Το βιβλίο της εβδομάδας: «Θρησκεία και πανδημία στην ελληνική κοινωνία: Σχέσεις εξουσίας, θρησκευτικός λαϊκισμός και η μετέωρη εκκοσμίκευση», του Αλέξανδρου Σακελλαρίου, σειρά «Lux Orbis» των εκδόσεων «iWrite»

«Ο λόγος της εκκλησίας βάζει πιο πάνω την πίστη από την επιστήμη» 

Συνέντευξη του συγγραφέα στη Ντίνα Δασκαλοπούλου

 

Πίσω από τη σύγκρουση κράτους και Εκκλησίας υφέρπει η σύγκρουση θρησκείας και επιστήμης, αν και ως σύγκρουση την αντιλαμβάνεται μόνο η Εκκλησία.

Η πανδημία είναι μια συνθήκη αποκαλυπτική για όλους, πολίτες, πολιτεία, πολιτικούς αλλά και θεσμούς που επιδιώκουν να πολιτεύονται όπως η Εκκλησία της Ελλάδος. Σε όλο τον κόσμο οι Εκκλησίες τοποθετούνται σε σχέση με τον ιό που σαρώνει, καθώς οι θρησκευτικές τελετές επηρεάζουν και επηρεάζονται από τη διασπορά, αλλά και γιατί οι θρησκευτικοί ηγέτες ασκούν τεράστια εξουσία στα ποίμνιά τους.

Ειδικά στην Ελλάδα, οι ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας αντιστάθηκαν σθεναρά σε σχέση με τα περιοριστικά μέτρα και κάποιοι από αυτούς αμφισβήτησαν την επιστήμη, με ολέθρια αποτελέσματα. Μόλις προχτές, ανάγκασαν την κυβέρνηση σε μια μνημειώδη κυβίστηση. Ο κοινωνιολόγος της θρησκείας, δρ Αλέξανδρος Σακελλαρίου, μελέτησε τον θρησκευτικό λαϊκισμό και τον ανατέμνει σε ένα βιβλίο εξαιρετικά ευθύβολο και εναργές, που μόλις κυκλοφόρησε από τη Σειρά «Lux Orbis» των εκδόσεων «iWrite».

● Εν αρχή ην ο Λόγος. Τι είδους λόγο αρθρώνει η Εκκλησία της Ελλάδος σε σχέση με την πανδημία;

Ο λόγος της Εκκλησίας διακρίνεται για δύο βασικά χαρακτηριστικά. Αφενός προσπαθεί να διατηρήσει μια θεολογική διάσταση απευθυνόμενη στους πιστούς, υπογραμμίζοντας τη σημασία της πίστης, της προσευχής, της μετάνοιας. Αφετέρου ο λόγος της κυρίως χαρακτηρίζεται από κοσμικότητα, καθώς επιδιώκει να είναι συνομιλητής του κράτους, να επηρεάσει τις αποφάσεις του, να επηρεάσει δηλαδή την άσκηση πολιτικής εξουσίας. Σε αυτό το πλαίσιο θα έλεγα ότι είναι και αντι-επιστημονικός, καθώς αποπειράται να θέσει ως ανώτερη αξία τη θρησκευτική πίστη από την επιστήμη.

● Διαβάζοντας σχετικές μελέτες για τη σχέση της πανδημίας με τη θρησκεία, τι ομοιότητες και τι διαφορές εντοπίζετε σε σχέση με τη στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας με άλλα δόγματα ή θρησκείες;

Αν κανείς στρέψει το βλέμμα του στην τρέχουσα πανδημία, θα διαπιστώσει έντονες διαφορές με άλλες θρησκείες ή δόγματα. Για παράδειγμα, πριν κλείσουν οι εκκλησίες στην Ελλάδα τον Μάρτιο, η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία είχε από μόνη της αποφασίσει το κλείσιμο των ναών της και τη διαδικτυακή μετάδοση της Λειτουργίας, ενώ και μια πολύ γνωστή μουσουλμανική ιστοσελίδα είχε καλέσει τους πιστούς να αποφεύγουν να επισκέπτονται τους χώρους προσευχής λόγω της πανδημίας. Αλλά και στο εξωτερικό είδαμε ορθόδοξες εκκλησίες να επιλέγουν τη χρήση λαβίδας μιας χρήσης για τη Θεία Κοινωνία.

Αντιθέτως η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας μάλλον ήταν πιο κοντά στις αντιλήψεις και τις στάσεις βαλκανικών Εκκλησιών, όπως της Σερβίας, της Ρουμανίας ή του Μαυροβουνίου. Θα πρέπει, δε, να σημειωθεί ότι μόνο η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας αντέδρασε κατ’ αυτόν τον τρόπο και εξέφρασε τόσο έντονες διαμαρτυρίες κατά των μέτρων. Καμία άλλη θρησκευτική κοινότητα δεν είχε αυτού του είδους τη συμπεριφορά και καμία άλλη δεν έκανε λόγο περί διωγμού.

● Είδαμε τους ιεράρχες να αντιστέκονται σθεναρά στους ελάχιστους περιορισμούς που επιβλήθηκαν στην Εκκλησία από την Πολιτεία ακόμα κι όταν η ίδια η Ιεραρχία άρχισε να νοσεί από τον ιό. Στη διαρκή διελκυστίνδα ανάμεσα στην Πολιτεία και την Εκκλησία, εκτιμάτε ότι βγαίνει ενισχυμένη ή όχι η Εκκλησία;

Οχι, δεν θεωρώ ότι ενισχύεται η Εκκλησία, χάνουν και οι δύο, το μεν κράτος λόγω της αβουλίας στην επιβολή των μέτρων και η Εκκλησία λόγω της αντίδρασής της. Βέβαια, εκείνο που έκανε η πολιτική εξουσία ήταν να υπακούσει στην επιστήμη και αυτό ήταν που δεν μπόρεσε να δεχτεί η Εκκλησία. Εάν ήταν στο χέρι αποκλειστικά της Πολιτείας, δεν είμαι βέβαιος για τα μέτρα που θα λάμβανε.

Η επιστήμη εξανάγκασε την πολιτική εξουσία να λάβει μέτρα και για τις εκκλησίες και γι’ αυτό θεωρώ ότι αντέδρασε η Εκκλησία τόσο έντονα. Πίσω δηλαδή από τη σύγκρουση κράτους και Εκκλησίας υφέρπει η σύγκρουση θρησκείας και επιστήμης, αν και ως σύγκρουση την αντιλαμβάνεται μόνο η Εκκλησία.

● Ακόμα και κορυφαίοι επιστήμονες μιλάνε για θρησκευτική πίστη ή δηλώνουν ότι εξακολουθούν να κοινωνούν. Πόσο υπονομεύει η πανδημία τον Ορθό Λόγο;

Κατ’ αρχάς θεωρώ ότι υπάρχουν τριών ειδών επιστήμονες. Οσοι μιλούν ανοικτά για την ανάγκη η θρησκεία να υπακούσει πλήρως στις οδηγίες τις επιστήμης, εκείνοι που μιλούν υπέρ της εκκλησίας και της Θείας Κοινωνίας και οι σιωπηλοί ή οι διπλωμάτες που αποφεύγουν να πάρουν θέση είτε σιωπώντας είτε εκφράζοντας διπλωματικές θέσεις.

Η στάση τόσο των τελευταίων όσο κυρίως εκείνων που εκφράζονται ανοικτά υπέρ της Θείας Κοινωνίας θεωρώ ότι υπονομεύει κυρίως τη δική τους αξιοπιστία ως επιστημόνων και όχι της επιστήμης συνολικά ή του ορθού λόγου.

Η επιστήμη τούς έχει ξεπεράσει προ πολλού. Η πανδημία, ασχέτως των διαφόρων θεωριών συνωμοσίας ή της στάσης της Εκκλησίας, μάλλον ενισχύει τον επιστημονικό ορθολογισμό και αυτό αποτυπώνεται σε πολλές έρευνες που έχουν διεξαχθεί σύμφωνα με τις οποίες η εμπιστοσύνη στην επιστήμη αυξάνεται και εκείνη στη θρησκεία μειώνεται.

● Στο έργο σας «Θρησκεία και πανδημία στην ελληνική κοινωνία: Σχέσεις εξουσίας, θρησκευτικός λαϊκισμός και η μετέωρη εκκοσμίκευση», αναφέρεστε εκτενώς στον θρησκευτικό λαϊκισμό. Θα θέλαμε να μας εξηγήσετε τι εννοείτε με τον όρο και αν θεωρείτε ότι το φαινόμενο ενισχύεται λόγω της πανδημίας.

Ο θρησκευτικός λαϊκισμός οργανώνεται σύμφωνα με ένα αμιγώς ανταγωνιστικό σχήμα, καθώς από τη μια μεριά διακρίνει ένα Εμείς, τον λαό που ενσαρκώνει η Εκκλησία με τη βοήθεια του θεού, και από την άλλη μεριά τους άλλους (άθεους, κοσμικούς, εκσυγχρονιστές, αυταρχική κυβέρνηση, προοδευτικούς, διανοούμενους) που υποτίθεται την πολεμούν. Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά, η συχνή αναφορά στον Λαό, τον οποίον προστατεύει και εκφράζει υποτίθεται η Εκκλησία, και το ανταγωνιστικό δίπολο εμείς και κάποιοι άλλοι που μας εχθρεύονται, ήταν κατά περιπτώσεις εμφανή στην περίοδο της πανδημίας και των περιοριστικών μέτρων και διατυπώθηκαν τόσο από κληρικούς όσο και από λαϊκούς θεολόγους.

Το παράδοξο που θεωρώ ότι συμβαίνει με την πανδημία είναι το εξής: Ενώ, για παράδειγμα, ο θρησκευτικός λαϊκισμός του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου είχε αποτέλεσμα μαζικές λαοσυνάξεις και υπογραφές για το θέμα των ταυτοτήτων, ο θρησκευτικός λαϊκισμός κατά την πανδημία είχε πενιχρά αποτελέσματα. Σε όλες δε τις έρευνες στη διάρκεια της πανδημίας η Εκκλησία δέχεται σφοδρή κριτική από τους πολίτες για τη στάση της, ενώ το άνοιγμα των εκκλησιών δεν είναι στις πρώτες προτιμήσεις τους, καταλήγοντας σε αυτό που ονομάζω λαϊκισμό χωρίς λαό.