Ο όρος “περιβάλλον” χρησιμοποιείται εδώ σε σχέση με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την καλύτερη κατανόηση.
Ο όρος αυτός ειδικά στην εποχή μας είναι προβληματικός.
Ο ορθός όρος για εδώ θα ήταν ο “ανοιχτός χώρος”.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
–Κλώντζα Β.- Κλώντζας Μ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ- Το σημαντικότερο αρχαιολογικό εύρημα δεν θα βγει από τη γη. Εκδ. ΑΤΕΧΝΩΣ, ΑΘΗΝΑ 2020
–Δαφέρμος M. (2021). Παράδοξα της επιστημονικής προόδου. “Τρίτων” – (Περιοδικό του Πανεπιστημίου Κρήτης), τ.2
—Chakrabarty, D. (2009). The climate of history: Four theses. Critical Inquiry, 35, 197–222. doi.org/10.1086/596640.
–Fischer-Kowalski, M., Krausmann, F., & Pallua, I. (2014). A sociometabolic reading of the Anthropocene: Modes of subsistence, population size and human impact on Earth. The Anthropocene Review, 1(1), 8–33. Doi.org
–Steffen, W., Crutzen, P. J., & McNeill, J. R. (2007). The Anthropocene: Are humans now overwhelming the great forces of Nature? Ambio, 36, 614–621.( σελ. 336) doi.org
–Tschirhart, P., & Bloomfield, E. F. (2020). Framing the Anthropocene as influence or impact: The importance of interdisciplinary contributions to stratigraphic classification. Environmental Communication, 14(5), 698–711. doi.org
–Szathmary, E. (2015) Μajor evolutionary transitions theory 2.0. doi.org/10.1073/pnas.1421398112.
–Smith, J. M., & Szathmary, E. (1997). The major transitions in evolution. OUP Oxford.
–CN Waters, et al., The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the Holocene. Science 351, aad2622-1–aad2622-10 (2016).
–Wohlleben Peter The Hidden Life of Trees: What They Feel, How They Communicate—Discoveries from A Secret World (The Mysteries of Nature Book
–Simard Suzanne – Finding the Mother Tree , 2021, ISBN, 978-0525656098
–Paco Calvo, (2023), Planta Sapiens: Unmasking plant intelligence. London.
–Κλώντζας Μαν.:Τι είναι η ΕΠΙ; Πως αντιλαμβάνεται την κληρονομιά μας; imerodromos.gr
–Κλώντζας Μαν. Πρέμβαση της “Επιτροπής Πολιτών Ιεράπετρας” στα πλαίσια των εορταστικών εκδηλώσεων που έγιναν στη Φλωρεντία για τα 50 χρόνια της “Σύμβασης για την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά” της UNESCO. — Φλωρεντία: Παρέμβαση της ΕΠ Ιεράπετρας στις εκδηλώσεις της UNESCO για την υπεράσπιση της κοινή μας κληρονομιάς. Ημεροδρόμος (imerodromos.gr),
–Κλώντζας Μαν. Η νέα φυσική-ιστορική εποχή της “Ανθρωποκαίνου” επιβάλει ποιοτικά νέες πρακτικές (imerodromos.gr)
Manolis Klontzas, Αρχαιολόγος
Ερευνητικό Ινστιτούτο ARCHAIA Brno.
Επιτροπή Πολιτών Ιεράπετρας –
Our World Heritage
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου