Πριν από περίπου ένα χρόνο ο πρώην σύμβουλος του υπουργείου οικονομικών Π. Μουρδουκούτας, αφού εξήγησε στους αναγνώστες του περιοδικού Forbes ότι «η Ελλάδα δεν ανήκε ποτέ στο σοβιετικό μπλοκ» (;) υποστήριζε ότι οι Έλληνες μεγαλο-επιχειρηματίες καλά θα κάνουν να σταματήσουν να πληρώνουν φόρους και να ιδρύσουν κοινωφελή ιδρύματα τα οποία θα αναλάμβαναν φιλανθρωπικές δραστηριότητες.
Μέσα στον παραλογισμό, που διακρίνει αρκετά κείμενα συμβούλων του ΥΠ.ΟΙΚ, το συγκεκριμένο άρθρο στο Forbes αποτελεί ίσως το απόσταγμα της έννοιας της φιλανθρωπίας όπως διαμορφώνεται στο σύγχρονο καπιταλισμό. Η φιλανθρωπία, όπως εξηγούσε και ο Σλαβόι Ζίζεκ δεν είναι πλέον ένα σύμπτωμα των ανισοτήτων που δημιουργεί το οικονομικό σύστημα αλλά ένα πολύτιμο εργαλείο στα χέρια των μεγάλων επιχειρήσεων.
Ευτυχώς για το παρελθόν μας και δυστυχώς για το παρόν μας τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι. Η λέξη φιλανθρωπία θα γεννηθεί στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου και ελάχιστη σχέση έχει με τη σημερινή χρήση του όρου. Ο Προμηθέας εκφράζει την «αγάπη του προς τον άνθρωπο» όχι προσφέροντάς του ελεημοσύνη αλλά δίνοντας του τη δυνατότητα να σταθεί στα πόδια του. Ανατρέπει τις δομές εξουσίας και αναδιανέμει τα μέσα παραγωγής («Έκλεψα κι έκρυψα σε ξύλο κουφωτό το σπόρο του πυρός, το δάσκαλο για πάσα τέχνη των θνητών, προίκα μεγάλη») που βρίσκονταν στα χέρια των θεών. Δεν είναι φυσικά τυχαίο ότι οι οικονομικές ελίτ της εποχής, που είχαν την έδρα τους στον Όλυμπο, έστειλαν τους δυο πιο πιστούς υπηρέτες τους (το κράτος και τη βία) να εξασφαλίζουν ότι ο φιλάνθρωπος Προμηθέας θα παρέμενε δεμένος στον Καύκασο. Στο ίδιο μήκος κύματος στον πλατωνικό διάλογο «Ευθύφρων» ο Σωκράτης παρουσιάζει σαν δική του φιλανθρωπία το γεγονός ότι μοιράζει τη γνώση του δωρεάν στο ακροατήριό του – ίσως η πρώτη ευθεία αμφισβήτηση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας στα προϊόντα της διανοίας.
Η λέξη φιλανθρωπία θα ταυτιστεί πρακτικά με την ελεημοσύνη μετά τη βιομηχανική επανάσταση, όταν τα ανώτερα οικονομικά στρώματα αρχίζουν να προσφέρουν μερικά ψίχουλα από τα υπερκέρδη τους στους αποκλεισμένους του οικονομικού συστήματος.
Πόσο διαφορετική φαντάζει η φιλανθρωπία του Προμηθέα από τις πράξεις ελεημοσύνης των μεγάλων ευεργετών που συγκρατεί η δυτική ιστοριογραφία. Ο Ροκφέλερ, πρότυπο ακόμη και σήμερα της αμερικανικής φιλανθρωπίας, προσέφερε ψίχουλα στους φτωχούς ενώ παράλληλα έδινε εντολές στον πρόεδρο Ουίλσον να στέλνει τον ομοσπονδιακό στρατό για να εξοντώνει όσους απεργούσαν στις επιχειρήσεις του. Το κράτος και η βία ήταν και πάλι παρόντες, ο τιτάνας Προμηθέας, όμως, είχε δώσει τη θέση του σε μια από τις πιο σκοτεινές φιγούρες της αμερικανικής ιστορίας.
Και ο δεύτερος μεγάλος «φιλάνθρωπος» του 20ου αιώνα όμως, ο επιχειρηματίας Τζον Φορντ θα ήταν καλύτερο να μείνει στην ιστορία για την έμπρακτη στήριξη στη ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ και τον αντισημιτισμό του παρά για τις αναλογικά ασήμαντες αγαθοεργίες του.
Και οι σύγχρονοι μεγάλοι «ευεργέτες» της ανθρωπότητας όμως έχουν περισσότερα να κρύψουν στο βιογραφικό τους από όσα έχουν να παρουσιάσουν σχετικά με το φιλανθρωπικό τους έργο. Ο «μέγας φιλάνθρωπος» Τζορτζ Σόρος δαπάνησε πολύ περισσότερα χρήματα και φαιά ουσία για να κερδοσκοπήσει σε βάρος της βρετανικής και της ρωσικής οικονομίας και να ανατρέψει καθεστώτα στην ανατολική Ευρώπη και την Ασία από τον χρόνο και το χρήμα που προσφέρει για ελεημοσύνη.
Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια δεν έλειψαν και μεγάλοι «φιλάνθρωποι» που θυμήθηκαν έστω και αμυδρά το ρόλο του Προμηθέα. «Τα μέτρα κοινωνικής πρόνοιας που καλύπτουν άμεσες ανάγκες πρέπει να θεωρούνται προσωρινές απαντήσεις» σημείωνε ο Πάπας Φραγκίσκος στην τελευταία «αποστολική παραίνεσή» του και συμπλήρωνε πως «όσο δεν εξαπολύουμε επίθεση εναντίον των δομικών αιτιών της ανισότητας, λύση στα προβλήματα του κόσμου δεν θα βρεθεί!». Μιλώντας για την «χοντροκομμένη και αφελή εμπιστοσύνη στην καλοσύνη όσων έχουν οικονομική ισχύ» ο προκαθήμενος της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας εξαπέλυε μια επίθεση στην «θεοποιημένη τυραννία της αγοράς» και τον ίδιο τον καπιταλισμό θυμίζοντας τα διδάγματα της λεγόμενης «θεολογίας της απελευθέρωσης» της Λατινικής Αμερικής.
Λιγότερο μετρημένος στις εκφράσεις του ο Πίτερ Μπάφετ, γιος του Αμερικανού δισεκατομμυριούχου και «μέγα – φιλάνθρωπου» Γουόρεν Μπάφετ, με άρθο του στους New York Times στράφηκε εναντίον της «βιομηχανίας της ελεημοσύνης» η αξία της οποίας έφτασε το 2012 τα 316 δισεκατομμύρια δολάρια. Ο Μπάφετ κάνει λόγο για την «φιλανθρωπική αποικιοκρατία» η οποία στηρίζεται σε ένα σύστημα που γιγαντώνει τις ανισότητες και στη συνέχεια ξεπλένει τις αμαρτίες της με πράξεις αγαθοεργίας. Αποτελεί πρόοδο να προσφέρουμε δωρεάν Wi-Fi, αναρωτιόταν ο υιός Μπάφετ, ή θα ήταν καλύτερα να δημιουργήσουμε ένα νέο «λειτουργικό σύστημα» ότι δεν θα υπάρχουν στον κόσμο 13χρονα κοριτσάκια που πουλιούνται σαν πόρνες;
INFO
Διαβάστε:
Η αθλιότητα της φιλοσοφίας
Ο Κάρολος Μαρξ ξεσπαθώνει απέναντι στις μορφές φιλανθρωπίας που έχουν ως μοναδικό στόχο να διατηρήσουν τις σχέσεις εκμετάλλευσης.
Άρης Χατζηστεφάνου
Εφημερίδα των Συντακτών – 28/12/2013
2ο) Η φιλανθρωπία ως μορφή εξουσίας
Το
νοσοκομείο Συγγρού. Κατασκευάστηκε με χρήματα του κληροδοτήματος του
Ανδρέα Συγγρού, τραπεζίτη και εθνικού ευεργέτη. Εν ζωή είχε εμπλακεί σε
ένα από τα πρώτα χρηματιστηριακά σκάνδαλα, ενώ αποτέλεσε και παράγοντας
στην πρώτη χρεοκοπία της χώρας
Ποια είναι η θεμελιώδης φαντασίωση πίσω από τη φιλανθρωπία; Κατά πόσον η γενναιοδωρία παράγει κοινωνική αλλαγή; Μπορούν οι φιλάνθρωποι να σώσουν τον κόσμο ή απλώς αναιρούν τη φυσική κατάσταση ισότητας;
Η Λίντσεϊ Μαγκόι, κοινωνιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Εσεξ, είχε υποστηρίξει σε μια μελέτη της πως «η φιλανθρωπία μπορεί να αυξάνεται, αλλά μόνο στο πλαίσιο της ανεξέλεγκτης ανισότητας». Και όσα ακολούθησαν τα τελευταία χρόνια την επιβεβαίωσαν, δεδομένου πως η αύξηση της οικονομικής ανισότητας σε όλο τον κόσμο συνέπεσε με την αύξηση της ροής χρήματος σε φιλανθρωπικές δράσεις.
Τι κρύβεται, λοιπόν, κάτω από τον μανδύα της φιλανθρωπίας τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο; Και για ποιο λόγο καμία κυβέρνηση στη χώρα μας δεν έχει υποστηρίξει με συνέπεια τη λειτουργία του κοινωνικού κράτους ως αναπτυξιακού μέσου;
Αναπαραγωγή πατερναλιστικών μοτίβων πίσω από τη φιλανθρωπία
Στο άρθρο «Το παράδοξο της φιλανθρωπίας» η Τζουλιάνα Σρέντερ, ερευνήτρια Γνωστικής και Κοινωνικής Ψυχολογίας, ανέλυε πώς οι άνθρωποι που επιμένουν να προσφέρουν βοήθεια, το κάνουν με τρόπο πατερναλιστικό, ενώ οι αποδέκτες φιλανθρωπικών πράξεων επιθυμούν να έχουν την επιλογή του είδους της βοήθειας που θα τους παρασχεθεί. Η συγγραφέας του άρθρου χρησιμοποιεί το εξής παράδειγμα για να ξεδιπλώσει τον συλλογισμό της: Αν σας πλησιάσει ένας άστεγος και σας ζητήσει οικονομική βοήθεια, είναι πολύ πιθανό να του προσφέρετε ένα σάντουιτς αντί να του δώσετε χρήματα. Αν σας πλησιάσει ένας φίλος ζητώντας σας επίσης οικονομική βοήθεια, δεν θα σκεφτείτε καν να του πάρετε ένα σάντουιτς αλλά θα του δώσετε κατευθείαν χρήματα. Το αίτημα είναι το ίδιο και στις δύο περιπτώσεις και οι επιλογές που έχουμε για να βοηθήσουμε κάποιον είναι οι ίδιες. Αυτό που επιλέγουμε, ωστόσο, είναι διαφορετικό. Για ποιο λόγο; Γιατί όταν δωρίζουμε ένα σάντουιτς και όχι χρήματα αναπαράγουμε πατερναλιστικά μοτίβα και περιορίζουμε τις επιλογές του ατόμου. Η φιλανθρωπία είναι, δηλαδή, άλλη μια μορφή εξουσίας. Δίνω, άρα ελέγχω. Αν το δώρο στηρίζεται στο πλεόνασμα εκείνου που φαινομενικά έδωσε -όπως είχε υποστηρίξει ο Ζορζ Μπατάιγ-, το ερώτημα που προκύπτει αφορά την εξουσία του δωρητή πάνω σε εκείνον που δέχεται το δώρο, δηλαδή τη σχέση υπακοής και εξάρτησης που συγκροτείται.
Κανένας δεν μπορεί να αγνοήσει το είδος της φιλανθρωπίας που ασκείται από κυβερνήσεις οι οποίες προωθούν πολιτικές επιδομάτων αντί για πολιτικές που θα παρέχουν λύσεις. Έτσι, είναι αναπόδραστη η δημιουργία «ευεργετούμενων υπερχρεωμένων σωμάτων» και όχι ενός κράτους πρόνοιας.
Παρ' όλο που βάσεις του κοινωνικού κράτους μπήκαν τον 19ο αιώνα, όταν ο Πιερ Λερού μαχόταν για να αντικατασταθεί η εκκλησιαστική φιλανθρωπία από την ανθρώπινη κοινωνική αλληλεγγύη και ο Λεόν Μουρζουά ανέπτυσσε την πολιτική φιλοσοφία του solidalisme, δηλαδή της «αμοιβαίας ευθύνης που εγκαθίσταται ανάμεσα στους ανθρώπους».
Το πρόβλημα, ωστόσο, σήμερα με τη φιλανθρωπία -σημείωνε ο Guardian το 2016- είναι πως τα χρήματα δεν μπορούν να αγοράσουν την ισότητα. Η Monde Diplomatique είχε θίξει νωρίτερα τις «γκρίζες ζώνες της φιλανθρωπίας», δεδομένου πως για τον φιλάνθρωπο ο άλλος άνθρωπος είναι κατώτερος. Ο Σλαβόι Ζίζεκ είχε προσθέσει, από τη μεριά του, πως η φιλανθρωπία δεν είναι μόνο ένα σύμπτωμα των ανισοτήτων που δημιουργεί το οικονομικό σύστημα αλλά ένα πολύτιμο εργαλείο στα χέρια των μεγάλων επιχειρήσεων και ενδεχομένως και των κρατών που λειτουργούν ως επιχειρήσεις.
Αν δεν υπάρξει συμμετρία στο σημείο εκκίνησης θα είναι ασύμμετρη και η εξέλιξη των ατόμων. Για να υπάρχουν κάποιοι που παρέχουν, θα πρέπει να υπάρχουν κάποιοι που δεν έχουν. Δηλαδή, προϋπόθεση της φιλανθρωπίας θα είναι πάντα η ανισότητα. Γι’ αυτό και θα έπρεπε να μιλάμε για ισότιμη συμμετοχή του ατόμου ως φορέα δικαιωμάτων και για πολιτικές που έχουν στόχο τη χειραφέτησή του, λαμβάνουν υπόψη τους πολλαπλούς καταναγκασμούς στους οποίους υπάγεται ο ευάλωτος άνθρωπος, στοχεύουν στην απονομιμοποίηση αυτών των καταναγκασμών και μπορούν να οδηγήσουν στην ισότητα.
Η φιλανθρωπία δεν συμβάλλει συνεπώς στη συγκρότηση ενός κοινωνικού κράτους, ως μέρος μίας αναπτυξιακής πολιτικής. Ούτε οδηγεί στην ανασυγκρότηση μιας κοινωνίας με όρους αλληλεγγύης. Διότι η αλληλεγγύη είναι οριζόντια, όπως έγραφε ο Ουρουγουανός συγγραφέας Εντουάρντο Γκαλεάνο. «Ενώ η φιλανθρωπία είναι κατακόρυφη, πηγαίνει από πάνω προς τα κάτω».
Η εξουσία του δώρου
Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε αυτό που καταμαρτυρεί ο Παγκόσμιος Δείκτης Γενναιοδωρίας (World Giving Index) για τον τρόπο που υπάρχουμε στον κόσμο ως λαοί και κράτη. Ως γνωστόν, κάθε χρόνο το Charities Aid Foundation εκδίδει τον Παγκόσμιο Δείκτη Γενναιοδωρίας. Πρόκειται για μία κατάταξη των κρατών με κριτήριο τα χρήματα και τον χρόνο που διαθέτουν οι πολίτες της εκάστοτε χώρας σε κοινωφελείς σκοπούς ή στη βοήθεια ξένων. Με αφορμή την επέτειο των 10 χρόνων, κυκλοφόρησε στα τέλη του 2019 η λίστα με τις χώρες με τους μεγαλύτερους και μικρότερους δείκτες γενναιοδωρίας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας. Στην πρώτη θέση της παγκόσμιας κατάταξης βρέθηκαν οι ΗΠΑ, στη δεύτερη η Μιανμάρ, στην τρίτη η Νέα Ζηλανδία, στην τέταρτη η Αυστραλία και στην πέμπτη θέση Ιρλανδία. Ακολουθούν ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ολλανδία, η Σρι Λάνκα, η Ινδονησία. Αυτό είναι το Top 10 της φιλανθρωπίας.
Στον πάτο της λίστας βρίσκονται η Κίνα, η Ελλάδα, η Υεμένη, το Κράτος της Παλαιστίνης, η Σερβία, η Λιθουανία, η Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο, η Κροατία και τη Ρωσία.
Σε αυτή τη διεθνή κατάταξη γενναιοδωρίας παρατηρούμε τον τρόπο με τον οποίο η καπιταλιστική κουλτούρα επιδρά στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τη δυστυχία και τον πόνο, αναδιαμορφώνοντας τον τρόπο που σχετιζόμαστε με τους άλλους. Η επιβολή της «εξουσίας του δώρου» οδηγεί αναπόδραστα στην κατασκευή «υποκειμένου του χρέους», με το χρέος να γίνεται μέσο πειθάρχησης συμπεριφορών στις νεοφιλελεύθερες κοινωνίες.
Έτσι, η φιλανθρωπία έχει καταλήξει να είναι ένα ακόμα αυτοάνοσο του νεοφιλελευθερισμού που υπηρετεί τη φαντασίωση του ελέγχου μέσω της γενναιοδωρίας. Και όταν δεν είναι έτσι, έχει απλά άλλο όνομα: τη λένε αλληλεγγύη, έχει άλλη θεμελιώδη φαντασίωση και υπηρετεί το όραμα της χειραφέτησης.
ΠΗΓΗ: Εφημερίδα των Συντακτών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου