Αριστοτέλης Σαΐνης
Επιμέλεια: Μισέλ Φάις
«Η κοινή ημών πατρίς ευρίσκεται ακόμα μακράν…»
Ι.Κ.
Mια πρώτη περιπλάνηση στην πρόσφατη λογοτεχνική και στοχαστική αφήγηση για το 1821 που μπορεί να μην είναι μεγάλη ποσοτικά αλλά είναι ποιοτική και ενδιαφέρουσα και, το κυριότερο, αποκαλύπτει την επιτακτική συλλογική ανάγκη μας για αναστοχασμό. Ο προβληματισμός έχει μετατοπιστεί ολοφάνερα πλέον από την ηρωική εκδοχή του 1821 σε φλέγοντα ζητήματα ταυτότητας και αυτογνωσίας. Οι ίδιες διερωτήσεις επανέρχονται βασανιστικά από τη δημιουργία του αναιμικού ελληνικού κράτους στις μέρες μας και βρίσκονται με διάφορους τρόπους στην αφετηρία σύγχρονων κειμένων κάθε είδους, ποιητικών, μυθιστορηματικών ή και δοκιμιακών.
Αρχίζω από τη μελέτη 1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούρια λογοτεχνία (ΠΕΚ 2021) του Αλέξη Πολίτη, οφειλόμενο προοίμιο στην πανοραμική θεώρηση της ελλαδικής λογοτεχνίας των ρομαντικών χρόνων (Η ρομαντική λογοτεχνία στο έθνος κράτος 1830-1880, ΠΕΚ 2017). Η εκ του σύνεγγυς ματιά στη λογοτεχνική παραγωγή των επαναστατικών ετών αποδεικνύει τη συμπόρευσή της με τον παλμό της νέας εποχής.
Τα συμπεράσματα είναι εντυπωσιακά: κατ’ αρχάς, η αναζωογόνηση της ποίησης [σε σημείο, μάλιστα, ώστε «να μπορούμε να μιλάμε για παράλληλη επανάσταση» (Επτανήσιοι, Σολωμός, Κάλβος κ.ά.)], ατροφική πεζογραφία, αναιμικό θέατρο, ποσοτική υποχώρηση της λογιοσύνης που, όμως, παραμένει σταθερά ευρωπαϊκά εκσυγχρονιστική, άνοδος της κριτικής, ανάγλυφη αποτύπωση της ζωντάνιας της εποχής στον Τύπο του Αγώνα και, από τα μέσα της Επανάστασης, μια κρίσιμη αύξηση της εκδοτικής συμβολής των επαναστατημένων περιοχών.
Ωστόσο, ό,τι συνέβη αμέσως μετά τα δέκα επαναστατικά χρόνια στην ελλαδική κοινωνία συνέβη και στη λογοτεχνία της. Η αρχική ευφορία για την ανεξαρτησία σε συμπόρευση με την Ευρώπη έσβησε απότομα με την ίδρυση του ελληνικού κρατιδίου. Η επαναστατική ορμή δοκιμάστηκε στην πράξη και λύγισε από την πραγματικότητα, και η λογοτεχνία, παρά τα βήματα της ποίησης μετά το 1830, εγκλωβίστηκε στην «ελληνικότητα» για τουλάχιστον άλλα πενήντα χρόνια…
Σήμερα, διακόσια χρόνια μετά, πώς βλέπει η σύγχρονη λογοτεχνία το 1821; Θυμίζω τα τρία σχετικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2019: την «ηθοποιία» του Θωμά Κοροβίνη για την τελευταία ώρα της ζωής του Οδυσσέα Ανδρούτσου (Ολίγη µπέσα, ορέ µπράτιµε, Αγρα) και τη διπλή πολιορκία της προσωπικότητας του Ιωάννη Καποδίστρια από την πολύτροπη ιστορική βιογραφία (Κάτι κρυφό µυστήριο, Μελάνι) της Καρολίνας Μέρμηγκα και τη γραμμική εξιστόρηση της καθόδου του στην Ελλάδα από τον Αρη Σφακιανάκη (Η σκιά του κυβερνήτη, Κέδρος).
Καθόλου τυχαία, ο κυβερνήτης, το πολιτικό όραμα του οποίου χαρακτηρίστηκε η «χαμένη ευκαιρία» της Ελλάδας, επανέρχεται στο προσκήνιο. Αυτή τη φορά, η Λένα Διβάνη (Το πικρό ποτήρι. Ο Καποδίστριας, η Ρωξάνδρα και η Ελλάδα, Πατάκης 2020) εμπλουτίζει τον ιστορικό καμβά με στοιχεία ρομαντικού μυθιστορήματος, δίνοντας έμφαση στην ερωτική φιλία με τη συγγραφέα και φιλελληνίδα Ρωξάνδρα Στούρτζα (1786-1844).
Η έμπειρη στο είδος Ισμήνη Καπάνταη (Το βρωμερόν ύδωρ της λήθης, Ικαρος 2020) αναπλάθει αποσπασματικά την ατμόσφαιρα της μετά Καποδίστρια εποχής, διερευνώντας μέσα από τις διενέξεις δύο οικογενειών (οι «γηγενείς» Κομπάσηδες και οι «ξενομερίτες» Κουμάντηδες) τους αγώνες για την εξουσία στο αναιμικό ελληνικό κρατίδιο, ενώ η Αργυρώ Μαντόγλου (Τρικυμίες παθών. Τα νεανικά χρόνια του Κοραή στο Αμστερνταμ, Κλειδάριθμος 2021), συμπληρώνοντας τα κενά της βιβλιογραφίας, υπογράφει μια τολμηρή μυθιστορηματική βιογραφία που ακολουθεί τα βήματα του νεαρού Διαμαντή (Κοραή) παρέα με τον Σταμάτη (Πέτρου) στα κανάλια του Αμστερνταμ. Με θέρμη και συχνές εισβολές στη φαντασία και τις σκέψεις του νεαρού ήρωα, η αφήγηση παρακολουθεί την καλλιτεχνική διαμόρφωση του άβγαλτου ανατολίτη Σμυρνιού που αποτυγχάνει ως έμπορος και αποφασίζει να αφιερωθεί στα γράμματα! Μια πορεία που θα καταλήξει να του χαρίσει τον τίτλο του Μέγα Διδάσκαλου τους γένους.
Στο ευσύνοπτο αλλά πολυφωνικό «ασπρόμαυρο ποίημα-ντοκιμαντέρ» του Γιάννη Ευσταθιάδη (Διακόσια χρόνια μοναξιά 1821-2021, Μελάνι 2020) το ακαριαίο μοντάζ, συναιρώντας πρόσωπα και γεγονότα (π.χ. ο Κυβερνήτης νεκρός από το τρίκυκλο του Κοτζαμάνη) και ανακατεύοντας πολιτικά συνθήματα, τραγούδια και οικείες φωνές, περιγράφει επαναληπτικά ως μια «χορωδία φαντασμάτων» την «εθνική μας μοναξιά», ενώ στην κατά τόπους φρενήρη ποιητική σύνθεση της Σοφίας Διονυσοπούλου (Θυρίδα 1821, Το Ροδακιό) ένας ηθοποιός, κορυφαίος ίσως του χορού ενός λαού που χρόνια μετά τον ξένο ζυγό εξακολουθεί να βαδίζει στα τυφλά, διαλέγεται με το φάσμα του κυβερνήτη από το σχεδόν δυστοπικό παρόν μας.
Με την επιγραφή «μας υιοθέτησε ο τόπος στον καιρό / και τα σπαράγματα της παλαιάς γλώσσας» ο Θανάσης Χατζόπουλος στην τριμερή σύνθεση διαφορετικών ρυθμών και τρόπων, γεμάτη απόηχους από όλο το φάσμα της ελληνικής γλώσσας (Κρητική Αναγέννηση, δημοτικό τραγούδι, χρονικά της Τουρκοκρατίας και τη σολωμική ποίηση) δίνει τον λόγο σε φασματικές επώνυμες και ανώνυμες φωνές της ελληνικής Ιστορίας.
Τα εκτενή αφηγηματικά ποιήματα για την άλωση της Πόλης, που εναλλάσσονται με ποιητικούς μονολόγους του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στο πρώτο μέρος («Χάραμα στον Κεράτιο») δίνουν τη θέση τους σε πεζόμορφα ποιήματα εκφερόμενα από αφανείς πεσόντες της Επανάστασης («Κοινοί θνητοί»), ενώ στην τρίτη ενότητα («Απόδειπνο στη Νεμπόισα») οι αποσπασματικές αφαιρετικές συνθέσεις αφορούν το τέλος του Ρήγα Φεραίου (Υπό κατασκευήν σημαίες, Πόλις).
Αντικρίζοντας τη ριζική τομή της Επανάστασης μέσα από το πρίσμα της οικονομικής και πανδημικής κρίσης της εποχής μας, ο Γιάννης Κιουρτσάκης ανακαλύπτει στο θαύμα της Επανάστασης το ίδιο το σπέρμα της τραγωδίας: Ο εξευρωπαϊσμός, ταυτόχρονα ανάγκη και παγίδα (ως «μίμηση μιμήσεως»), και το νεοσύστατο αναιμικό κρατίδιο, ένα ιδιόμορφο υβρίδιο κοινοτισμού και νεωτερικού κράτους, στην αρχή όλων των παλινωδιών της νεοελληνικής περιπέτειας (Το θαύμα και η τραγωδία. Το εικοσιένα από τον κόσμο του Ομήρου στην παγκόσμια επαρχία, Πατάκης 2020).
Ενα σχετικά άγνωστο επεισόδιο της Επανάστασης, αλιευμένο στις Ιστορικές διατριβές του Σάθα, σχετικά με την προσπάθεια στην πιο κρίσιμη καμπή της Επανάστασης σύναψης συμμαχικής συνθήκης και δανείου μεταξύ της προσωρινής κυβέρνησης και του πτωχευμένου(!) Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου της Μάλτας, βρίσκεται στην αφετηρία του δοκιμίου που υπογράφει ο Ηρακλής Λογοθέτης (Δάνειον Εθνος, Σμίλη 2020).
Η αφήγηση παρακολουθεί την ιλαροτραγική εξέλιξη (προσέγγιση, διαπραγματεύσεις, ναυάγιο) αυτού του διπλωματικού θρίλερ που μεταμορφώνεται σε κωμωδία παρεξηγήσεων, ενώ έπονται, συνήθως σε αγκύλες, ο δοκιμιακός σχολιασμός και η αποκαλυπτική σύγκριση με την εποχή μας. Καθόλου τυχαία, τα ρευστά ειδολογικά όρια επέτρεψαν και τη συγγραφή ενός ομώνυμου θεατρικού!
Αφησα για το τέλος τα δίδυμα «λεξικογραφικά ιστορικά δοκίμια» του Νίκου Πλατή: Το μικροΜέγα Κολοκοτρωνέικο (2019) και το αποδέλοιπο Κολοκοτρωνέικο (Εκδόσεις των Συναδέλφων 2020) ως απαραίτητο συμπλήρωμά του. Με αφετηρία τα Απομνημονεύματα (1846) του Κολοκοτρώνη, τα οποία διαβάζονται προσεκτικά και αποκωδικοποιούνται εξονυχιστικά, ο ιστοριοδίφης και επινοητικός λεξικογράφος μάς δίνει ένα πανόραμα της καθημερινότητας στα χρόνια της Επανάστασης, φωτίζοντας σκοτεινές ή και αποσιωπημένες όψεις της εθνικής μας μυθολογίας. O δεύτερος τόμος κλείνει με τη γνωστή ρήση του Κολοκοτρώνη: «Ως ψάρι εις το δίκτυ σπαράζει εις πολλούς κινδύνους ακόμη η ελληνική ελευθερία»…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου