Στη δημοκρατία, όλοι οι κριτές κρίνονται – Ένα κείμενο για την αξιοπιστία της Ελληνικής Δικαιοσύνης

Τα τελευταία χρόνια η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕλΕΔΑ) έχει υποχρεωθεί εκ των πραγμάτων να επισημαίνει με ολοένα αυξανόμενη ένταση ότι το σύστημα απονομής δικαιοσύνης στη χώρα μας εμφανίζει σοβαρότατες παθολογίες. Οι παθολογίες αυτές κάθε άλλο παρά εξαντλούνται στις γνωστές πολυετείς καθυστερήσεις στην εκδίκαση των υποθέσεων. Αντίθετα, ο προβληματισμός που εντείνεται εδώ και χρόνια αφορά τη διεξοδικότητα της διερεύνησης των ποινικών υποθέσεων, την αμεροληψία και την ανεξαρτησία της κρίσης των δικαστικών αρχών, καθώς και, γενικότερα, την ποιότητα της έννομης προστασίας που παρέχουν τα δικαστήρια. Αυτοί οι παράγοντες συνιστούν έναν από τους σημαντικότερους—αν όχι τον σημαντικότερο—παράγοντα αρνητικής επιρροής στην ποιότητα του κράτους δικαίου της Δημοκρατίας μας. Τον προβληματισμό αυτό φαίνεται να συμμερίζεται ανοικτά πλέον και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.^[1]

Το έγκλημα των Τεμπών, το ναυάγιο της Πύλου και το σκάνδαλο των υποκλοπών, υποθέσεις τις οποίες παρακολουθεί στενά τόσο το Σωματείο μας, όσο και το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας αποτελούν μόνον την κορυφή του παγόβουνου. Αποτελούν ίσως τις χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις μιας άκρως αμφιλεγόμενης -κατ’ ορισμένους, μάλιστα, προκλητικής- στάσης των δικαστικών αρχών απέναντι στους πολίτες και τα θεμελιώδη δικαιώματά τους. Η στάση αυτή έχει εκθρέψει τη γενικότερη εντύπωση, που αποτυπώνεται πλέον δημοσκοπικά με κραυγαλέο τρόπο, ότι τα δικαστήρια -κατ’ εξοχήν σε ανώτατο επίπεδο αλλά όχι μόνο- συντονίζονται με την εκτελεστική εξουσία σε σημείο μάλιστα που να αποβλέπουν συστηματικά στη συγκάλυψη των ευθυνών της, πολιτικών και ποινικών. Δυστυχώς αυτές οι υποθέσεις δεν είναι οι μόνες που μαρτυρούν ότι κάτι δεν πάει καλά στη χώρα μας με τους θεσμούς γενικότερα αλλά και με τη Δικαιοσύνη ειδικότερα.

Για την ακρίβεια, εδώ και χρόνια, πλήθος ανακοινώσεων της ΕλΕΔΑ, οφειλόμενες κυρίως στην τρέχουσα επικαιρότητα, περιστρέφονται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, γύρω από σοβαρές παθογένειες, που θίγουν το κράτος δικαίου στον πυρήνα του και τη θεσμική αξιοπιστία του όλου δικαστικού συστήματος, χωρίς αυτό να φαίνεται να ενδιαφέρεται να τις εξαλείψει και να αποκαταστήσει την εικόνα του στα μάτια των πολιτών: «στραβά μάτια» όσον αφορά την υπέρμετρη βία των αστυνομικών και την ιδιότυπη ατιμωρησία που απολαμβάνουν^[2], «διεκπεραιωτική» αντίληψη για τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων των κρατουμένων^[3], των μεταναστών, των προσφύγων^[4] ή ακόμη και των αιτούντων ιθαγένεια^[5], μεροληπτική στάση υπέρ της Εκκλησίας^[6], την επιθετική στάση απέναντι στις Ανεξάρτητες Αρχές^[7] αλλά και παρεμβάσεις στην πολιτική ζωή με την ευθεία απειλή ποινικών κυρώσεων.^[8] Τα φαινόμενα αυτά πλαισιώνονται από ορισμένες κρίσιμες θεσμικές εξελίξεις των τελευταίων ετών: Οι συνεχείς τροποποιήσεις της διοικητικής δικονομίας, αρχής γενομένης από τον Ν. 3900/2010, έχουν αναγάγει το Συμβούλιο της Επικρατείας σε τελικό, απόλυτο και, άρα, αλάνθαστο κριτή του τί δικαιώματα δίνει το Σύνταγμα στους πολίτες. Από την άλλη πλευρά, οι τελευταίες αλλαγές του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας έχουν επιβεβαιώσει θεσμικά τις υπερεξουσίες που έχουν αποκτήσει στην πράξη της λειτουργίας του ποινικού συστήματος οι εισαγγελείς και, κυρίως, ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου. Όλα αυτά σκιαγραφούν μια ζοφερή εικόνα για τη Δικαιοσύνη στη χώρα: διεκπεραιωτική αδιαφορία για τους αδυνάτους και «στραβά μάτια» για τους ισχυρούς, κυβερνήτες και ιδιώτες. Είναι πράγματι θλιβερό να βλέπει κανείς να επαληθεύεται στη χώρα του το λαϊκό ρητό «η δικαιοσύνη είναι σαν τα φίδια: δαγκώνει μόνο τους ξυπόλητους». Αυτό άλλωστε καταδεικνύουν οι δεκάδες καταδίκες της χώρας μας τα τελευταία χρόνια στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και οι εκατοντάδες εκκρεμείς υποθέσεις.

Προσοχή: αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν εκπρόσωποι της δικαστικής εξουσίας που ασκούν ευσυνείδητα και με τιμή το λειτούργημά τους. Αντιθέτως, η ΕλΕΔΑ, δεκάδες φορές τα τελευταία χρόνια, έχει επικροτήσει δικαστές και δικαστικές ενώσεις, που κόντρα στο ρεύμα της πολιτικής εξουσίας, έχουν υιοθετήσει θαρραλέες αποφάσεις και θέσεις -ακόμη και με προσωπικό κόστος. Εκεί ακριβώς όμως εντοπίζεται και μέρος του προβλήματος: η έντιμη στάση στα εγκλήματα των ισχυρών σπανίζει και όταν αυτή υφίσταται ενδέχεται να έχει κόστος.

Η ζοφερή αυτή εικόνα δεν αποτελεί απλώς εντύπωση της ΕλΕΔΑ, αλλά αντανακλά την άποψη της πλειονότητας των συμπολιτών μας. Τα αποτελέσματα των σχετικών δημοσκοπήσεων είναι χαρακτηριστικά: στην ετήσια έρευνα της Public Issue για την εμπιστοσύνη στους θεσμούς το 70% των πολιτών απαντά ότι (μάλλον) δεν εμπιστεύεται τη Δικαιοσύνη και τους δικαστές^[9]. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όταν ξεκίνησαν οι μετρήσεις το 2007, o αντίστοιχος αριθμός ήταν 44%, ενώ το 2018 ήταν στο 33%. Δηλαδή η απώλεια της εμπιστοσύνης των πολιτών στη Δικαιοσύνη έχει υπερδιπλασιαστει σε μόλις 6 χρόνια ενώ κάθε μέτρηση έκτοτε σημειώνει αρνητικό ρεκόρ.

Αντίστοιχα είναι και τα ευρήματα των δημοσκοπήσεων που γίνονται στο πλαίσιο του εγκλήματος των Τεμπών: σε πρόσφατη δημοσκόπηση της Alco, στο ερώτημα «πόσο εμπιστεύεστε τη Δικαιοσύνη για την έρευνα και την απόδοση ευθυνών για το δυστύχημα των Τεμπών;» το 67% των πολιτών απαντά «καθόλου» ή «λίγο». Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η απάντηση των πολιτών στο ερώτημα «Δύο χρόνια μετά το δυστύχημα στα Τέμπη θεωρείτε ότι έγινε από την κυβέρνηση προσπάθεια συγκάλυψης;» με το 72% να απαντά «Ναι», το 11% να μην απαντά και μόλις το 17% να πιστεύει πως δεν έχει γίνει τέτοια προσπάθεια.^[10]

Η απώλεια της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τη Δικαιοσύνη και συνολικά τους θεσμούς και η διαφαινόμενη διαπλοκή της δικαιοσύνης με την εκτελεστική εξουσία είναι ένα εξαιρετικά σοβαρό ζήτημα, όχι απλά για την ποιότητα της Δημοκρατίας στη χώρα μας, αλλά για την ίδια την επιβίωσή της. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, το να αναγνωρίζεται ως πρόβλημα και να δηλώνεται ρητά δεν αποτελεί ούτε λαϊκισμό, ούτε παρέμβαση στην ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, όπως επιμένουν κάποιοι, αλλά απαραίτητη υπόμνηση προκειμένου να απαντήσουμε στο θεμελιώδες ερώτημα σε τι είδους πολιτεία θέλουμε να ζούμε.

Το ερώτημα αυτό δεν είναι θεωρητικό αλλά βαθιά πρακτικό και την παρούσα στιγμή ασφυκτικά πιεστικό: Μπορούμε άραγε -εν όψει και της συνταγματικής αναθεώρησης που επίκειται- να ορθώσουμε αναχώματα στον αναπόφευκτο έλεγχο και επιρροή που η εκτελεστική εξουσία, αδέσμευτη από τη πειθαρχημένη κοινοβουλευτική της στήριξη, ασκεί στο δικαστικό σύστημα μέσω της επιλογής της ηγεσίας του; Μπορούμε να επινοήσουμε και να θέσουμε σε λειτουργία θεσμικούς μηχανισμούς ικανούς να ελέγχουν αποτελεσματικά τη Δικαιοσύνη, χωρίς να παρεμβαίνουν σε αυτή; Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου είναι πεπεισμένη ότι μπορούμε. Γιατί σε τελική ανάλυση, η Δημοκρατία δεν χρειάζεται «φύλακες» και «προστάτες». Στη Δημοκρατία, ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης σημαίνει ότι όσοι ασκούν εξουσία (πρέπει να) κρίνονται, με πρώτους τους ίδιους τους κρίνοντες.

Υποσημειώσεις:

^[1] Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σε δύο πρόσφατες αποφάσεις του σχετικά με υπόθεση επαναπροώθησης και αστυνομικής βίας αντίστοιχα, υπενθύμισε ότι το ελληνικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης απέτυχε να προστατεύσει τους προσφεύγοντες Α.R.Ε. κατά Ελλάδας της 07.01.2025 και Παναγιωτόπουλος και άλλοι κατά Ελλάδας της 21.01.2025.

^[2] Η αστυνομική βία και αυθαιρεσία κλιμακώνονται σε ένα καθεστώς πλήρους ατιμωρησίας – Μάιος 2022, ΕΛ.ΑΣ.: Ζητήµατα Υπέρµετρης Αστυνοµικής Βίας και Αυθαιρεσίας – Δεκέμβριος 2022, Αστυνομία, Βία και Δικαιώματα: Μια επισκόπηση της αστυνομικής αυθαιρεσίας στην Ελλάδα – Σεπτέμβριος 2024.

^[3] Υφ΄ όρον απόλυση κρατουμένων: ζήτημα κράτους δικαίου, όχι «κοινού περί δικαίου αισθήματος» – Ιούλιος 2022, Ποιος θυμάται τα δικαιώματα των κρατουμένων; – Σεπτέμβριος 2023.

^[4] Τα pushbacks ως de facto πολιτική της Ελλάδας, σύμφωνα με τον Ειδικό Εισηγητή του OHE – Ιούνιος 2022, Επικίνδυνη για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα η Πρόσφατη Απόφαση του ΣτΕ (1500/2022 – Α΄ Τμήμα) – Ιούλιος 2022, Περάτωση προκαταρκτικής εξέτασης από την εισαγγελία του Ναυτοδικείου Πειραιά για το ναυάγιο της Πύλου – Δεκέμβριος 2024.

^[5] Πάλι εκτός κράτους δικαίου η πολιτογράφηση; – Μάιος 2023.

^[6] Υπέρ της Ορθόδοξης κατήχησης (ξανά) το ΣτΕ – Σεπτέμβριος 2023

^[7] Οι Ανεξάρτητες Αρχές υπό διωγμό – Οκτώβριος 2023

^[8] Η Εμπιστοσύνη στη Δικαιοσύνη δεν Αποκαθίσταται με Απειλές – Φεβρουάριος 2025

^[9] Εμπιστοσύνη στους Θεσμούς – Η ετήσια έρευνα της Public Issue για το 2024, 11/4/2025

^[10] Καθημερινή, “Δημοσκόπηση ALCO: Τι πιστεύουν οι πολίτες για τα Τέμπη”, 19/2/25

ΠΗΓΗ: Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕλΕΔΑ)