Ποιητική και ιστορική αλήθεια του Αγώνα του ‘21
της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη
Με τη μελέτη της Ο Αγώνας του ‘ 21 και η υπονόμευσή του. Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού (2016) η ιστορικός και αρχαιολόγος Μαρία Δεληβοριά ολοκληρώνει ένα σύνθετο και ιδιαίτερα σημαντικό εγχείρημα, με αφετηρία το προηγούμενο βιβλίο της, Διονυσίου Σολωμού, Η Γυναίκα της Ζάκυθος, έχθρισσα του έθνους (2012) επαξίως βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών .
Το τολμηρό όσο και σημαίνον εγχείρημα της Μαρίας Δεληβοριά αφορά στην αντιστοίχηση της ποιητικής αλήθειας που μας αποκάλυψε ο Διονύσιος Σολωμός στα έργα του, με αποκορύφωμα την Γυναίκα της Ζάκυθος, με την ιστορική αλήθεια που συνάγει η ιστορικός μελετώντας την βιβλιογραφία και συσχετίζοντας με εμβρίθεια και ευστοχία σημαντικές αναφορές, μαρτυρίες, υπομνήματα, απομνημονεύματα, αλληλογραφία των αγωνιστών και των πολιτικών, αλλά και όσων παρακολουθούν με φλεγόμενο ενδιαφέρον τα τεκταινόμενα του δραματικού, κατά την εξέλιξη και την έκβασή του, αγώνα του ‘ 21.
Από τον τίτλο ακόμη του βιβλίου της « Ο Αγώνας του ‘ 21 και η υπονόμευσή του», η ΜΔ κατευθύνει την προσοχή μας στον υπότιτλο του ερμηνευτικού δοκιμίου της Διονυσίου Σολωμού, Η Γυναίκα της Ζάκυθος ώστε να αντιληφθούμε εγκαίρως ότι στα δυο βιβλία της, η πολυσυζητημένη και πολύπαθη στην έννοιά της, αλήθεια -ποιητική και ιστορική- αναδεικνύεται σε διακύβευμα που καθιστά το εγχείρημά της αναλόγως ουσιαστικό με την τόλμη του .
./.
Χρειάζεται, εδώ, μια σύντομη όσο και αναγκαία παρένθεση σχετικά με το ζήτημα της αλήθειας, για να θυμίσουμε ότι ο Μ.Φουκώ αποκάλεσε τον δομισμό χαρούμενο θετικισμό γιατί υποκαθιστούσε κι αυτός την έννοια της αλήθειας με την έννοια της βεβαιότητας. Αποτέλεσμα ήταν να μετατρέπει την διαλεκτική σχέση γνωστικού Υποκειμένου και γνωστικού Αντικειμένου που αποτελεί τη βάση της αναζήτησης της αλήθειας, σε αναγωγή του ενός όρου στον άλλο. Ανάγοντας το Υποκείμενο στο Αντικείμενο της γνώσης, οι δομιστές μίλησαν ανοιχτά για τον θάνατό του, ενώ είναι πλέον κοινώς παραδεκτό ότι η αναπόφευκτη ενσωμάτωση του Υποκειμένου-ερευνητή στο σύστημα αναφοράς που μελετά, ανατρέπει την συνθήκη ουδετερότητας που επικαλέστηκαν ο μηχανικισμός, ο εμπειρισμός, ο θετικισμός και τα μεταμοντέρνα έκδοχά τους.
Αφήνοντας πίσω του τον δομισμό, ο Φουκώ, στην εναρκτήρια ομιλία του στο Κολλέγιο της Γαλλίας, τον Δεκ. του 1970, επανέρχεται στο ζήτημα της αλήθειας για να υποστηρίξει ότι ο χώρος όπου ευδοκιμεί η ανυποχώρητη θέληση για αλήθεια είναι η ποίηση και η τέχνη γενικότερα, αναπόσπαστα συνυφασμένες με την ελευθερία που εναντιώνεται στις εξουσιαστικές πρακτικές και στις εξαναγκασμένες αλήθειες. Οι τελευταίες προκύπτουν, όταν η θέληση για αλήθεια καμφθεί και γίνει θέληση για εξουσία.
Για τον Φουκώ, κληρονόμο της ιστορικο-κριτικής σκέψης, η εξουσία προϋποθέτει την ελευθερία ως εναντίωσή της . Χωρίς αυτήν, δεν θα υπήρχε. Γι΄αυτό οι δυο όροι δεν είναι αγεφύρωτα αντιθετικοί, αλλά συμπληρωματικοί, εφόσον προκαλούν ο ένας τον άλλο, με αποτέλεσμα όπου εξουσία εκεί και ελευθερία. Το ίδιο ισχύει και για την αλήθεια που προϋποθέτει το ψέμα που την πολεμά και αναδεικνύει το νόημα της αναζήτησής της.
,/,
Επιστρέφουμε, τώρα, στο ερμηνευτικό δοκίμιο της ΜΔ., όπου, η συγγραφέας αναφερόμενη στις πολλαπλές ερμηνείες που δέχθηκε Η γυναίκα της Ζάκυθος, αυτό το πλέον αινιγματικό έργο της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, δείχνει ότι οι λόγοι που, από την φτιάξη του, είναι δυσπρόσιτο και δυσερμήνευτο, οφείλονται στον τρόπο με τον οποίο ο Σολωμός συνδύασε την ωμή σάτιρα της ιστορικής πραγματικότητας – που εκφράζει την αβυσσαλέα οργή όσων ζούσαν ή παρακολουθούσαν τα « συμβεβηκά» του αγώνα- με το δύσκολο είδος της αλληγορίας που του επέτρεψε να εξατομικεύσει την ανθρώπινη δεινότητα στην απύθμενη κακότητα μιας Ζακυνθινής που η σκιώδης φιγούρα της ως «έχθρισσας του έθνους» αρκεί για να προκαλέσει τρόμο και προβληματισμό στον συγκαιρινό, στον παράκαιρο και εντέλει στον άκαιρο ( διαχρονικό) αναγνώστη.
Το δυσερμήνευτο, λοιπόν, της Γυναίκας της Ζάκυθος οφείλεται στην αδυναμία των ερμηνευτών να κατανοήσουν τον λόγο για τον οποίο ο Σολωμός θέλησε να κρατήσει το έργο στο ύψος ενός αινίγματος που μπορεί να παίξει έγκαιρα, παράκαιρα και εντέλει άκαιρα και διαχρονικά, καταλυτικό ρόλο στην τραγική μοίρα ενός ολόκληρου έθνους, μόνον αν φυλάξει για τον αναγνώστη τη λύση του. Πολύ περισσότερο που αυτή η «διαβόλισσα» της Ζάκυθος δεν συντρίβεται τελικά, όπως ονειρεύεται ο Ιερομόναχος Διονύσιος, αλλά σώζεται με την συνέργεια της υποκρισίας και/ή της αφέλειας, καθώς αντί να ενσαρκώνει την τραγικότητα που συντρίβει τον ήρωα ή την ηρωίδα, προσωποποιεί το κακό .
Το μυστικό που κρατά άλυτο το αίνιγμα και δικαιολογεί το δυσοίωνο όραμα του Σολωμού για την επερχόμενη μοίρα των Ελλήνων είναι κρυμμένο στα συμπεράσματα στα οποία φτάνει ο ίδιος, παρακολουθώντας τις εμφύλιες διαμάχες που σα φόντο, διαδραματίζονται σε δεύτερο πλάνο, από την αρχή ακόμη του αγώνα και μέχρι το 1826, οπότε αρχίζει ο δικός του αγώνας για την συγγραφή του έργου.
Αυτά τα συμπεράσματα είναι καρπός, λοιπόν, των στοχαστικών κρίσεών του για ενέργειες, πράξεις , παθήματα που μαθαίνει από προφορικές και γραπτές μαρτυρίες για τις τροπές του αγώνα. Για τον ιστορικό, αυτές οι υπό εξέταση μαρτυρίες ως αντικείμενα του κρίνειν αποτελούν την βάση αναζήτησης της ιστορικής αλήθειας ενός αγώνα που με την έσωθεν και έξωθεν υπονόμευσή του, κατέληξε να συγκεράσει την απελευθέρωση με την εξάρτηση του πρώτου εθνικού κράτους που ιδρύθηκε στην Ευρώπη, με επανάσταση του λαού .
Για τον ποιητή και ακριβέστερα για τον μεγάλο ποιητή, τα τεκταινόμενα και όσα μιλούν γι΄αυτά εσωτερικεύονται σε βιώματα αποκαλυπτικά της αλήθειας του ‘ 21 που, όπως απέδειξαν τα έργα του Σολωμού, υπήρξε η κορυφαία όσο και κρίσιμη στιγμή όχι μόνον για την ζωή των σύγχρονων Ελλήνων, αλλά και για την δική του ζωή .
Η αγωνία του μη μετατρέψει σε κούφιο δίδαγμα όσα ζει σα να ναι ανάμεσα στους πολιορκημένους στο Μεσολόγγι, αλλά και όσα κρίνει, εσωτερικεύοντας την οργή των αγωνιστών για τους ολιγάρχες που διαχειρίζονται τον αγώνα τους, τον οδηγεί σε αλλεπάλληλα σχεδιάσματα της Γυναίκας της Ζάκυθος.
Η ίδια αγωνία μη καταστρέψει το δέος, την έκπληξη, τον συγκλονισμό που μπορεί να προκαλέσει η πένα του στους στοχαστικούς αναγνώστες γίνεται αγώνας με τα εμπόδια, που συναντά στην επιθυμία του όχι μόνον να αποκαλύψει την αλήθεια, αλλά να την υψώσει σε νόημα μοναδικό και καθολικό, στην ηθική διάστασή του.
Η επιθυμία του, όμως, συγκλονίζοντας τους , να τους κάνει να ξανασκεφτούν την ανακολουθία αιτίων και συνεπειών που σπέρνει η θέληση για επιβολή όσων ονειρεύονται να διαδεχτούν τον σουλτάνο, πρέπει να μένει κρυφή ώστε οι αναγνώστες να την ανακαλύψουν από μόνοι τους, αναλογιζόμενοι μαζί με την δημοκρατική προοπτική του αγώνα, τι σημαίνει η αλήθεια που τους αποκαλύπτει το έργο του. Γιατί μόνον όταν υψωθεί στην ηθική διάστασή του, το νόημα της αλήθειας μπορεί να γίνει γνώμονας για ένα ολόκληρο έθνος .
Η αποκάλυψη της ποιητικής αλήθειας και του πολιτικού-ηθικού νοήματός της συναρτάται από την υψηλή ποιητικότητα του έργου, στην οποία φτάνει μόνον ο μεγάλος ποιητής με τον λόγο του. Και ο Σολωμός δεν είναι Αλέξανδρος Σούτσος που ριμάρει προς τέρψι και παραμυθία « Εις τον ωραίον Βόσπορον, εις της Τρυφής τα στήθη/ Η Ποίησης της νέας μας Ελλάδος εγεννήθη..» ( ο.π. σ.). Ο λόγος του Σολωμού, από φορέας κριτικής δύναμης, γίνεται όργανο αποκάλυψης, η λογιστική διάνοια, λογισμός και το συναίσθημα, συγκλονισμός. Μόνον έτσι και μόνον γι΄αυτό, το ποιητικό έργο του αξιώνεται την αλήθεια που εκφράζει το κοινό όφελος ενός ολόκληρου έθνους .
./.
Εχοντας ανασυνθέσει την ποιητική οπτική υπό την οποία ο Σολωμός μπόρεσε να μιλήσει συμβολικά και αλληγορικά για την υπονόμευση του αγώνα του ‘ 21 για ελευθερία και σύνταγμα, η ΜΔ προχωρεί στην δεύτερη και τελική φάση του εγχειρήματός της, με τη μελέτη της Ο αγώνας του ‘ 21 και η υπονόμευσή του. Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού, ( 2016).
Στο έργο αυτό, η συγγραφέας μετακινείται από την οπτική γωνία του μεγάλου ποιητή στην οπτική γωνία του άξιου ιστορικού που ανασυστήνει τις κρυφές αλληλουχίες ιστορικών στοιχείων από τον τύπο της εποχής, τα υπομνήματα των πολιτικών, τα απομνημονεύματα των αγωνιστών, τις εκθέσεις ξένων περιηγητών και ελλήνων σχολιαστών και αναλυτών της επανάστασης του ‘21͘ και έρχεται αντιμέτωπη με την ιστορική αλήθεια συμβάντων και γεγονότων, στα οποία προγενέστεροι ιστορικοί της επανάστασης του ‘21 απέφυγαν να εστιάσουν την προσοχή τους.
Τα ιστορικά στοιχεία και οι αλληλοσυσχετίσεις τους που διερευνά η ΜΔ συστήνουν ένα λαβύρινθο και για να βγει από το σκοτάδι που προκαλεί με την περίπλοκη διάταξή του, χρειάστηκε η συγγραφέας να έχει για μίτο έναν αδέκαστο γνώμονα . Και βέβαια, ένα τέτοιο μίτο κρατά ο Σολωμός με το έργο του.
Τιτλοφορώντας τα περισσότερα από τα δεκαπέντε κεφάλαια της μελέτης της με σημαίνουσες φράσεις από τη Γυναίκα της Ζάκυθος ( όπως πχ. με την φράση « τούτος ο τόπος είναι κεραυνοκράχτης» που ξεστομίζει ο Ιερομόναχος Διονύσιος, στην απόγνωσή του να διώξει τους εραστές “της έχθρισσας του έθνους”), η ΜΔ τις χρησιμοποιεί σαν φακό για να ρίξει φως σε κρίσιμες φάσεις του οκτάχρονου αγώνα, καταλυτικές για την έκβασή του. Οι σελίδες που καλύπτουν την πολιορκία του Μεσολογγίου, την δραματική προσμονή ανεφοδιασμού που ζουν οι Μεσολογγίτες μέχρι την έξοδό τους, με κατάληξη το πέσιμο του Μεσολογγίου, συγκλονίζουν τον αναγνώστη. Τον βοηθούν να καταλάβει γιατί η τύχη του αγώνα του ‘ 21 συνδεόταν με την τύχη ολόκληρου του τότε κόσμου.
Σε αυτή την δεύτερη μελέτη, η ΜΔ αντιστοιχεί το νόημα της ποιητικής αλήθειας που μας αποκάλυψε ο Δ. Σολωμός στα μεγάλα έργα του (Ελεύθεροι πολιορκημένοι, Η Γυναίκα τα Ζάκυθος, Διάλογος Ποιητή και Σοφολογιώτατου, Ο Κρητικός, κα.) με την ιστορική αλήθεια του εθνικο-απελευθερωτικού και κοινωνικού αγώνα του ’21, που υπήρξε η μεγάλη τομή στην Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας.
Και τις αντιστοιχεί γιατί η σύλληψη και η αποκάλυψη της ποιητικής αλήθειας και του ηθικο-πολιτικού νοήματός της θα ήταν αδύνατες χωρίς μαρτυρίες και χωρίς αναψηλάφηση γεγονότων, συμβάντων και κρίσεων των αγωνιστών και των παρατηρητών που τα ζουν και τα ιστορούν ώστε να μείνουν απαράγραπτα στην ιστορική μνήμη. Και αντιστρόφως, η αναζήτηση της ιστορικής τους αλήθειας θα ήταν εξίσου αδύνατη χωρίς το πνεύμα του μεγάλου ποιητή που με όσα γράφει αποκαλύπτει τη σημασία και το νόημα όσων είδε και έζησε. Αυτά εμπνέουν και κατευθύνουν τις ιχνηλασίες του ιστορικού.
Αυτό που χωρίζει τις δυο ομόλογες αλήθειες είναι, θα λέγαμε, με τα λόγια του Μπατάιγ, στη μελέτη του για Τα Ανθη του κακού του Μπωντλαίρ, μια ημιδιαφανής μεμβράνη. Αυτή εξυφαίνεται όσο ο μεγάλος ποιητής κατορθώνει με μέθεξι να συγκεράσει την υποκειμενικότητά του με το αντικείμενο ηδονής και οδύνης που είναι μια επανάσταση. Ο αυτοσυνείδητος ιστορικός χρειάζεται, με τη σειρά του, να την διαρρήξει για να οικειωθεί την ποιητική αλήθεια και να υψώσει το νόημά της σε γνώμονα των ιστορικών του αναδιφήσεων.
Έτσι , δυο ριζικά διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης της ιστορικής πραγματικότητας , όπως είναι η ποίηση και η ιστορική επιστήμη, συναντώνται υπογείως, στο σημείο όπου συγκλίνουν οι όροι που τις καθιστούν δυνατές. Και αυτοί έχουν να κάνουν με το μεταφυσικό ( κοσμοθεωρητικό-οντογνωσιοθεωρητικό) τους υπόβαθρο.
Ο Αγώνας του ΄21 και η υπονόμευσή του είναι , λοιπόν, καρπός ενός εγχειρήματος που περατώνεται σε δυο φάσεις που η μια χρησιμεύει ως οδηγός και κατεύθυνση για την άλλη. Πρόκειται, γι΄αυτό, για ένα έργο πυκνό, που εστιάζει με θαυμαστό τρόπο στην ουσία και προς μεγάλη έκπληξη του αναγνώστη, αριστοτεχνικά ευκολοδιάβαστο. Διαβάζοντας το, ο αναγνώστης αποκομίζει, σαν δική του ανεξίτηλη εμπειρία την ολέθρια συνέργεια της μανίας για εξουσίαση με την φαυλότητα που υπέσκαψαν τις δημοκρατικές προοπτικές αυτής της rivolozione terminate ma non completa, ( Φώσκολος), οδηγώντας την, καταλυτικά και αμφίρροπα , σε μια συνθήκη δικαίωσης και συγχρόνως ματαίωσης ( σ. 231).
Αν οι νέες γενιές είχαν την ευκαιρία να αφομοιώσουν το πολιτικό
και ηθικό νόημα της ποιητικής και της ιστορικής αλήθειας του αγώνα του
‘21 που ανέδειξε με τόση καθαρότητα η Μαρία Δεληβοριά, οι ελπίδες
για το μέλλον τους δεν θα ήταν έωλες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου