Η λαιμαργία των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) : Η αρπαγή της γης (Μέρος 1ο) - Περιβαλλοντικές επιπτώσεις (Μέρος 2ο) - Του Δημήτρη Μπριασούλη*

ΠΗΓΗ σκίτσου

 

***

 

                                                                          © Dreamstime.com

Η λαιμαργία των ΑΠΕ

Δημήτρης Μπριασούλης*

Μέρος πρώτο – Η αρπαγή της γης

Καθώς ανηφορίζουμε το στενό μονοπάτι μέσα στο πυκνό ελατό-δάσος, νιώθουμε τη φύση γύρω μας σαν μια ζωντανή αγκαλιά από μυρωδιές, χρώματα, ήχους από θροΐσματα φύλλων και κελάρυσμα νερών, άτακτες κινήσεις εντόμων, τιτιβίσματα και βιαστικά πετάγματα πουλιών, απόμακρα βελάσματα... 

    • Πολύ όμορφο τοπίο! Πάρε βαθιές ανάσες να αναζωογονηθείς!
    • Σωστά! Ας ξεκουραστούμε όμως λίγο μετά από τόσες ώρες πεζοπορίας.
    • Καλή ιδέα. Μια και μίλησα για τοπίο... Βλέπεις εκεί δεξιά, τη τρίτη βουνοκορφή της οροσειράς; Θέλουν να βάλουν ανεμογεννήτριες και εκεί! Έχουν στήσει σταθμό μετρήσεων. Έχει ξεσηκωθεί ο κόσμος σε όλα τα χωριά της περιοχής και ζητάνε την συνδρομή οργανώσεων και πολιτών να σταματήσουν την καταστροφή.
    • Μα γιατί το λες καταστροφή; Δεν συμφωνείς ότι η πράσινη ενέργεια χωρίς τους ρύπους από τα στερεά καύσιμα είναι η λύση για το ενεργειακό πρόβλημα και την κλιματική αλλαγή; Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) είναι πιο φιλικές προς το περιβάλλον!
    • Δεν είναι τόσο απλό. Ας διορθώσουμε πρώτα τους ορισμούς! Τα αιολικά και τα φωτοβολταϊκά (Φ/Β) πάρκα δεν είναι πηγές ανανεώσιμης ενέργειας. ΑΠΕ είναι ο ήλιος, ο άνεμος, η βιομάζα, η κυκλοφορία του νερού…. Τα Φ/Β και οι ανεμογεννήτριες είναι μη-ανανεώσιμα μηχανικά συστήματα σχεδιασμένα να εκμεταλλεύονται τις ΑΠΕ για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Θα τα λέμε συστήματα ΑΠΕ (Σ-ΑΠΕ).
    • Ναι αλλά παράγουν πάντως ηλεκτρική ενέργεια χωρίς ρύπους.
    • Σωστά, εν μέρει. Αλλά με τι κόστος παράγουν; Ο βαθμός μετατροπής της ηλιακής ενέργειας σε ηλεκτρική από τα Φ/Β είναι χαμηλός. Για τα κλασικά πλαίσια με Φ/Β κύτταρα (PV cells) ο μέσος βαθμός απόδοσης της μετατροπής εκτιμάται μόλις στο 15%-22% καθώς εξαρτάται από πολλούς παράγοντες (π.χ., γεωγραφική θέση, γωνία κλίσης, θερμοκρασία, ταχύτητα του ανέμου, απώλειες των αγωγών, ρύπανση, σκίαση κ.α.)^1,2. Νέες τεχνολογίες, για παράδειγμα τα perovskite solar cells παρουσιάζουν αυξημένες αποδόσεις (25-30%), αλλά επίσης αυξημένες αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα λόγω της χρήσης τοξικών υλικών με άγνωστες επιπτώσεις οικοτοξικότητας και τοξικότητας στον άνθρωπο και αυξημένο περιβαλλοντικό και κατασκευαστικό κόστος ^3,4.
    • Αυτό δεν το ήξερα. Και τα αιολικά;
    • Οι ανεμογεννήτριες έχουν μέση απόδοση μετατροπής της κινητικής ενέργειας του ανέμου (η οποία οφείλεται επίσης στην ηλιακή ενέργεια) σε ηλεκτρική στο εύρος 25%-45% (θεωρητικό max. Betz limit 59%) ⁵. Ο βαθμός απόδοσης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως η ταχύτητα του ανέμου, ο σχεδιασμός της γεννήτριας, οι απώλειες λόγω τριβών, η μη-ομοιόμορφη ροή περί την ανεμογεννήτρια, ο μη βέλτιστος σχεδιασμός για όλη την κλίμακα ταχυτήτων ανέμου, κτλ.^6,7
    • Αλλά και πάλι, έχουμε καθαρή ενέργεια, έστω και με χαμηλό βαθμό μετατροπής σε ηλεκτρική ενέργεια. 
    • Αυτός ο χαμηλός βαθμός μετατροπής σε ηλεκτρική ενέργεια όμως είναι ο μέγιστος δυνατός και δεν είναι σταθερός! Πρακτικά, τις νυκτερινές ώρες τα Φ/Β δεν αποδίδουν και τις ημέρες με συννεφιά, αποδίδουν ελάχιστα. Τα αιολικά, εάν υπάρχει άπνοια επίσης έχουν μηδενική απόδοση, ενώ η λειτουργία τους ξεκινά με ένταση ανέμου (3-4 m/s) με μικρή απόδοση η οποία αυξάνει με την αύξηση της έντασης του ανέμου (καθώς η αιολική ενέργεια είναι ανάλογη με τον κύβο της ταχύτητας του ανέμου). Αλλά και με ισχυρό άνεμο (20 - 25 m/s) απενεργοποιούνται για να μην υποστούν μηχανική ζημιά. Επομένως, ο πραγματικός βαθμός μετατροπής της ηλιακής ή της αιολικής ενέργειας σε ηλεκτρική θα πρέπει να εκτιμηθεί συνολικά για ολόκληρο τον χρόνο ζωής των Σ-ΑΠΕ και όχι στιγμιαία και υπό ιδανικές συνθήκες! Και από αυτόν τον σημαντικά μειωμένο συνολικό βαθμό μετατροπής σε ηλεκτρική ενέργεια, θα πρέπει να αφαιρεθεί η ενέργεια που δαπανάται για την παραγωγή των μη ανανεώσιμων υλικών που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή και εγκατάσταση των συστημάτων αυτών, την συντήρησή τους, την διαχείριση των αποβλήτων στο τέλος της ωφέλιμης ζωής τους. 
    • Με προβληματίζεις με όλα αυτά που λες. Συμπεραίνω ότι το σημαντικότερο πρόβλημα των Σ-ΑΠΕ είναι η μεγάλη αστάθεια και τυχαιότητα παραγωγής ενέργειας από Φ/Β και αιολικά, με μεγάλες διακυμάνσεις άσχετα με την ζήτηση και μάλιστα με πολύ μικρό συνολικό βαθμό απόδοσης.
    • Μπράβο! Ας συνεχίσουμε την ανάβαση μας, να απολαύσουμε τη διαδρομή, και στην επόμενη στάση θα συνεχίσουμε. 

Μετά από 2 ώρες πεζοπορία.
    • Είναι καλά εδώ στο διάσελο για το δεύτερο διάλλειμά μας; Να πάρουμε και λίγη ενέργεια. Έχουμε φρούτα, νερό, καλή θέα και σκιά.
    • Συμφωνώ. Λοιπόν; Πως αντιμετωπίζεται η αστάθεια, τυχαιότητα και οι μεγάλες διακυμάνσεις της παραγωγής των Σ-ΑΠΕ; 
    • Βασικά δεν αντιμετωπίζονται σε επίπεδο Σ-ΑΠΕ. Στην περίπτωση της ελλειμματικής παραγωγής ενέργειας Σ-ΑΠΕ σε σχέση με την ζήτηση οι επεμβάσεις που γίνονται μπορεί να περιλαμβάνουν συνδυασμό Σ-ΑΠΕ, με έγχυση ενέργειας για λίγες ώρες από μπαταρίες αποθήκευσης ή υβριδικά, εφόσον υπάρχουν, και/ή εισαγωγή ενέργειας από γειτονικές χώρες. Αυτές οι παρεμβάσεις, αποθήκευσης και εισαγωγών ενέργειας, προσθέτουν ένα πολύ σημαντικό κόστος στη διαχείριση του δικτύου και στη λειτουργία των Σ-ΑΠΕ.
    • Επομένως είναι αδύνατον να βασιζόμαστε αποκλειστικά σε Σ-ΑΠΕ. Και όταν έχουμε πλεονάζουσα παραγωγή από Σ-ΑΠΕ σε σχέση με την ζήτηση;
    • Στην αυτή τη περίπτωση δημιουργούνται συμπληρωματικές τεχνικές παρεμβάσεις οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν αποθήκευση σε μπαταρίες (υβριδικά συστήματα), ή εξαγωγή ενέργειας σε γειτονικές χώρες. Επειδή όμως σήμερα υπάρχουν ελλείψεις κατάλληλων υποδομών αποθήκευσης, ή/και τα δίκτυα είναι ανεπαρκή για να διαχειριστούν την πλεονάζουσα ενέργεια που παράγεται, ή/και μπορεί να υπάρχει χαμηλή ζήτηση σε κάποιες περιόδους, απλά  επιβάλλονται περικοπές στην απορρόφηση ρεύματος από Σ-ΑΠΕ για όσο χρόνο χρειασθεί μέχρι να επανέλθει κάποια ισορροπία παραγωγής Σ-ΑΠΕ - ζήτησης στο σύστημα. Το 2024, οι απορρίψεις «πράσινης» παραγωγής άγγιξαν τις 900 GWh (το 50% για λόγους παραβίασης των Προγραμμάτων Αγοράς). ⁸
    • Και εφόσον περικόπτεται η απορρόφηση ενέργειας Σ-ΑΠΕ υποθέτω μειώνεται ακόμη περισσότερο ο συνολικός βαθμός απόδοσης τους; 
    • Σωστά! Και μάλιστα αυτός ο χαμηλός βαθμός απόδοσης έχει και σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. 
    • Τι εννοείς;
    • Τα Φ/Β πάρκα κατ’ αρχάς, μαζί με τα συνοδά έργα, καταλαμβάνουν πολύ μεγάλες εκτάσεις γης για να μπορούν να παράγουν επαρκή ηλεκτρική ενέργεια με αρκετά χαμηλό συνολικό βαθμό μετατροπής της ηλιακής ενέργειας σε ηλεκτρική (π.χ., απαιτούμενη έκταση για τη κατασκευή ενός Φ/Β πάρκου 100kW είναι 1-3 στρέμματα ή 32-45 MW/km2 ⁹). Ο χώρος για συστήματα αποθήκευσης είναι πρόσθετος και ποικίλει ανάλογα με την τεχνολογία  (π.χ. για σύστημα αποθήκευσης ενέργειας μπαταριών ιόντων λιθίου απαιτούνται περίπου 0.4–2.0 στρέμματα/MWh ¹⁰). 
    • Αυτό είναι εξωφρενικό! Και με τα αιολικά;
    • Για τα αιολικά υπάρχουν περιορισμοί χωροθέτησης αιολικών πάρκων του ίδιου σταθμού με απόσταση μεταξύ των ανεμογεννητριών 2.5D - 5D (D μέγιστη διάμετρος) και μέγιστη απόσταση από τα όρια του πολυγώνου (του πάρκου) τα 3.5D ¹¹. Σε αυτή την έκταση γης, θα πρέπει να προστεθεί η διάνοιξη τεράστιων δρόμων (π.χ., πλάτους μέχρι και 15 μέτρων), πλατειών για τις ανεμογεννήτριες και υποστηρικτικές εγκαταστάσεις, και πιθανώς πρόσθετη έκταση για αποθήκευση ενέργειας. Για παράδειγμα, στην Ολλανδία, για την παραγωγή ισχύος 225 MW, απαιτείται επιφάνεια εδάφους για αιολικό πάρκο 242 km², Φ/Β Πάρκο 9.7 km² ¹². Εάν θεωρήσουμε σαν μέτρο σύγκρισης την επιφάνεια εδάφους 3.6 km² (π.χ., το 11ο δημοτικό διαμέρισμα του Παρισιού) που απαιτείται για ένα πυρηνικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας  ισχύος 1GW (θεωρητικά το λέω, σαν αναφορά, παρ’ ότι είναι μια ανεπιθύμητη επιλογή παραγωγής ενέργειας), απαιτούνται για ένα ισοδύναμο Φ/Β πάρκο 103.6 km² (η περιοχή όλου του Παρισιού) και για ένα ισοδύναμο αιολικό πάρκο 828.8 km² (η περιοχή των πέντε δήμων της Νέας Υόρκης)!¹³. 
    • Και που θα βρεθούν τόσες πολλές και τεράστιες εκτάσεις γης;
    • Εδώ έχουμε ένα καυτό πρόβλημα. Παραχωρούνται προς ενοικίαση ή πώληση γεωργικές εκτάσεις και βοσκότοποι ή δασικές εκτάσεις από ιδιώτες (π,χ., αγρότες), δήμους, κοινότητες, οργανισμούς, και εκτάσεις του δημοσίου, για επιχειρηματικές Σ-ΑΠΕ κυρίως σε μεγάλο-επενδυτές πολυεθνικών εταιριών, επιδοτούμενων μάλιστα! Πολλοί αγρότες που ενοικιάζουν τα κτήματά τους χάνουν ουσιαστικά την δυνατότητα γεωργικής παραγωγής για πολλά χρόνια (π.χ. 25), ενώ σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να χάνουν την ιδιοκτησία τους. Μικρότερες εκτάσεις γεωργικής γης μπορεί να χρησιμοποιούνται επίσης για αυτοπαραγωγή (50 kW max) από αγρότες («φωτοβολταϊκά στο Χωράφι» με επιδότηση 30%) εν ονόματι της «υποστήριξής» των αγροτών με ένα δεύτερο εισόδημα. 
    • Γιατί; Δεν υπάρχουν άλλοι τρόποι υποστήριξης των αγροτών που να μην χάνεται έστω και αυτή η μικρή έκταση γεωργικής γης από κάθε χωράφι; Ποια είναι τα όρια προστασίας της γεωργικής γης;
    • Όσον αφορά επιχειρηματικά Φ/Β πάρκα, για την γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας (ΓΓΥΠ) υπάρχουν: α) μέγιστο όριο συνολικής ισχύος ΦΒ σταθμών σε αγροτική γη εντός του οποίου είναι επιτρεπτή η εγκατάσταση φωτοβολταϊκού σταθμού ≤ 1MW σε αγροτεμάχια που χαρακτηρίζονται ή καθορίζονται ως αγροτική γη υψηλής παραγωγικότητας ανά Περιφερειακή Ενότητα, λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά Περιφερειακή Ενότητα του 2017 ^14,15, β) όρια έκτασης 0.5% και 0.8% επί του συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά Περιφερειακή Ενότητα για τις νησιωτικές, και τις λοιπές Περιφέρειες (2017), αντίστοιχα, με τυπική στρεμματική κάλυψη ίση με 14 στρέμματα ανά εγκατεστημένο MW Φ/Β σταθμού. Με βάση το μέγιστο όριο συνολικής ισχύος Φ/Β σταθμών 17.3 GW σε ΓΓΥΠ στο σύνολο της χώρας  και για μέση έκταση κάλυψης 14 στρέμματα ανά MW, το μέγιστο όριο της συνολικής έκτασης καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας που επιτρέπεται η εγκατάσταση Φ/Β πάρκων υπολογίζεται στα 242580 στρέμματα. 
    • Αυτό σημαίνει ότι τα μέγιστα όρια συνολικής ισχύος ΦΒ σταθμών και κάλυψης έκτασης, καθορίζουν το θεωρητικό μέγιστο όριο των καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά Περιφερειακή Ενότητα (δεδομένα 2017) ¹³ που χαρακτηρίζεται σαν  ΓΓΥΠ όπου επιτρέπεται εγκατάσταση Φ/Β σταθμών ≤ 1MW; 
    • Ακριβώς!
    • Αλλά η συνολική έκταση καλλιεργούμενης γης μειώνεται λόγω αλλαγών χρήσης κάθε χρόνο, αλλά και οι καλλιέργειες διαφοροποιούνται. Οπότε δεν θα έπρεπε τα συγκεκριμένα όρια (που ορίσθηκαν με βάση καλλιεργούμενες εκτάσεις του 2017) να μειώνονται ώστε να αντιστοιχούν στα σημερινά δεδομένα της μειωμένης συνολικής έκτασης καλλιεργούμενης γης;  
    • Φυσικά! Για παράδειγμα, αν υποθέσουμε κάλυψη του 0.08% της συνολική έκτασης καλλιεργούμενης γης του 2017, αυτή η έκταση αντιστοιχεί στο 0.09% της καλλιεργούμενης γης με δεδομένα 2022, και ακόμη μεγαλύτερο ποσοστό σήμερα! 
    • Φαίνεται πως τα όρια «ξεχειλώνουν» χρόνο με τον χρόνο ενώ οι καλλιεργούμενες εκτάσεις μειώνονται! Φαύλος κύκλος! Επίσης, διάβασα καταγγελίες για παράνομες υπερβάσεις ακόμη και αυτών των ορίων ¹⁶. 
    • Φυσικά. Είναι ευκαιρία!
    • Όρια για μεγάλα Φ/Β πάρκα στο υπόλοιπο των καλλιεργήσιμων (εκτός ΓΓΥΠ) και βοσκήσιμων εκτάσεων;
    • Δεν έχουν ορισθεί ακόμη. Εν τω μεταξύ, τεράστια Φ/Β πάρκα αδειοδοτούνται…  
    • Όρια για τα αιολικά;
    • Για τους αιολικούς σταθμούς προβλέπονται από το (υπό αναθεώρηση)  Ειδικό Χωροταξικό για τις ΑΠΕ ¹⁷ μέγιστα επιτρεπόμενα ποσοστά κάλυψης της έκτασης κάθε Δημοτικής ενότητας: 8% για Περιοχές Αιολικής Προτεραιότητας (ΠΑΠ), 5% για Περιοχές Αιολικής Καταλληλόλητας (ΠΑΚ) (μπορούν να αυξάνονται κατά 30% και 50% με την σύμφωνη γνώμη Δήμων), 4% για τα νησιά. 
    • Να σου πω την αλήθεια, πιστεύω ότι ο διαχωρισμός της γεωργικής γης σε ΓΓΥΠ ή μη, είναι προσχηματικός και χρησιμοποιείται για την εφαρμογή πολιτικών αρπαγής της παραγωγικής γης. Ακόμη και γη που δεν χαρακτηρίζεται ΓΓΥΠ, μπορεί να παράγει προϊόντα πολύ υψηλής προστιθέμενης αξίας (π.χ. ελαιώνες σε «άγονη» γη παράγουν εξαιρετικό βιολογικό ή έξτρα παρθένο ελαιόλαδο υψηλής ποιότητας, εξαγώγιμο, αρωματικά, φαρμακευτικά φυτά,…). Με διάφορους εύσχημους τρόπους εκ μέρους της πολιτείας παραχωρούνται σκοπίμως μεγάλες, αθροιστικά σε επίπεδο χώρας, εκτάσεις στη βιομηχανία Σ-ΑΠΕ που διαφορετικά, δεν θα ήταν διαθέσιμες εάν υπήρχε νομοθετικά κατοχυρωμένη η προστασία της παραγωγικής γης ανεξαρτήτως «γονιμότητας». Αντίθετα η Ιταλία απαγορεύει τη χρήση Φ/Β σε αγροτική γη, η οποία αναφέρεται ότι  «είναι πρωτίστως χρήσιμη για την αγροτική παραγωγή»¹⁸. Το παράδοξο είναι ότι το ΥΠΑΑΤ αναφέρει:¹⁹ «Δοθέντος, ότι η Γεωργική Γη και κυρίως η Γεωργική Γη Υψηλής Παραγωγικότητας (Γ.Γ.Υ.Π.), αποτελεί έναν εν ανεπαρκεία και αναντικατάστατο φυσικό πόρο, Συνταγματικά κατοχυρωμένο αγαθό εθνικής σημασίας, ουσιώδη όρο της βιώσιμης ανάπτυξης και ουσιαστική βάση του παραγωγικού μας συστήματος, το Κράτος, οφείλει να την προστατεύει και να τη διαφυλάττει, μέσω του κατάλληλου νομικού και κανονιστικού πλαισίου».
    • Λογικός και τεκμηριωμένος ο συλλογισμός σου. Μήπως όμως τα μεγάλα συμφέροντα «υπερισχύουν» της ερμηνείας του Συντάγματος; Οι δε βουνοκορφές ισοπεδώνονται και μετατρέπονται σε βιομηχανικό τοπίο (εκβιομηχάνιση της φύσης).
    • Κατάλαβα… 
    • Όλοι γνωρίζουμε ότι οι αποφάσεις παραχώρησης γης που προωθούνται ή επιβάλλονται από την ίδια την πολιτεία άκριτα και χωρίς ολοκληρωμένο σχεδιασμό, είναι περίπλοκες καθώς πολλοί δήμοι, οργανισμοί και πολίτες αντιδρούν υγιώς και προσφεύγουν στην δικαιοσύνη με τους πενιχρούς τους πόρους για περιβαλλοντικούς, πολιτιστικούς, κοινωνικό-οικονομικούς κ.α. λόγους. 
    • Χμμ! Μήπως για αυτό ετοιμάζουν κίνητρα (π.χ. υποσχέσεις για δωρεάν ρεύμα) σε ιδιοκτήτες γης που αντιδρούν στα αιολικά πάρκα;²⁰
    • Προφανώς. Παράλληλα έχουμε και την είσοδο μεσαζόντων ‘Real estate” που αγοράζουν γη για μακροχρόνια μίσθωση σε παραγωγούς Σ-ΑΠΕ, π.χ. για την εγκατάστασή Φ/Β και μπαταριών αποθήκευσης… ²¹
    • Δυστυχώς, αρκετοί ιδιώτες και Δήμοι προσβλέπουν στο εύκολο βραχυπρόθεσμο ίδιον κέρδος και δεν αντιλαμβάνονται τις μακροχρόνιες πολλαπλές καταστρεπτικές επιπτώσεις της αρπαγής της γης!
    • Οι παρενέργειες στη αγορά γης, όπου αντιμάχονται ο ενεργειακός και ο κτηματομεσιτικός-κατασκευαστικός κλάδος για τα ίδια συμφέροντά τους, είναι τεράστιες καθώς οδηγούν σε έντονη και άναρχη αλλαγή χρήσεων γης, εκτός σχεδιασμού, η οποία «καταβροχθίζει» και συρρικνώνει με υψηλούς ρυθμούς την παραγωγική γη (γεωργική γη, βοσκοτόπους δασικές εκτάσεις, δάση), αφαιρώντας την από τον παραγωγικό ιστό της χώρας. Επιτρέπεται η εγκατάσταση Σ-ΑΠΕ ακόμη και σε περιοχές natura (μετά από ειδική οικολογική αξιολόγηση!) και σε δάση και αναδασωτέες περιοχές τα αιολικά. ²²  
    • Άραγε, έχει αναλογιστεί κανείς τις μακροχρόνιες επιπτώσεις στην επισιτιστική ασφάλεια και στο εμπορικό έλλειμμα της χώρας; ²³ Ενώ, σε αντίθεση με την Ελλάδα, η Ιταλία ενέκρινε Περιβαλλοντικό Διάταγμα με στόχο να σταματήσει την εγκατάλειψη αγροτικών εκτάσεων όπως οι ελαιώνες, ώστε να προστατευτούν οι παραγωγικοί πόροι της χώρας και να αξιοποιούνται πλήρως. ²⁴
    • Έχουμε και ευτράπελα στη χώρα μας. Πρόσφατα, με αφορμή τις στρεβλές επιδοτήσεις των Σ-ΑΠΕ, που χρηματοδοτούν εν μέρει και οι Έλληνες φορολογούμενοι, ανακοινώθηκε: «τέλος η κρατικοδίαιτη ζωή και οι επιδοτήσεις στις ΑΠΕ» με αναφορά στο τέλος των λειτουργικών (μόνο) ενισχύσεων!²⁵. 
    • Ανατριχιαστική δημόσια παραδοχή! 
    • Αλλά νέες στρεβλές επιδοτήσεις ανακοινώνονται συνεχώς. Ανακοινώθηκαν και επιδοτήσεις για μπαταρίες²⁶. Να φανταστείς, ότι παρά το τέλος των λειτουργικών ενισχύσεων, και τις αρνητικές η μηδενικές τιμές λόγω περικοπών, παρατηρείται «συνεχής μεγέθυνση του χαρτοφυλακίου ΑΠΕ που συμμετέχει απευθείας στην αγορά»²⁷. 
    • Τι λες; Αυτό σημαίνει ότι οι «λειτουργικές ενισχύσεις» δεν είχαν κανέναν λόγο ύπαρξης! Οπότε; Μήπως κατευθύνονταν απ’ ευθείας στην «ενίσχυση» των υπερκερδών; 
    • Ας μας απαντήσουν οι υπεύθυνοι των στρεβλών επιδοτήσεων..
    • Χρηματοδοτούμε δηλαδή τόσα χρόνια τα υπερκέρδη των μεγαλο-επενδυτών πολυεθνικών μέσω της αρπαγής της γης μας και της μη-αντιστρεπτής «κατανάλωσης» του υπερ-πολύτιμου πόρου μας που λέγεται Ελληνικό φυσικό τοπίο, και της καταστροφής των παραγωγικών μας πόρων; 
    • Μέσα σε αυτή την ανεξέλεγκτη κατάσταση, λογικό δεν είναι οι μεγαλο-επενδυτές πολυεθνικών αλλά και οι μικρότεροι ευκαιριακοί επενδυτές, να έχουν το νου τους στο χρηματιστήριο για να πουλήσουν μετοχές όταν έχουν υπερκέρδη; 
    • Φυσικά. Αν δεν ήταν αυτός ο στόχος, για ποιόν λόγο μεσολαβεί το χρηματιστήριο ενέργειας (εν ονόματι του περιβάλλοντος πάντα); Να υποθέσω ότι μεγάλο μέρος από τα υπερκέρδη οδεύουν σε προορισμούς του εξωτερικού (π.χ., Αμπου Ντάμπι); 
    • Γιατί όχι;
    • Μου υπόσχεσαι όμως ότι την επόμενη φορά θα μιλήσουμε για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις; Έχουν γραφτεί τόσα πολλά! Και έχω πολλές απορίες!
    • Σύμφωνοι! Στο δεύτερο μέρος!

 Αναφορές

1. A. Mendonza. Comparative Analysis of Different Renewable Energy Sources: Efficiency, Cost, and Environmental Impact, August 12, 2023. https://www.linkedin.com/pulse/comparative-analysis- different-renewable-energy-sources-mendonza
2 Solar calculator. Solar panel efficiency. Empowering Australian households to make the switch to solar. https://solarcalculator.com.au/solar-panel efficiency/
3. Zhang, Z., Chen, W., Jiang, X. et al. Suppression of phase segregation in wide-bandgap perovskites with thiocyanate ions for perovskite/organic tandems with 25.06% efficiency. Nat Energy 9, 592–601 (2024). https://doi.org/10.1038/s41560-024-01491-0
4 M. Cellura, L.Q. Luu, F. Guarino, S. Longo, A review on life cycle environmental impacts of emerging solar cells, Science of The Total Environment, 908, 2024, 168019, https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2023.168019
5. Coelho P. The Betz limit and the corresponding thermodynamic limit. Wind Engineering. 2023;47(2):491-496. doi:10.1177/0309524X221130109
6. EPA, United States Environmental Protection Agency August 2013, Renewable Energy Fact Sheet: Wind Turbines, United States Environmental Protection Agency August 2013
7. World Economic Forum, Solar vs wind power: The ultimate showdown, Mar 21, 2022, https://www.weforum.org/stories/2022/03/solar-wind-power-renewable-energy-climate-change/
8. Κ. Δεληγιάννης, Περικοπές ΑΠΕ, Energy Press, 07/01/2025.
9. J.E. Diffendorfer, B. Sergi, A. Lopez, T. Williams, M. Gleason, Z. Ancona, W. Cole, The interplay of future solar energy, land cover change, and their projected impacts on natural lands and croplands in the US, Science of The Total Environment, 947, 2024, 173872, https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2024.173872.
10. Quora, 2024.. https://www.quora.com/How-much-land-is-needed-per-megawatt-hour-of-battery- storage-from-lithium-ion-batteries
11. ΦΕΚ_Β_5291/01.12.2020
12. Ap Cloosterman. The many health hazards of wind turbines, Clintel Foundation|2 July 2022. https://clintel.org/the-many-health-hazards-of-wind-turbines/
13. Alki Delichatsios. The Land Footprint of PV Solar (and Nuclear and Wind Power) Mar 4, 2022. https://medium.com/@alkidel/the-land-footprint-of-solar-and-nuclear-and-wind-power- b4a8b2c42ba9
14. Energypress. Ανακοίνωση ΑΔΜΗΕ-ΔΕΔΔΗΕ για τα όρια ισχύος ΦΒ σταθμών σε αγροτική γη ανά Περιφερειακή Ενότητα, 11/09/2024. https://energypress.gr/news/anakoinosi-admie-deddie-gia-ta- oria-ishyos-fb-stathmon-se-agrotiki-gi-ana-perifereiaki-enotita
15. Φ.Ε.Κ. Β’ 5342/17.10.2022
16. Μ. Χαρακόπουλος: Ποια η αλήθεια για τα φωτοβολταϊκά σε γη υψηλής παραγωγικότητας στη Θεσσαλία; Εnergypress.14/10/2024 https://energypress.gr/news/m-harakopoylos-poia-i-alitheia-gia- ta-fotoboltaika-se-gi-ypsilis-paragogikotitas-sti-thessalia
17. Φ.Ε.Κ. 2464/03.12.2008
18. Ρ. Γαλιωτου. Η Ιταλία απαγορεύει τη χρήση φωτοβολταϊκών σε αγροτική γη. Enery Magm 07.05.24.
19. ΥΠΑΑΤ. Βασικές Νομικές Διατάξεις και Έγγραφα για τη Γεωργική Γη Υψηλής Παραγωγικότητας, Χωροταξία, 16/02/2024
20. Χ. Λιάγγου Κίνητρα για να δεχθούν τα αιολικά. Καθημερινή της Κυριακής 12/01/2025, https://www.kathimerini.gr/economy/563412529/kinitra-gia-na-dechthoyn-ta-aiolika-k
21. M. Loizas, Η SOL-R Global Infrastructure φέρνει και στην Ελλάδα ένα νέο καθεστώς για την ιδιοκτησία της γης που «φιλοξενεί» σταθμούς ΑΠΕ και αποθήκευσης, Energypress, 14 01 2025
22. Α. Δεμερτζής. ΣτΕ: σύγκρουση κορυφής για τις ανεμογεννήτριες σε αναδασωτέες εκτάσεις. Ecopress, 26/07/2023.
23. Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη. Ερημοποίηση και επισιτιστική ασφάλεια: Αλληλένδετες απειλές. Το Φάσμα της Ερημοποίησης, 2024. ISBN: 978-618-00-5223-7
24. Olive News, Διάταγμα της Ιταλικής κυβέρνησης για να σταματήσει η εγκατάλειψη ελαιώνων, 10/01/2025. Olivenews.gr
25. Energy Press. Σκυλακάκης: Τέλος η κρατικοδίαιτη ζωή και οι επιδοτήσεις στις ΑΠΕ, 15/12/2024. https://energypress.gr/news/skylakakis-telos-i-kratikodiaiti-zoi-kai-oi-epidotiseis-stis-ape
26. Αγρότυπος. Αιτήσεις για επιδότηση έως 50% της μπαταρίας για φωτοβολταϊκά συστήματα, Αγρότυπος, 13/01/2025
27. Κ. Δεληγιάννης, Δεν είναι μόνο «στα χαρτιά» ο πυρετός στις ΑΠΕ, Energy Press, 09/01/2025.

***

Μέρος Δεύτερο – Περιβαλλοντικές επιπτώσεις

• Ας κάνουμε ένα τελευταίο διάλειμμα εδώ, πριν την κορυφή.

• Από εδώ αρχίζει να αραιώνει το δάσος. Σιγά-σιγά μπαίνουμε στην αλπική ζώνη. Βλέπεις, στα μεγαλύτερα υψόμετρα, η φύση μας προσφέρει μια διαφορετική βιοποικιλότητα, πλούσια και αυτή. Τα πουλιά και τα έντομα πολυάσχολα και εδώ. Τα λουλούδια διαφορετικά με έντονα χρώματα.

• Ωραία εισαγωγή για τα περιβαλλοντικά!

• Προτείνω να κατηγοριοποιήσουμε τις σημαντικότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις των Σ-ΑΠΕ για να μην χαθούμε! Ας ξεκινήσουμε με:

Έδαφος και Βιοποικιλότητα

• Συμφωνώ. Στην έκταση που καταλαμβάνεται από Σ-ΑΠΕ, η φυτοκάλυψη που αποψιλώνεται, ή καλύπτεται, παρήγαγε επί αιώνες οξυγόνο και ανανεώσιμη βιοενέργεια (βιομάζα, πραγματικά πράσινη χημική ενέργεια) μέσω της φωτοσύνθεσης, δεσμεύοντας την ηλιακή ενέργεια και χρησιμοποιώντας νερό και CO2. Οι φωτοσυνθετικοί οργανισμοί έχουν αναπτύξει συστήματα σύλληψης του ηλιακού φωτός με κβαντική απόδοση άνω του 90% [i]. Εκτιμάται ότι η λειτουργία της φωτοσύνθεσης απορροφά 120 εκατομμύρια τόνους CO2 ετησίως μέσω της φυτοκαλυψης της γης [ii] (το φυτοπλαγκτόν απορροφά 10-50 φορές περισσότερο CO2).

• Δηλαδή καταστρέφουμε το φυσικό σύστημα που απορροφά CO2 τζάμπα, και επιπλέον παράγει οξυγόνο, τρόφιμα, ζωοτροφές, ξυλεία/πρώτες ύλες και πολύτιμές οργανικές ουσίες, για να φτιάξουμε Σ-ΑΠΕ που παράγουν ηλεκτρισμό χωρίς (άμεσες) εκπομπές CO2, προκειμένου να μειώσουμε τις εκπομπές CO2 των ορυκτών καυσίμων; Αυτό είναι τρελό!

• Αλλά δεν είναι μόνο η απορρόφηση CO2 από την φυτοκάλυψη, σε συνδυασμό με την υψηλή παραγωγική της ικανότητα. Οι βίαιες επεμβάσεις των έργων Σ-ΑΠΕ στη γη με αποψίλωση εδαφοκάλυψης και χωματουργικά έργα για αιολικά σε βουνοκορφές (εκσκαφές τόνων εδάφους για διάνοιξη δρόμων και πλατειών, ογκώδεις θεμελιώσεις από οπλισμένο σκυρόδεμα…), ή έργα εγκατάστασης Φ/Β σε αγροτικές ή δασικές εκτάσεις (διαμόρφωση γηπέδου εγκατάστασης, θεμελιώσεις πλαισίων,..), έχουν σοβαρές συνέπειες: διατάραξη των εδαφικών οικοσυστημάτων και διαδρόμων κυκλοφορίας του νερού, οι οποίες σε συνδυασμό με τις οδεύσεις αγωγών δικτύων που κατακερματίζουν το αδιατάρακτο φυσικό οικοσύστημα, οδηγούν σε απώλεια ενδιαιτημάτων, επηρεάζοντας την βιοποικιλότητα [iii,iv], επιτείνοντας την υποβάθμισή του εδάφους (π.χ., διάβρωση σε επικλινή εδάφη με βροχή), και επιταχύνοντας τις διαδικασίες ερημοποίησης σε ευάλωτες περιοχές όπως ανατολικές περιοχές της χώρας, τα νησιά του Αιγαίου, περιοχές της Κρήτης [v,vi,vii]. OI επιπτώσεις των Φ/B πάρκων στη βιοποικιλότητα αναλύονται σχετικά πρόσφατα. [viii]

• Μα η προσπάθεια σύγκρισης επιλεκτικά μόνο των απορροφούμενων από την φυτοκάλυψη ποσοτήτων CO2, σε σχέση με τις μεγαλύτερες ποσότητες εκλυόμενων ποσοτήτων CO2 από στερεά καύσιμα, που μειώνονται (εν μέρει) μέσω Σ-ΑΠΕ, είναι εντελώς άστοχη και παραπλανητική. Βάζουμε σε μια ζυγαριά την καταστροφή της φύσης και των παραγωγικών πόρων της χώρας και στην άλλη απομονωμένα νούμερα μείωσης CO2 μέσω Σ-ΑΠΕ, αδιαφορώντας για την ίδια την τροφό της ζωής, το έδαφος; [ix]

• Έχουν παντελή άγνοια ή μήπως αποκρύπτουν τα σημαντικά; Χαρακτηρίζουν τις εκτάσεις ξηρικών περιοχών «άγονες» «ίσως ως σιωπηλό επιχείρημα ότι δεν έχουν χρησιμότητα για καλλιέργειες και ως ελαφρυντικό γιατί προτείνονται χρήσεις βλαπτικές» [x]. Αλλά οι ξηρικές εκτάσεις διαδραματίζουν σημαντικότατο ρόλο στη ζωή μας. Να σου διαβάσω σχετικά [10,xi]: «τα οικοσυστήματα των άγονων εκτάσεων συμβάλλουν κρίσιμα στη γένεση, συντήρηση, αποκατάσταση και αναχαίτιση της υποβάθμισης του εδάφους, όπως, επίσης, στην ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων, κυκλοφορία του νερού, επικονίαση, διασπορά σπόρων. Συμβάλουν στη ρύθμιση του κλίματος, τοπικά και παγκόσμια, μέσω της δέσμευσης του άνθρακα από τη φυτοκάλυψη. Επειδή έχουν προσαρμοσθεί σε ανθρωπογενείς πιέσεις, έντονα μεταβαλλόμενες ξηροθερμικές συνθήκες και ξηρασία, αποτελούν πολύτιμη δεξαμενή γενετικού υλικού και γενετικής ποικιλίας. …Η γη ενός κατώτερου Θεού είναι δεξαμενή πλούτου που οι κάτοικοι και οι άρχοντες της, αγνοώντας την ύπαρξη ή και υποτιμώντας την αξία του, ανταλλάσσουν συχνά έναντι πινακίου φακής» [11].

• Στις γενικότερες επιπτώσεις απωλειών βιοποικιλότητας και ενδιαιτημάτων να προσθέσουμε και την ορνιθοπανίδα;

• Φυσικά, υπάρχουν πάρα πολλά δεδομένα καταγεγραμμένα διεθνώς. Εκτιμάται ότι 888 χιλιάδες θάνατοι νυχτερίδων και 573 χιλιάδες θάνατοι πτηνών σε αιολικά πάρκα συμβαίνουν ετησίως μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες [xii]. Άλλες μελέτες αναφέρουν ότι οι ανεμογεννήτριες σκοτώνουν 4-11 πουλιά και 12-19 νυχτερίδες ανά MW/έτος στις Ηνωμένες Πολιτείες (0.6-1.5 εκατομμύρια πουλιά και 1.7-2.8 εκατομμύρια νυχτερίδες) [xiii]. Οι νυχτερίδες χάνονται από βαρότραυμα που προκύπτει από την έκθεση στις διακυμάνσεις πίεσης που προκαλούνται από τα περιστρεφόμενα πτερύγια. Άλλες επιπτώσεις των αιολικών πάρκων (π.χ., λόγω εκπομπής θορύβου, κραδασμών, ανθρώπινης παρουσίας, τρεμόπαιγμα σκιάς) στις συμπεριφορές των ειδών άγριας ζωής είναι λιγότερο εμφανείς, αλλά εξίσου σημαντικές.

• Ποιο γνωστές οι επιπτώσεις στην ορνιθοπανίδα. Πάμε τώρα σε άλλο σημαντικό μη-ανανεώσιμο πόρο της χώρας που καταστρέφεται από την ανεξέλεγκτη επέλαση των Σ-ΑΠΕ:

Τοπίο

• Σωστά! Επισκέπτες που ενδιαφέρονται για οικοτουρισμό, ορειβατικό τουρισμό, παραθερισμό, διακοπές φιλικές προς το περιβάλλον (eco friendly), αθλήματα βουνού, φυγή από τις μεγάλες πόλεις για μετεγκατάσταση και ίδρυση νέων επιχειρήσεων σε ερημωμένα ορεινά χωριά, ή νησιά, θα επιλέξουν περιοχές όπου κυριαρχεί το βιομηχανικό τοπίο των αιολικών πάρκων; [xiv] Ποιες από αυτές τις περιοχές της χώρας μπορούν να επιδιώξουν τουρισμό 12 μήνες τον χρόνο;

• Δες σύμπτωση! Με μια φανταστική φωτογραφία του ήλιου «να γέρνει στην Πυραμίδα της Γκιώνας», στο άρθρο «Delphi, Greece- The first section of a new trail gets visitors beyond Athens and the islands» στους New York Times (13.01.2025), όπου αναφέρεται: «Έχουμε πει πολλές φορές ότι η Ελλάδα δεν είναι μόνο για καλοκαιρινές διακοπές, αλλά υπάρχουν και χειμερινά και όλο το χρόνο διαμάντια». Μέσα στους προτεινόμενους 52 προορισμούς για το 2025, η νότια απόληξη της οροσειράς της Πίνδου, το αδειοδοτημένο τμήμα του μονοπατιού της Ρούμελης, που συνδέει Δελφούς, με Γκιώνα και Βαρδούσια, και ολοκληρώνεται φέτος (2025) με όλες τις απαιτούμενες προδιαγραφές. [xv]

• Νομίζεις ότι θα συγκινηθεί η πολιτεία και οι επενδυτές;

• Αρκεί όμως να συνειδητοποιήσουν την καταστροφή οι πολίτες και οι τοπικοί άρχοντες….

• Αλλά και η κάλυψη εκτεταμένων εκτάσεων γεωργικής γης, βοσκοτόπων και δασικών εκτάσεων από Φ/Β πάρκα, δημιουργεί πέρα από την απώλεια παραγωγικής γης, και οπτική όχληση με σοβαρές αισθητικές επιπτώσεις στο τοπίο των περιοχών αυτών.

• Τόσες ταράτσες δεν θα μπορούσαν να υποδεχτούν Φ/Β πλαίσια εδώ και χρόνια χωρίς επιπτώσεις στον παραγωγικό ιστό, στο φυσικό οικοσύστημα και στο τοπίο, και με πολύ μικρότερο κόστος υποδομών;

• Μα όλα γίνονται αποσπασματικά, χωρίς να δίνεται προτεραιότητα στην προστασία των σημαντικότερων πόρων της χώρας [xvi,xvii].

• Κρίμα. Ας ασχοληθούμε τώρα με την πλέον άγνωστη στους πολλούς περιβαλλοντική επίπτωση των Σ-ΑΠΕ:

Υλικά Κατασκευής

• Ακριβώς! Ας δούμε πρώτα κάποια δεδομένα: Ένας τυπικός μαγνήτης μιας ανεμογεννήτριας μπορεί να ζυγίζει 4 τόνους με συμμετοχή στη σύστασή του σπάνιων γαιών (κυρίως Νεοδύμιο (Nd) 28.5%, δυσπρόσιο (Dy) 4.4%), καθώς και βορίου 1% και 66% σιδήρου. [xviii]. Οι ανάγκες του μαγνήτη προσδιορίζονται σε Nd 216 kg/MW και Dy 17 kg/MW. Τα ηλιακά πλαίσια επίσης χρησιμοποιούν Nd, Dy και τέρβιο (Tb) για την μετατροπή του ηλιακού φωτός σε ενέργεια. Η ζήτηση όμως των σπανίων γαιών (κυρίως Nd) αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς λόγω της βιαστικής προώθησης των ηλεκτρικών αυτοκινήτων και ταυτόχρονα των αιολικών και Φ/Β πάρκων ενώ η εξόρυξη και παραγωγή συγκεντρώνεται κυρίως στην Κίνα (69%) (ΗΠΑ (12%), Μιανμάρ (11%), Αυστραλία (5%)). Η πρόβλεψη είναι ότι η παγκόσμια ζήτηση για Nd μπορεί να φτάσει τους 850 χιλιάδες τόνους μέχρι το 2030, 250% υψηλότερη από την παραγωγή, με αποτέλεσμα την εκτόξευση του κόστους [xix]. Η μετάβαση σε μεγαλύτερη διείσδυση της αιολικής ενέργειας θα απαιτήσει μεγαλύτερη χωρητικότητα της αλυσίδας εφοδιασμού ορυκτών-μαγνητών. Παρόμοια σημεία ασφυξίας και κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες υπάρχουν στις αλυσίδες εφοδιασμού για μπαταρίες υψηλής χωρητικότητας και ηλιακές κυψέλες.

• Και ποιο είναι το περιβαλλοντικό πρόβλημα;

• Η εξόρυξη του Nd, για παράδειγμα, απαιτεί μεθόδους έγχυσης χημικών ουσιών στη γη για το διαχωρισμό των υλικών αυτών από άλλα στοιχεία, οι οποίες, κυρίως στην Κίνα, προκαλούν τεράστιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις για τα τοπικά οικοσυστήματα και τις κοινότητες της περιοχής. Εκτιμάται ότι 1 τόνος σπάνιων γαιών παράγει 2000 τόνους τοξικών, ακόμη και ραδιενεργών αποβλήτων, τα οποία μπορεί να ρυπαίνουν τα εδάφη και τα υπόγεια ύδατα, δημιουργώντας ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων δημόσιας υγείας [19,xx]. “Το πιο ανησυχητικό είναι ότι τα μεταλλεύματα σπάνιων γαιών συχνά συνδέονται με ραδιενεργό θόριο και ουράνιο, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα ιδιαίτερα επιζήμιες επιπτώσεις στην υγεία… ” [20].

• Επομένως; Προσπαθούμε να επιλύσουμε το περιβαλλοντικό πρόβλημα των εκπομπών CO2 χρησιμοποιώντας μεθόδους (υλικά Σ-ΑΠΕ) που βλάπτουν σημαντικά το περιβάλλον;

• Προφανώς, αλλά είναι… «μυστικό»! Επίσης, η κατασκευή ανεμογεννητριών απαιτεί κυρίως χάλυβα (100-120 t/MW [xxi]) και των F/B κυρίως αλουμίνιο (>85% υλικών [xxii]), η εξόρυξη και παραγωγή των οποίων είναι μια δαπανηρή, ρυπογόνα και ενεργοβόρα διαδικασία. Η απαιτούμενη ενέργεια παραγωγής πρωτογενούς αλουμινίου είναι ~70 GJ/τόνο, ενώ σιδήρου/χάλυβα ~19 GJ/τόνο, το 8% της παγκόσμιας ζήτησης ενέργειας (σίδηρος/χάλυβας: ο μεγαλύτερος βιομηχανικός καταναλωτής άνθρακα: το ~75% της ενεργειακής του ζήτησης καλύπτεται από άνθρακα). Άμεσες εκπομπές CO2 παραγωγής αλουμινίου και σιδήρου/χάλυβα το 2022: 270 Mt (15.1 t CO2/t αλουμινίου) και 2.6 Gt αντίστοιχα (1,4 t CO2/t χάλυβα) [xxiii,xxiv,xxv]. Άλλα κρίσιμα μέταλλα σε κράματα ανοξείδωτου χάλυβα υψηλής αντοχής και σκληρότητας στις ανεμογεννήτριες είναι χρώμιο (Cr) και νικέλιο (Ni) κυρίως, επίσης μαγνήσιο (Mn) και μολυβδαίνιο (Μο) [xxvi].

• Υπάρχουν άλλα «μυστικά» για περιβαλλοντικούς κινδύνους από υλικά;

• Δεν έχεις ακούσει για κίνδυνους (risks) από πιθανές διαρροές συμβατικού λαδιού (90% των ανεμογεννητριών χρησιμοποιούν συμβατικό λάδι, μέχρι 1400 λίτρα) [xxvii,xxviii]; Τέτοιες διαρροές μπορεί να έχουν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον (π.χ., ρύπανση γεωργικών, δασικών εκτάσεων από τοξικές ουσίες οι οποίες μπορεί να εισέλθουν σε υπόγεια νερά ή πηγές, και να προκαλέσουν κοινωνικά, υγειονομικά, γεωργοκτηνοτροφικά ζητήματα). Επίσης, διαρροή λαδιού μπορεί να ευθύνεται για πυρκαγιές σε ανεμογεννήτριες (ο δεύτερος συνηθέστερος τύπος ατυχήματος που αναφέρεται, μετά την αστοχία πτερυγίων). [xxix]

• Αναφέρονται επίσης:

Θέματα Υγείας

• Σωστά. Ας περιοριστούμε στο σημαντικότερο. ΟΙ ανεμογεννήτριες προκαλούν ήχους χαμηλής συχνότητας, τους οποίους το ανθρώπινο όργανο ακοής αντιλαμβάνεται σαν ενοχλητικό βουητό που δεν σταματά ποτέ (π.χ., διαταραχή ύπνου). Η υψηλότερη περιεκτικότητα σε χαμηλές συχνότητες μεγάλων ανεμογεννητριών μπορεί να προκαλέσει μεγαλύτερη δυσφορία στους κατοίκους κοντά σε αιολικά πάρκα. [xxx] Έχουν προταθεί όρια στην ένταση του ήχου από αιολικά πάρκα. [xxxi]

• Αυτό έχει σχέση και με τις αποστάσεις. Πολύ θα ήθελα όμως να μάθω τι γίνονται στο τέλος:

Τέλος του κύκλου ζωής

• Η αποδοτική διάρκεια ζωής των αιολικών πάρκων είναι συνήθως 20-25 έτη, με τρεις επιλογές στο τέλος του κύκλου ζωής: επανηλεκτροδότηση (repowering), είτε μερική, με παροπλισμό και αποσυναρμολόγηση των υφιστάμενων ανεμογεννητριών και αντικατάσταση με νέες, είτε πλήρης, με επανασχεδιασμό του πάρκου με νεότερες, μεγαλύτερες, καλύτερης απόδοσης ανεμογεννήτριες με στόχο την αύξηση της παραγωγής (εάν π.χ., το δίκτυο το επιτρέπει). Εάν αυτό είναι ανέφικτο, η δεύτερη επιλογή είναι η ανακαίνιση των υφιστάμενων ανεμογεννητριών με αντικατάσταση ή επισκευή φθαρμένων εξαρτημάτων με στόχο την παράταση ζωής του αιολικού πάρκου (π.χ. ≥ 30 χρόνια). Η τελευταία επιλογή είναι o παροπλισμός του αιολικού πάρκου. [xxxii].

• Και πως υλοποιείται η διαδικασία αυτή;

• Προκειμένου να αποκατασταθεί η ζώνη και το τοπίο στην αρχική του κατάσταση, «όλα τα εξαρτήματα, συμπεριλαμβανομένων των πλήρων θεμελίων και των υπόγειων καλωδίων, θα πρέπει ιδανικά να αποσυναρμολογηθούν και να αφαιρεθούν». [32] Σε όλες τις περιπτώσεις, οι εταιρείες αιολικής ενέργειας (ιδιοκτήτες των έργων) είναι υπεύθυνοι για την αποσυναρμολόγηση και απομάκρυνση των ανεμογεννητριών, την αποκατάσταση του χώρου και/ή την ανακύκλωση εξαρτημάτων και υλικών όπως και για το κόστος, ανεξαρτήτως επιδοτήσεων (ευθύνη του παραγωγού). Για παράδειγμα, το διάστημα 2021-2026 αναμένεται παροπλισμός 12000 ανεμογεννητριών στην Ευρώπη. [xxxiii]

• Υπάρχει διεθνής ή Ευρωπαϊκή νομοθεσία για το τέλος ζωής των αιολικών πάρκων;

• Δυστυχώς δεν υπάρχει διεθνές κανονιστικό πλαίσιο για αυτό μέχρι σήμερα. Αρκετές χώρες στη Ευρώπη έχουν θεσπίσει νομοθετικές διατάξεις για το βιώσιμο τέλος του κύκλου ζωής των αιολικών πάρκων (π.χ., Η Γαλλία απαιτεί από τον ιδιοκτήτη του αιολικού πάρκου να παρέχει οικονομική εγγύηση έως 50000 €/ανεμογεννήτρια που εγκαθίσταται στην αρχή του έργου, προκειμένου να διαθέτει τους οικονομικούς πόρους για τον παροπλισμό). [32,xxxiv] Οι κανονισμοί που υπάρχουν ποικίλλουν ανάλογα με τις χώρες (ή πολιτείες) [xxxv,xxxvi]

• Και οι ανεμογεννήτριες τι γίνονται τελικά;

• Η διαχείριση του τέλους του κύκλου ζωής των ανεμογεννητριών είναι ένα σημαντικό πρόβλημα λόγω μεγέθους, μεγάλης αντοχής, και απαιτήσεων μεταφοράς. Ορισμένα εξαρτήματα μετά την αποσυναρμολόγηση είναι ανακυκλώσιμα σε βαθμό 80-90% (π.χ. χαλύβδινοι πύργοι, ηλεκτρικά εξαρτήματα). Τα πτερύγια όμως δεν είναι ανακυκλώσιμα γιατί είναι κατασκευασμένα από σύνθετα υλικά (80-90%). Το 70% της μάζας του σύνθετου υλικού αποτελείται από ενισχυτικές ίνες (κυρίως υαλοβάμβακα και ίνες άνθρακα σε μεγαλύτερα πτερύγια για μειωμένο βάρος), και το 30% από θερμοσκληρυνόμενη ρητίνη (π.χ., ακόρεστη πολυεστερική ή εποξειδική ρητίνη) που συνδέει τις ίνες σε μια άκαμπτη, σχετικά ελαφριά στερεή μήτρα με μεγάλες αντοχές στα στοιχεία της φύσης και με προστατευτικές επιστρώσεις. Η διαχείρισή τους σε χώρους υγειονομικής ταφής σε βάθος 30 m είναι εξαιρετικά δύσκολη, υψηλού κόστους λόγω όγκου, αντοχής κα δυσκαμψίας, επομένως μη βιώσιμη λύση. Tο σπάσιμο του σκληρού θερμοσκληρυνόμενου κελύφους είναι αρκετά δύσκολη και περίπλοκη διαδικασία. [xxxvii] Μεταξύ των εναλλακτικών που διερευνώνται περιλαμβάνονται και η επαναχρησιμοποίησή τους σε διάφορες κατασκευές εξωτερικών χώρων (π.χ., παιδικές χαρές, πάρκα), και η καύση τους σε τσιμεντοβιομηχανίες σαν στερεό καύσιμο (με πιθανή έκλυση τοξικών ρύπων). [xxxviii,xxxix΄,xl]

• Τι λες; Αντί φυσικών υλικών θα έχουμε κομμάτια γερασμένων σύνθετων υλικών σε δημόσιους χώρους που αποτελούν πιθανές πηγές ρύπανσης με χημικές ουσίες (πρόσθετα) και μικροπλαστικά;

• Το έχουν κάνει και το διαφημίζουν σαν λύση!

• Καταλαβαίνω ότι το συνολικό οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος διαχείρισης των παροπλισμένων ανεμογεννητριών είναι υπερβολικά μεγάλο, και δύσκολο στην επίλυσή του. Εδώ δεν έχουν επιλυθεί προβλήματα αστικών αποβλήτων! Σε μερικά χρόνια θα αναδειχθούν νέα τεράστια προβλήματα αποβλήτων Σ-ΑΠΕ…

• Ακριβώς!

• Και τα Φ/Β πάρκα;

• Τα Φ/Β πάρκα έχουν συνήθως οικονομική ζωή 25-35 χρόνια. Ενδιάμεσα μπορούν να αναβαθμίζονται τα πάνελ. Στο τέλος του κύκλου ζωής τους οι εταιρείες Φ/Β πάρκων έχουν την ευθύνη της απομάκρυνσης του εξοπλισμού, διαχείρισης των αποβλήτων, και αποκατάστασης του χώρου (ευθύνη του παραγωγού). [xli]

• Ποια είναι η διαδικασία;

• Εκτιμάται ότι 96 χιλιάδες τόνοι αποβλήτων Φ/Β θα παράγονται παγκοσμίως έως το 2030 και 86 εκατομμύρια τόνοι έως το 2050. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει κανονισμούς για το τέλος του κύκλου ζωής ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού. [xlii] Τα υλικά των πάνελ διαχωρίζονται σε εξειδικευμένο εργοστάσιο ανακύκλωσης (ειδικό γυαλί, πλαίσιο αλουμινίου, καλώδια σύνδεσης κτλ.). Επιλεγμένα υλικά (π.χ., ασήμι, πυρίτιο, γυαλί, χαλκός, πλαστικά) αποσυναρμολογούνται ώστε να ανακατευθυνθούν σε αντίστοιχους τομείς της βιομηχανίας ή για νέα πάνελ.

• Αυτά που περιγράφεις υλοποιούνται πραγματικά;

• Δυστυχώς υπάρχουν προβλήματα τεχνολογικού επιπέδου ωριμότητας και οικονομικής απόδοσης των εναλλακτικών μεθόδων διαχείρισης. Με βάση το όριο κερδοφορίας των εργοστασίων ανακύκλωσης Φ/Β πάνελ (19000 τόνοι/έτος) μόνο 7 κράτη μέλη της ΕΕ θα υπερβούν αυτό το όριο έως το 2040 και περισσότερα από τα μισά κράτη μέλη της ΕΕ δεν θα το πετύχουν έως το 2050. Αναμένεται ότι μετά την αποσυναρμολόγηση του πλαισίου αλουμινίου και καλωδίων, τα Φ/Β πάνελ στις περισσότερες περιπτώσεις θα απορρίπτονται σε χώρους υγειονομικής ταφής στις χώρες αυτές. [xliii] Κάτι παρόμοιο ισχύει στις Η.Π.Α με τον όρο ότι τα συγκεκριμένα απόβλητα δεν εμπίπτουν στις διατάξεις περί επικίνδυνων αποβλήτων. [41]

• Και στην Ελλάδα τι γίνεται με τις Σ-ΑΠΕ;

• Υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο ότι οι κάτοχοι αδειών λειτουργίας Σ-ΑΠΕ, «υποχρεούνται, πριν από την καθ’ οιονδήποτε τρόπο παύση λειτουργίας της εγκατάστασης, να αποκαθιστούν, με δικές τους δαπάνες και σύμφωνα με τους εγκεκριμένους περιβαλλοντικούς όρους, τους σχετικούς χώρους, μεριμνώντας ιδίως για την αποξήλωση και ασφαλή απομάκρυνση των εγκαταστάσεων, την αποκατάσταση της αυτόχθονης βλάστησης και την εν γένει επαναφορά των πραγμάτων στην προτέρα κατάσταση εφόσον αυτό είναι τεχνικά εφικτό». [xliv,xlv,xlvi]

• Τι σημαίνει να απομακρύνουν με δικές τους δαπάνες; Τι σημαίνει τεχνικά εφικτό;

• Εδώ υπάρχουν σοβαρά ερωτήματα. Κατ’ αρχάς, η όλη διαδικασία έχει εφαρμοστεί στην Ελλάδα σε παλαιού τύπου μικρές ανεμογεννήτριες από την ΔΕΗ [xlvii]. Οι σημερινές βιομηχανικές ανεμογεννήτριες οι οποίες είναι πολύ μεγαλύτερες με ογκώδη θεμέλια οπλισμένου σκυροδέματος με βάσεις πλάκας (≥350 m3, 60-90% του βάρους της ανεμογεννήτριας) ή πασσάλων, δεν έχουν κλείσει ακόμη τον χρήσιμο χρόνο ζωής τους. Για να γίνει αποξήλωση και ασφαλής απομάκρυνση των εγκαταστάσεων, αποκατάσταση της αυτόχθονης βλάστησης, επαναφορά των πραγμάτων στην προτέρα κατάσταση θα απαιτηθεί χρόνος και υπερβολικά έξοδα. Είναι τεχνικά εφικτό; Αν δεν είναι; Σε περίπτωση αντικατάστασης από μεγαλύτερες ανεμογεννήτριες; Είναι άγνωστο πως θα υλοποιηθούν οι σχετικές προβλέψεις από τεχνική και οικονομική άποψη.

• Όλα στον αέρα! Υποθέτω ότι το κόστος, εάν υλοποιηθούν οι προβλέψεις, θα μετακυλήσει στους καταναλωτές απ’ ευθείας ή μέσω επιδοτήσεων… Να κλείσουμε με το νεότερο ζήτημα των Σ-ΑΠΕ:

Μπαταρίες

• Συμφωνώ. Μια διευκρίνηση πρώτα: Ο συσσωρευτής όπως ξέρουμε είναι χημική πηγή ρεύματος, ικανή να αποθηκεύσει ηλεκτρική ενέργεια (αφού τη μετατρέψει σε χημική) και όταν χρειαστεί, να την αποδώσει σε εξωτερικό κύκλο σε μορφή ηλεκτρικής ενέργειας. Επομένως είναι μια μη-ανανεώσιμη «δευτερογενής» πηγή ενέργειας, η οποία τροφοδοτείται από Σ-ΑΠΕ (π.χ., επαναφορτιζόμενες μπαταρίες ιόντων λιθίου (Li-ion) και πολυμερών λιθίου (Li-poly)).

• Εγώ ξέρω ότι οι μπαταρίες ιόντων λιθίου έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής και μπορούν να επαναφορτιστούν χιλιάδες φορές. Αποθηκεύουν περίσσεια ενέργειας Σ-ΑΠΕ και διασφαλίζουν παροχή ενέργειας όταν η ζήτηση είναι αυξημένη.

• Σωστά! Αλλά με τι κόστος;

• Δηλαδή;

• Η ενεργειακή απόδοση κυμαίνεται ανάλογα με την κατάσταση υγείας της μπαταρίας μεταξύ 90% και 77%. [xlviii] Οπότε ο χαμηλός συνολικός βαθμός μετατροπής της ηλιακής ενέργειας σε ηλεκτρική μέσω Σ-ΑΠΕ, αυξάνεται μεν σε κάποιο βαθμό λόγω αποθήκευσης, αλλά ταυτόχρονα. στα διαστήματα που διοχετεύεται στην ζήτηση μειώνεται λόγω απωλειών της απόδοσης των μπαταριών.

• Ναι αλλά παρέχουν ενέργεια, έστω με χαμηλό βαθμό απόδοσης, που διαφορετικά δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί.

• Φυσικά. Απαιτούν όμως και οι μπαταρίες πρόσθετη έκταση γης. Επίσης, μεταξύ Σ-ΑΠΕ και ηλεκτρικής ενέργειας που αποδίδεται, παρεμβάλλονται μη-ανανεώσιμα υλικά. Η κατασκευή της μπαταρίας έχει υψηλό οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος καθώς απαιτεί σημαντική ποσότητα ενέργειας ενώ παράγει σημαντική ποσότητα CO2 (π.χ., η παραγωγή μπαταριών λιθίου μόνο για ηλεκτρικά αυτοκίνητα εκλύει 150-200 kg CO2 ανά kWh αποθηκευτικής ικανότητας).

• Αποδίδουν ενέργεια αλλά καταναλώνουν και ενέργεια! Όμως για ποια υλικά μιλάμε;

• Οι μπαταρίες λιθίου κατασκευάζονται χρησιμοποιώντας μέταλλα (π.χ., γραφίτη, κοβάλτιο, λίθιο, νικέλιο, βανάδιο, χαλκό, αλουμίνιο, μαγγάνιο,…) τα οποία είναι δύσκολο και δαπανηρό να εξορυχθούν. Η ζήτηση στην ΕΕ αναμένεται να αυξηθεί σε σύγκριση με τις ανάγκες του 2021 (π.χ., 18 φορές για λίθιο, 5 φορές για κοβάλτιο μέχρι το 2030 και σχεδόν 60 φορές για λίθιο και 15 φορές για κοβάλτιο το 2050), και αναπόφευκτα θα αυξηθεί και το κόστος. [xlix] Η διαδικασία εξόρυξης μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, ρύπανση υδάτων και καταστροφή οικοτόπων. Για παράδειγμα, εξόρυξη ανοιχτού λάκκου (αφαίρεση βλάστησης, συνθήκες διάβρωσης. τοξικά εδάφη και σκόνη με υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων) ή εξόρυξη άλμης (αποστράγγιση νερού από φυσικά υπόγεια αποθέματα, εξάντληση νερού από οικοσυστήματα πιο γρήγορα από τον ρυθμό αναπλήρωσης μέσω του κύκλου του νερού, εκχύλιση άλμης με τοξικές χημικές ουσίες για την επεξεργασία λιθίου). [l,li] Oi περιβαλλοντικές επιπτώσεις που σχετίζονται με την εξάντληση των πόρων, το δυναμικό οικοτοξικότητας και την ανθρώπινη τοξικότητα, συνδέονται κυρίως με το κοβάλτιο [lii], τον χαλκό, και το νικέλιο. Η σχετική συμβολή αλουμινίου και λιθίου στην ανθρώπινη τοξικότητα και οικοτοξικότητα δεν έχει εκτιμηθεί πλήρως λόγω ανεπαρκών δεδομένων.

• Με βάση αυτά που λες, είναι απαραίτητη η ανάκτηση, ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση των υλικών μπαταριών λιθίου. Αλήθεια, τι γίνεται με το τέλος του κύκλου ζωής τους;

• Διαχείριση «ηλεκτρονικών αποβλήτων» που περιέχουν δυνητικά τοξικές ουσίες και βαρέα μέταλλα. Οι ανενεργές μπαταρίες ιόντων λιθίου ταξινομούνται σύμφωνα με τους ομοσπονδιακούς κανονισμούς των ΗΠΑ ως επικίνδυνες λόγω της περιεκτικότητάς τους σε μόλυβδο (Pb) (μέσος όρος 6.29±11 g/L, όριο 5.0). Σύμφωνα με τους κανονισμούς της Καλιφόρνιας, όλες οι μπαταρίες λιθίου που δοκιμάστηκαν ταξινομούνται ως επικίνδυνες λόγω υπερβολικών επιπέδων κοβαλτίου (μέσος όρος 164±63 g/kg, όριο 8.0), χαλκού (μέσος όρος 99±29 g/kg, όριο 2.5) και νικελίου (μέσος όρος 9.5±11 g /kg, όριο 2.0). [liii]

• Όλα αυτά δεν πρέπει να τα αγνοούμε όταν περιγράφομε τις Σ-ΑΠΕ σαν «καθαρή, χαμηλού κόστους πράσινη ενέργεια, χωρίς εκπομπές CO2»!

• Ο περισσότερος κόσμος δεν είναι ενήμερος…

• Για πυρκαγιές μπαταριών τι ξέρεις;

• Οι πυρκαγιές μπαταριών ιόντων λιθίου υψηλού προφίλ έχουν προκαλέσει αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με την ασφάλειά τους. Μία κυψέλη λιθίου μπορεί να παρουσιάσει θερμική διαφυγή με αποτέλεσμα την απελευθέρωση πολύ θερμών εύφλεκτων, τοξικών αερίων. Σε μεγάλα συστήματα αποθήκευσης, η αστοχία μιας κυψέλης λιθίου μπορεί να κλιμακωθεί για να συμπεριλάβει εκατοντάδες μεμονωμένες κυψέλες. Τα θερμά εύφλεκτα αέρια μπορούν να οδηγήσουν σε έκρηξη ή σε πολύ δύσκολη κατάσβεση πυρκαγιάς. [liv] Τα περιστατικά πυρκαγιάς στα συστήματα αποθήκευσης ενέργειας μπαταρίας (BESS) έχουν αποδειχθεί επιζήμια για τη βιομηχανία (π.χ., αναβολή ή ακόμη και ακύρωση έργων). Έκθεση του Firetrace International, αναφέρει ότι «υπάρχει πραγματικός κίνδυνος να αυξηθεί σημαντικά η δημόσια αντίθεση στην αποθήκευση ενέργειας λόγω των φόβων κινδύνου πυρκαγιάς». [lv] Επίσης, το ενδιαφέρον των ασφαλιστικών για κάλυψη έργων αποθήκευσης ενέργειας έχει μειωθεί, με ορισμένες ασφαλιστικές εταιρείες να βγαίνουν ακόμη και από την αγορά ή να ζητούν υπερβολικά ασφάλιστρα. Και επειδή οι πυρκαγιές μπαταριών είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο, υπάρχει περιορισμένη εμπειρία και λίγα πρότυπα που ρυθμίζουν τους καλύτερους και ασφαλέστερους τρόπους αντιμετώπισής τους. Αυτό σημαίνει αυξημένο κίνδυνο και για τους πυροσβέστες. [55,lvi]

• Μάλιστα! Περίπλοκα υψηλού κόστους και διακινδύνευσης ζητήματα! H χωροθέτησή τους επίσης μπορεί να αυξάνει την επικινδυνότητά τους (π.χ. στα δάση (ανεμογεννήτριες) ή κοντά στους οικισμούς (Φ/Β)).

• Εδώ φτάσαμε στο τέλος της συζήτησής μας για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις νομίζω. Προτείνω να κάνουμε μια ανάπαυλα και να οργανώσουμε μια νέα ορειβασία για να ασχοληθούμε με την σημασία των αναλύσεων που κάναμε.

• Καλή ιδέα. Θα κλείσουμε την τριλογία μας στο τρίτο και τελευταίο μέρος.

Αναφορές

i Xin Fang, Shafeer Kalathil, Erwin Reisner, Semi-biological approaches to solar-to-chemical conversion, Chemical Society Reviews, 2020, 49, 4926-4952, https://doi.org/10.1039/C9CS00496C

ii Shen, L., Yin, X. Solar spectral management for natural photosynthesis: from photonics designs to potential applications. Nano Convergence 9, 36 (2022). https://doi.org/10.1186/s40580-022-00327-5

iii Zhao, X., Li, F., Yuan, Y. et al. Wind farms reduce grassland plant community diversity and lead to plant community convergence. BMC Ecol Evo 25, 10 (2025). https://doi.org/10.1186/s12862-025-02350-6

iv Li, L.; Ma, W.; Duan, X.; Wang, S.; Wang, Q.; Gu, H.; Wang, J. Effects of Wind Farm Construction on Soil Nutrients and Vegetation: A Case Study of Linxiang Wind Farm in Hunan Province. Sustainability 2024, 16, 6350. https://doi.org/10.3390/su16156350

v Χ. Ζερεφός, Ερημοποίηση της Ελλάδος, Γ. Ελαφρός,, Καθημερινή, 19/06/2019

vi ΥΠΑΑΤ. Ελληνικό Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, 2001.

vii Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Το Φάσμα της Ερημοποίησης, 2024. ISBN: 978-618-00-5223-7

viii Lafitte, A., Sordello, R., Ouédraogo, DY. et al. Existing evidence on the effects of photovoltaic panels on biodiversity: a systematic map with critical appraisal of study validity. Environ Evid 12, 25 (2023). https://doi.org/10.1186/s13750-023-00318-x

ix Δ. Μπριασούλης Η λαιμαργία των ΑΠΕ, Μέρος Πρώτο – Η αρπαγή της γης. ΕφΣυν. 02.02.1925

x Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Φωτοβολταϊκά πάρκα στο «Άγιον Όρος της Κρήτης»: Έχει προτεραιότητα ο χωροταξικός σχεδιασμός, Πατρίς, 20/06/2020

xi Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη Προστατεύοντας τον πλούτο της γης ενός κατωτέρου Θεού… Το Φάσμα της Ερημοποίησης, 2024. ISBN: 978-618-00-5223-7

xii Eva Maria Schöll, Ursula Nopp-Mayr. Impact of wind power plants on mammalian and avian wildlife species in shrub- and woodlands, Biological Conservation, 256, 2021, https://doi.org/10.1016/j.biocon.2021.109037

xiii, Paul Mathewson Under the Lens: Mitigating bird and bat mortality at wind farms. As Seen in the Defender December, Cleanwisconsin 19/12/2023

xiv Κ. Μαρινάκος: Επιπτώσεις από τα αιολικά πάρκα στον τουρισμό, Η Ναυτεμπορική, 10/1/2025

xv Alex Sakalis. Delphi, Greece- The first section of a new trail gets visitors beyond Athens and the islands, Tip of the day– 52 places to go in 2025: Delphi, Greece. NY Times. 13/1/2025

xvi Ελένη Μπριασούλη. Τα "κοινά" - πόροι συλλογικής ιδιοκτησίας και συλλογικής ευθύνης: έννοιες, προβλήματα και το ζήτημα της διαχείρισής τους. Αειχώρος. Αρ 2 (2003) https://doi.org/10.26253/heal.uth.ojs.aei.2003.79

xvii Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη. Ερημοποίηση και επισιτιστική ασφάλεια: Αλληλένδετες απειλές. Το Φάσμα της Ερημοποίησης, 2024. ISBN: 978-618-00-5223-7

xviii Verma, S.; Paul, A.R.; Haque, N. Assessment of Materials and Rare Earth Metals Demand for Sustainable Wind Energy Growth in India. Minerals 2022, 12, 647. https://doi.org/10.3390/min12050647

xix [IEF, What is neodymium's role in the energy transition? International Energy Forum, 17 July 2024, https://www.ief.org/news/what-is-neodymiums-role-in-the-energy-transition

xx Jaya Nayar. Not So “Green” Technology: The Complicated Legacy of Rare Earth Mining, Harvard International Review. 12.Aug.2021. https://hir.harvard.edu/not-so-green-technology-the-complicated-legacy-of-rare-earth-mining/

xxi Sustainable voestalpine steel in the wind. 07.02.2024 https://www.voestalpine.com/blog/en/innovation-technology/energy/sustainable-voestalpine-steel-in-the-wind/

xxii The Aluminum Association. Aluminum a Key Material for Renewable Energy. 2021. https://www.aluminum.org/aluminum-key-material-renewable-energy

xxiii ΙΕΑ. Aluminium. The International Energy Agency (IEA) https://www.iea.org/energy-system/industry/aluminium

xxiv International aluminium. Archive. https://international-aluminium.org/landing/

xxv IEA. Iron and Steel Technology Roadmap. Towards more sustainable steelmaking. International Energy Agency (IEA). 2020. www.iea.org/t&c/

xxvi Verma, S.; Paul, A.R.; Haque, N. Assessment of Materials and Rare Earth Metals Demand for Sustainable Wind Energy Growth in India. Minerals 2022, 12, 647. https://doi.org/10.3390/min12050647

xxvii Laiier. Use Case: Oil Leaks in Wind Turbines Cleaning up the dirty side of clean energy. https://www.laiier.io/use-cases/wind-turbine-oil-leaks

xxviii Gao YY, Zhang WZ, Wang H. The Influence of Gearbox Oil-Leak to the Bolt Joint in Wind Turbine Tower. AMR 2013;744:87–90. https://doi.org/10.4028/www.scientific.net/amr.744.87.

xxix S. Me. High Profile Wind Turbine Fires. Fire Trace International. 28.04.2020

xxx Wang, W.; Yan, Y.; Zhao, Y.; Xue, Y. Studies on the Experimental Measurement of the Low-Frequency Aerodynamic Noise of Large Wind Turbines. Energies 2024, 17, 1609. https://doi.org/10.3390/en17071609

xxxi The Working Group on Noise from Wind Turbines’ The assessment and rating of noise from wind farms. ETSU-R-97. Final Report September 1996

xxxii Biowind. Sustainable approaches to wind turbine decommissioning. Workshop. Interreg Europe. Activity A3.3. Summary report 2020.

xxxiii L. Havugimana. The Challenges in Regulating Wind Turbine Dismantling at the End of their Lifetime. Intergovernmental Research and Policy Journal. 2021. ISSN: 2663-6832

xxxiv WindEurope. Decommissioning of Onshore Wind Turbines. Industry Guidance Document, November 2020

xxxv David Cox Evolving regulations for wind turbine end-of-life.

Renewable Energy World, Wind Power, 12.29.2023. https://www.renewableenergyworld.com/wind-power/evolving-regulations-for-wind-turbine-end-of-life/

xxxvi U.S. Department of Energy. 2023. "Wind Energy End-of-Service Guide" Office of Energy Efficiency and Renewable Energy Wind Energy Technologies Office: WINDExchange. https://windexchange.energy.gov/end-of-service-guide

xxxvii Andrew Moseman, Jeremiah A. Johnson, A. Thomas Guertin. Can wind turbines be recycled? Ask MIT Climate, Climate Prortal, MIT, July 23, 2023. https://climate.mit.edu/ask-mit/can-wind-turbines-be-recycled

xxxviii Π.Παπασταματίου, Ε.Καρρά Η πρόοδος στην ανακύκλωση των ανεμογεννητριών. Βιώσιμη ανάπτυξη, ΕφΣυν. 26.03.2024.

xxxix Μ. Βενέτη. Aνακύκλωση φωτοβολταϊκών και αιολικών πάρκων. Energypress, 25.10.2020

xl Jasińska, D.; Dutkiewicz, M. Waste Management of Wind Turbine Blades—A Review of Recycling Methods and Applications in Cementitious Composites. Sustainability 2025, 17, 805. https://doi.org/10.3390/su17030805

xli Cleanpower.org. What happens when a solar facility is decommissioned? American Clean Power Association

xlii Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού: Το Συμβούλιο εγκρίνει τροπολογίες για να αποσαφηνιστεί ποιος πληρώνει τα έξοδα διαχείρισης. Δελτίο τύπου. 04.03.2024.

xliii Bošnjaković, M.; Galović, M.; Kuprešak, J.; Bošnjaković, T. The End of Life of PV Systems: Is Europe Ready for It? Sustainability 2023, 15, 16466. https://doi.org/10.3390/su152316466

xliv ΦΕΚ 2464/Β/03.12.2008

xlv ν.3851/2010, ΦΕΚ Α΄85/4.6.2010

xlvi Energypress. Τι συμβαίνει στα αιολικά πάρκα όταν τελειώσει η διάρκεια ζωής τους - Η ΕΛΕΤΑΕΝ δίνει απαντήσεις, 24.07.2020

xlvii Energypress. Πρώτη έβαλε ανεμογεννήτριες η ΔΕΗ, πρώτη τις αντικαθιστά. 26.11.2024

xlviii Z. Lin, D. Li , Y. Zou. Energy efficiency of lithium-ion batteries: Influential factors and long-term degradation, Journal of Energy Storage,74 (B), 2023, 109386, https://doi.org/10.1016/j.est.2023.109386

xlix Ν. Αρβανιτίδης. Μπαταρίες λιθίου και μαγνήτες νεοδυμίου, ανανεώνουν την ενέργεια στην ηλεκτροκίνηση. Energy press. 09.06.2021

l FranklinWH. Τhe Environmental Impact of Solar Batteries: Are They Truly Sustainable? Industry insights · Feb 24, 2023, https://www.franklinwh.com/blog/the-environmental-impact-of-solar-batteries-are-they-truly-sustainable

li UL Research Institutes. Environmental Impacts of Lithium-ion Batteries, March 16, 2022 https://ul.org/research-updates/environmental-impacts-of-lithium-ion-batteries/

lii World Energy News. Κοβάλτιο: Η «βρόμικη» αλήθεια για το μέταλλο της νέας εποχής (Metal Miner) 03/09/2024

liii Kang DH, Chen M, Ogunseitan OA. Potential environmental and human health impacts of rechargeable lithium batteries in electronic waste. Environ Sci Technol. 2013; 47(10):5495-503. doi: 10.1021/es400614y

liv O. Ezekoye. Emerging Hazards of Battery Energy Storage System Fires. Federal Emergency Management Agency. FEMA.gov. 27.10.20210. https://www.fema.gov/case-study/emerging-hazards-battery-energy-storage-system-fires

lv M. Maisch. Three steps to reduce battery storage fire risk. PV magazine. 14.09.2023

lvi LIFO. «Tesla Big Battery»: Μεγάλη φωτιά σε εγκαταστάσεις της Αυστραλίας. The LiFO team 2.8.2021

*Ομότιμος Καθηγητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

 ΠΗΓΗ: efsyn.gr

- ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ:  

https://www.facebook.com/nisides

https://www.facebook.com/savegreekmountains